logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Borliq – falsafaning fundamental kategoriyasi

Borliq – falsafaning fundamental kategoriyasi

Yuklangan vaqt:

28.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1028 KB
Ko'chirib olish
Borliq – falsafaning fundamental kategoriyasi  1.Borliq tushunchasi va uning turlari.  2.Substantsiya va materiya, ularning o’zaro aloqadorligi.  3.Harakat va rivojlanish tushunchasi. Harakatning asosiy shakllari  4. Borliqning fazo va vaqtda mavjudligi.  5.Tabiat - borliqning ajralmas qismi  6.Inson va tabiatning o’zaro aloqadorligi • Bоrliq - u o’zigа ob’yektiv vа sub’еktiv riаllikni , mаvjud bo’lgаn vа mаvjud bo’lаdigаn оlаmlаrni , mоddiylik vа mа’nаviylikni , o’tmish vа kеlаjаkni , o’limni vа hаyotni , ruх vа jismni qаmrаb оluvchi tushunchаdir .  Borliq tushunchsi falsafiy jihatdan juda keng ma’noda bir butun reallik sifatida tushuniladi.  Borliq muammosining falsafiy tahlili shuni ko’rsatadiki dunyo bir butun abadiy mavjud lekin uni tashkil etgan narsalar o’z mavjudligijihatidan har xil o’tkinchidir.  Hozirgi zamon falsafiy adabiyotlarida “ borliq ” so`zini tor va keng ma`noda tushinish hollariga duch kelamiz. Tor ma`noda “borliq” ongga bogliq bo`lmagan ob`ektiv olamni bildiradi; keng ma`noda - bu barcha mavjud narsalardir. Borliq Moddiy borliq Manaviy borliq Insonning , uning ongidan tash q arida ob'ektiv reallik sifatida mavjud bo'lgan narsalar h odisalar va jarayonlardan iborat . Faqat inson ongi bilan bog’liq , sub'ek tiv reallik sifatida mavjud bo'lgan fikr- lar , hoyalar , qarash - lar tarzidagi bor - liqning ko'rinishidir.  Moddiy borliq 3 turga bo’linadi 1. Tabiiy borliq yoki tabiat borlig’i 2. Insoniy borliq yoki inson borlig’i. 3. Ijtimoiy borliq yoki jamiyat moddiy borlig’i. Ma’naviy borliq 2 turga bo’linadi Individuallashgan ma’naviy borliq. Ob’yektivlashgan ma’naviy borliq. Borliq muammosi barcha falsafiy ta’limotlarda asosiy o’rin egallab kelgan. Bu bejiz emas, albatta. Kishilar azaldan voqelikni falsafiy nuqtai nazardan tushunishga intilib kelganlar. Borliq tushunchasi voqelikni falsafiy anglash uchun ishlatiladigan asosiy tushunchadir. Ilmiy falsafa nuqtai nazaridan borliq tushunchasi sermazmun, ko’p qirrali bo’lib, voqelikdagi barcha narsa va hodisalar, jarayonlarni ifodalash, aks ettirish uchun ishlatiladi. Borliq tushunchasi yordamida kishilar o’z ongida dunyoning mavjudligi, uning cheksizligi, abadiyligi, yaxlit va bir butunligi haqida umumiy tasavvurga ega bo’ladilar. Borliqning asosiy shakllarini moddiy predmetlar, jarayonlar borlig’i, inson borlig’i, ijtimoiy borliq, ma’naviy borliq tashkil etadi. Moddiy predmetlar borlig’i turkumiga tabiatdagi barcha narsalar, eng mayda zarrachalardan tortib yer, Quyosh, koinotgacha kiradi. Shuningdek, moddiy borliqga kishilar tomonidan yaratilgan «ikkinchi tabiat», ya’ni har xil moddiy ne’matlar (zavod, fabrika, binolar, turli mashina, mexanizmlar, asbob-uskunalar va h.k.) ham kiradi. Substantsiya va materiya, ularning o’zaro aloqadorligi Substantsiya tushunchasi odatda moddiy substrat va narsa o’zgarishlarining boshlang’ich asosini ifodalaydigan atama sifatida ishlatiladi. Falsafa tarixida dastlabki vaqtlarda substantsiya hamma narsani tashkil etadigan moddiy zarrachalar, deb tushunilgan. Masalan, atom Demokrit ta’limotida, Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd asarlarida ham substantsiya tushunchasi moddiy asos, mohiyat sifatida talqin etildi. Forobiyning fikricha, «o’z zoti mavjud (narsalar)ni substantsiya (javhar), deb ataladi, masalan, olam va shunga o’xshash barcha jismlar. O’z zoti bilan mavjud bo’lmagan (narsalar)ni aktsidentsiya deb ataymiz, masalan, olmaning qizilligi va shunga o’xshaganlar. Bundan kelib chiqadiki, barcha vujudga keltirilgan narsalar yoki substantsiya (masalan, olma), yoki aktsidentsiyalar (masalan, olmadagi qizillik)dan iborat bo’lar ekan». Yangi zamonda Dekart substantsiya muammosini eng keskin qilib qo’ydi. U ikki xil substantsiya — materiya va ruh parallel ravishda mavjud, bularning har ikkalasi esa Xudoga bo’ysunadi, deb hisoblaydi. Spinoza tabiatni yakkayuyagona substantsiya deb, ko’lam va tafakkurni yagona bir substantsiyaning atributlari hisoblardi va substantsiyani o’z-o’ziga sababchi, deb qarardi. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”,1993.-180-bet. Harakat va rivojlanish tushunchasi. Harakatning asosiy shakllari Tabiat va jamiyatda hamma narsa harakatda, o’zgarishda, o’zaro ta’sirda va o’rin almashishdadir. Hech bir muloqot tinch turgan, harakatsiz narsa emas. Olamdagi narsalar harakatda bo’lib, ular bir- biriga aylanadi, biri ikkinchisini yo’qotadi, biri ikkinchisidan paydo bo’ladi. Butun tabiat, eng kichik zarradan tortib, eng katta jismlargacha, qum donasidan tortib Quyoshgacha, bir hujayrali organizmdan tortib odamzodgacha doimo paydo bo’lish va yo’q bo’lish, uzluksiz oqish, beto’xtov harakat qilish va o’zgarish holatini kechirib turadi. Tevarak atrofimizdagi olamni bilib borar ekanmiz, unda o’zgarmaydigan hech narsa yo’qligini, hamma narsa harakatda bo’lib, bir shakldan ikkinchi bir shaklga o’tib turishini ko’ramiz. Barcha moddiy ob’ektlarda elementar zarralar, atomlar, molekulalarning harakati sodir bo’lib turadi, har bir ob’ekt uni qurshab turgan muhit bilan o’zaro bir-biriga ta’sir qilib turadi, o’zaro ta’sir esa u yoki boshqa turdagi harakatni o’z ichiga oladi. Har bir jism, hatto yerga nisbatan osoyishta turgan jism ham u bilan birga Quyosh atrofida aylanadi, Quyosh bilan yer esa Galaktikaning boshqa yulduz sistemalariga nisbatan o’rin almashinib turadi va h.k. Borliqning fazo va vaqtda mavjudligi. Materiya cheksiz ravishda sodir bo’lib turadigan harakat, o’sish, o’zgarish va taraqqiyot hamisha fazo bilan vaqtda yuz beradi. Harakat singari fazo va vaqt ham materiya mavjudligining tub ob’ektiv shaklidir. Demak, harakatni materiyadan ajratish mumkin emas, shuningdek, fazo bilan vaqtni ham materiyadan ajratib bo’lmaydi. Harakat fazo bilan vaqtning mohiyatidir. Boshqacha aytganda, harakat fazo bilan vaqtning birligidir. Fazo bilan vaqt o’z tabiatining mavjudligini materiya harakatida ochiq-oydin ko’rsatadi. Fazo harakatdagi materiya mavjudligining tub ob’ektiv shaklidir. Fazo tushunchasi moddiy ob’ektlarning birgalikda mavjudligini va bir-biridan uzoqligini, ularning ko’lamini, bir-biriga nisbatan joylashish tartibini ifodalaydi. Tabiatdagi hamma jismlar, jumladan, insonning o’zi ham ob’ektiv olamda sodir bo’ladigan hamma moddiy jarayonlar fazoda o’rin tutadilar, muayyan masofaga ega bo’ladilar. Olamda mavjud bo’lgan predmetlar bir-biridan sifat jihatidangina emas, uzunligi, kengligi, hajmi, baland-pastligi, katta-kichikligi, o’rin jihatidan ham farqlanadi. Ularning har biri bir-biriga nisbatan yaqin yoki uzoq, quyi yoki yuqori, chap yoki o’ngda joylashgan bo’ladi. Bularning hammasi fazo tushunchasida ifodalanadi. Tabiat - borliqning ajralmas qismi Insonni qurshab turgan tabiat, uning paydo bo’lishi va rivojlanishi qonuniyatlarini falsafiy nuqtai nazardan tushunish, ilmiy bilish va amaliyotda katta ahamiyat kasb etadi. Tabiat benihoyat xilma-xil shakl va ko’rinishlarda bo’lib, insonni qurshab turgan moddiy olam, butun borliqni o’z ichiga qamrab oladi. U keng ma’noda olganda, materiya, koinot tushunchalarini ham ifodalaydi. Sharq falsafasi va islom ta’limotida Olloh hamma narsaning ibtidosi, materiyani ham, tabiatni ham Tangri taolo yaratgan, deyiladi. Ilmiy falsafa esa tabiatning mavjudligi insonga, uning ongi va sezgisiga bog’liq emas, deb uqtiradi. O’tmishda yer shunday bir holatda bo’lganki, unda o’zining sezgilari va ongiga ega bo’lgan inson u yoqda tursin, hatto boshqa har qanday jonli mavjudotlarning ham yashashi uchun hech bir imkoniyat bo’lmagan. yer, Quyosh sistemasi, umuman tabiat har qanday ongdan tashqarida va unga bog’liq bo’lmagan holda mavjuddir. Kishi ongi tabiat taraqqiyotining faqat muayyan bosqichidagina uning mahsuli sifatida vujudga kelgan. Inson va tabiatning o’zaro aloqadorligi Kishilik jamiyati moddiy olamning, tabiatning ko’p ming yillik tadrijiy taraqqiyotining qonuniy mahsulidir. U taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida, insonlar jamoasi kelib chiqqan davrda yuzaga kelgan. Demak, jamiyat tarixi va uning taraqqiyoti inson ma’lum jamoaga birlashib mehnat qilgan, ishlab chiqarish qurollarini yaratgan, ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar shakllangan davrdan boshlandi. Jamiyat tarixi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy munosabatlar tarixidir. Jamiyat rivojlanishi esa shu munosabatlarning o’sishi va takomilashishi shaklida bo’ladi. Jamiyat tarixi tabiat rivojlanishi tarixining ma’lum bir davridan boshlandi. Shunday qilib, inson va jamiyat tabiatning ajralmas bir qismi bo’lishi bilan birga uning alohida ongli qismidir. Jamiyat hamisha tabiat bilan o’zaro aloqada bo’ladi. Inson har doim tabiatning bag’rida yashaydi. Biz butun borlig’imiz bilan tabiatnikimiz va uning ichida yashaymiz, olamiz va ulardan to’g’ri foydalana bilamiz.

Borliq – falsafaning fundamental kategoriyasi

 1.Borliq tushunchasi va uning turlari.  2.Substantsiya va materiya, ularning o’zaro aloqadorligi.  3.Harakat va rivojlanish tushunchasi. Harakatning asosiy shakllari  4. Borliqning fazo va vaqtda mavjudligi.  5.Tabiat - borliqning ajralmas qismi  6.Inson va tabiatning o’zaro aloqadorligi

• Bоrliq - u o’zigа ob’yektiv vа sub’еktiv riаllikni , mаvjud bo’lgаn vа mаvjud bo’lаdigаn оlаmlаrni , mоddiylik vа mа’nаviylikni , o’tmish vа kеlаjаkni , o’limni vа hаyotni , ruх vа jismni qаmrаb оluvchi tushunchаdir .

 Borliq tushunchsi falsafiy jihatdan juda keng ma’noda bir butun reallik sifatida tushuniladi.  Borliq muammosining falsafiy tahlili shuni ko’rsatadiki dunyo bir butun abadiy mavjud lekin uni tashkil etgan narsalar o’z mavjudligijihatidan har xil o’tkinchidir.  Hozirgi zamon falsafiy adabiyotlarida “ borliq ” so`zini tor va keng ma`noda tushinish hollariga duch kelamiz. Tor ma`noda “borliq” ongga bogliq bo`lmagan ob`ektiv olamni bildiradi; keng ma`noda - bu barcha mavjud narsalardir.

Borliq Moddiy borliq Manaviy borliq Insonning , uning ongidan tash q arida ob'ektiv reallik sifatida mavjud bo'lgan narsalar h odisalar va jarayonlardan iborat . Faqat inson ongi bilan bog’liq , sub'ek tiv reallik sifatida mavjud bo'lgan fikr- lar , hoyalar , qarash - lar tarzidagi bor - liqning ko'rinishidir.

O'xshashlar

Son kategoriyasi
Borliq muammosi
Otlarda son kategoriyasi
Feʼlning mayl kategoriyasi
Fe’lning mayl kategoriyasi