G.Spenser va uning tarixiy evolyusion sotsiologik sistemasi

G.Spenser va uning tarixiy evolyusion sotsiologik sistemasi

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2642.205078125 KB

Ko'chirib olish

G.Spenser va uning tarixiy
evolyusion sotsiologik sistemasi

Reja:
G.Spenserning hayoti va ijodi1
2
3 Sotsial tiplar: harbiy va industrial jamiyatlar
G.Spenserning Evolyusiya nazariyasi

G.Spenserning hayoti
va ijodi
•
Gerbert Spenser Angliyada, Derbi
shahrida 1 820 yil 27 aprelda tug‘ilgan.
Bolalikdan nimjon va kasalmand bo‘lgani
uchun 13 yoshgacha maktabga bormagan. 1833
yilda esa Kembridj universitetida o‘qishni
boshlaydi. Ammo uch yildan so‘ng uyiga qaytib
ketadi va o‘z ustida ishlashni boshlagan.
Keyingi faoliyati davomida u hech qanday ilmiy
daraja olmagan va akademik lavozimlarda
ishlamagan. Lekin bundan aslo afsuslanmagan.

•
1853 yilda Spenser boy moddiy merosga
ega bo‘ladi, ishini tashlab jentelmen olim
sifatida yashay boshlaydi. U hech qachon
universitet bilimini olmagan. J ismoniy va
aqliy muammolari bo‘lsada, Spenserdan
yuksak olim chiqdi. Oxir-oqibat, Spenser
nafaqat Angliyada, balki xalqaro darajada
shon-shuhratga ega bo‘ldi. G.Spenserning hayoti
va ijodi

•
Amerikalik noshir bilan tanishuvi va
asarlarining AQSHda nashrdan chiqa boshlashi
unga kulib boqqan omad bo‘ldi. AQSHda
Spenserning ishlari Angliyadan avvalroq
mashhurlikka erishdi. Sekin-astalik bilan uning
kitoblariga bo‘lgan talab ortib, 1875 yil olim
yo‘qotishlarini butkul qopladi va daromad ola
boshladi. Bu paytda uning «Biologiya
prinsiplari» (1864-1867), «Psixologiya
asoslari» (1855, 1870-1872) va «Sotsiologiya
asoslari» (1876-1896) nomli bir necha
tomlardan iborat kitoblari dunyoning ko‘plab
mamlakatlarida nashrdan chiqdi. Gerbert
Spenser 1903 yil 8 dekabrda Braytonda vafot
etgan.

G. Spеnsеr (1820-1903) hаm О. Kоnt kаbi
hаm kеng mа’lumоtgа egа bo’lgаn оlim, o’z
dаvrining buyuk аql egаlаridаn biri
hisоblаnаdi. U fаlsаfа, sоtsiоlоgiya,
psiхоlоgiya vа bоshqа fаnlаr bo’yichа qаtоr
ilmiy аsаrlаr muаllifidir. G. Spеnsеrning
аsоsiy аsаri «Sintеtik fаlsаfа tizimi» bo’lib,
undа tаbiiy vа sоtsiаl vоqеаlаrning tаriхiy
rivоjlаnishi hаqidаgi c huqur qаrаshlаrini
bаyon etgаn. G. Spеnsеr sоtsiоlоgiyadаgi
оrgаni k mаktаbning аsоschisi hisоblаnаdi. U
o’zining оrgаnizmgа оid nаzаriyasini vа
sоtsiаl evоlyutsiya tushunchаsini «Ilmiy
siyosiy vа fаlsаfiy tаjribаlаr» аsаridа
аtrоflichа bаyon etgаn.

Asarlari:
«Davlat h okimiyatining lozim chegaralari» (1843)
«Sotsial statika» (1851)
«Psixologiya asoslari» (1855, 1870-1872)
«Tarbiya: a q liy, axlo q iy va jis m oniy» (1861)
«Si ntetik falsafa tizimi » ( 10 jildlik, 1862-96)
«Asosiy boshlan g‘ ichlar» (1962)
«Biologiya prinsiplari» (1864-1867)
«Sotsiologi k tadqiqotlar » ( 1872 )
« Qayd etuvchi sotsiologiya» ( 1873-1881 )
«Sotsiologiya asoslari» (1876-1896)
« Etika ma’lumotlari » (1879)
« Inson va davlat » (1884)
«Falsafa va din» (1885)
«Esse lar : ilmiy, siyosiy va falsafiy » (1891)
« Adolat » (1891)
« Etika tamoyillari » ( 1892-93 )
«Fakt lar va izohlar » (1902)

Spenser - organik
maktab asoschisi
•
Spenser - organik sotsiologiyaning
asoschisi, unga ko'ra jamiyat tirik
mavjudotlarning uzoq evolyutsiyasi
natijasida vujudga keladi va o'zi tirik
mavjudotlarga o'xshash organizmdir.
U organlardan iborat bo'lib, ularning
har biri o'ziga xos funktsiyalarni
bajaradi.

Evolyusionizm – evolution
g’oyasi
•
sotsial taraqqiyotning
tabiiy-tarixiy jarayon
sifatidagi ob’ektiv
xususiyatini tan oluvchi
qarashlar tizimi.

G. Spеnsеr
jаmiyatgа
tаbiiy, eng
аvvаlо
biоlоgik
qоnunlаr
аsоsidа
rivоjlаnuvchi
оrgаnizm
sifаtidа
qаrаgаn. U
jаmiyatni jоnli
biоlоgik
оrgаnizmgа
o’хshаtаdi.
Оrgаnizmni tаshkil etgаn birliklаr
gоhо pаydо bo’lib vа yo’q bo’lib
turishigа qаrаmаy, bir butun hоldа
yashаshni dаvоm ettirаdi.Оrgаnizm qismlаri ning tоbоrа bir-
birigа bоg’liqligi kuchаyib bоrаdi. Оddiydаn murаkkаbgа t o mоn
o’zgаrib bоrаdiJоnli оrgаnizm sifаtidа hаr qаndаy
jаmiyat hаm o’sish vа rivоjlаnish
jаrаyonidа o’z mаssаsidа оrtib
bоrаdi.

G. Spеnsеrning evоlyutsiya
nаzаriyasi quyidаgi аsоsiy
jihаtlаrni аjrаtib ko’rsаtаdi:
Oddiydan
murakkabga
o’tish
(integratsiya); Bir turdan xilma-
xillikka o’tish
(diffеrеntsiаtsiya,
nоаniqlikdаn
аniqlikkа o’tish
tartibining o’sishi)

•
« Insonlar ning maqsadi, haqiqiy
ijt imoiy lik k a erishishdir, ana
shundagina odamlar o‘zlarining
xilma-xil eht iy ojlarini uy g‘un
qondira oladi»

G. Spеnsеr (1820-1903)
•
G. Spеnsеr (1820-1903) hаm О. Kоnt kаbi
hаm kеng mа’lumоtgа egа bo’lgаn оlim,
o’z dаvrining buyuk аql egаlаridаn biri
hisоblаnаdi. U fаlsаfа, sоtsiоlоgiya,
psiхоlоgiya vа bоshqа fаnlаr bo’yichа
qаtоr ilmiy аsаrlаr muаllifidir. G.
Spеnsеrning аsоsiy аsаri «Sintеtik fаlsаfа
tizimi» bo’lib, undа tаbiiy vа sоtsiаl
vоqеаlаrning tаriхiy rivоjlаnishi hаqidаgi
chuqur qаrаshlаrini bаyon etgаn. G.
Spеnsеr sоtsiоlоgiyadаgi оrgаnik
mаktаbning аsоschisi hisоblаnаdi. U
o’zining оrgаnizmgа оid nаzаriyasini vа
sоtsiаl evоlyutsiya tushunchаsini «Ilmiy
siyosiy vа fаlsаfiy tаjribаlаr» аsаridа
аtrоflichа bаyon etgаn.

G. Spеnsеr
tomonidan
sotsiologiya
faniga kiritilgan
tushunchlari :

Tizim – system – o‘zaro
munosabat va aloqada bo‘lgan,
muayyan yaxlitlikni hosil
qiluvchi ko‘p qismlar majmui.
Differensiatsiya –
differentiation – organik tizim
yoki jamiyatlarning ortib
boruvchi murakkablashuvga
tomon rivojlanishi.

Spenser ijtimoiy taraqqiyot ta’siri
ostida ijtimoiy institutlarni bir necha
turga bo’ldi.
- oila evolyusiyasi bosqichlarini ishlab
chiquvchi, oilaviy munosabatlar
o’zgarishini tadqiq etuvchi institutlar;
- urf-odat, an’ana, ahloq orqali
insonlarning kundalik harakatini
boshqarishga yo’naltirilgan institutlar;
- jamiyat hamjihatligi va e’tiqodiy
birligiga ta’sir etuvchi diniy institutlar;
- mehnat taqsimlanishi asosida kelib
chiquvchi kasb-hunar institutlari.

Sotsial institutlar:
Oila, nikoh
Urf-odatlar, marosimlar
Siyosiy
Diniy
Kasbiy, sanoat ishlab
chiqarish

Ijtimoiy institutlarning 5ta
asosiy extiyojlari :
•
Avlodni danom ettirish extiyoji (oila
instituti, turmush ;
•
Xavfsizlik va sotsial tartib extiyoji
(siyosiy institut, davlat );
•
Yashash vositalari extiyoji (iqtisodiy
institutlar, ishlab chiqarish );
•
Ilm olish, o’sib borayojlan avlodning
ijtimoiylashuvi, kadrlar tayyorlash
tayyorlash extiyoji (keng ma’noda ta’lim
institutlari, ya’ni, fan va madaniyat ham) ;
•
Ma’nsviy muammolar, hayotdan maqsad
bilan bog`liq masalalarni yechish extiyoji
(diniy institut ).

Ijtimoiy institutlar quyidagi
funksiyalarni bajaradi :•
1) o`z azolariga turli extiyojlarni
qondirish imkoniyatini yaratish ;
•
2) a’zolar faoliyatini norma va
sanksiyalar orqali tartibga soladi ;
•
3) jamiyat xayotida barqarorlikni va
ijtimoiy a’loqalarni ta’minlaydi ;
•
4) individlar faoliyatini
integratsiyalaydi va jamiyatning
birligini ta’minlaydi.

Institutsionallashtirish – u yoki bu
sotsial institutning shakllanish jarayono
bo`lib, muhim bosqichlarga ega :
•
Institutning shakllanishiga asos bo`lib,
unga mos ijtimoy extiyojlarning paydo
bo`lishi va ularning qondirilishi insonlar
faoliyatining markazlashishini taqozo
etsa;
•
Umumiy maqsad va motivlar shakllanishi;
•
Ratiomal faoliyatlarning umumiy qoida ba
normalar sifatida qabul qilinishi;
•
Barqaror an’analarning va odatlarning
shakllanishi;
•
Davlat tomonida qo`llab quvvatlangan
huquqiy tizim shakllanishi;

Institutlar Asosiy roli jismoniy
belgilari Timsoliy
belgilari
Oila- turmush Ota-ona, farzand Uy, sharoit Uzuklar, nikoh,
shartnoma
Iqtisodiy Ish beruvchi,
yollanma ishchi,
haridor ,
sotuvchi Fabrika, ofis,
magazin Pul, savdo,
marka, reklama
Siyosiy Huquq subyekti Jamoat binolari
va joylari Bayroq, gerb,
konstitutsiya,
qonunlar
Diniy Ruxoniy, dindor Masjid, cherkov,
sengoga Ruxoniy, dindor,
Qur’oni Karim,
Injil, Tavrot
Ta’lim O`qituvchi,
o`quvchi Maktab, darslik Diplom, ilmiy
daraja

Jamiyat turlari:
Harbiy: majburiyatlar ustun,
markazlashgan boshqaruvga
asoslanadi
Industrial: shaxs erkinligi,
markazlashmagan boshqaruvga
asoslanadi

Jamiyatning asosiy
qismlari:
Qo‘llab-quvvatlovchi – moddiy
ne’matlarni ishlab chiqarish
Distributiv (taqsimlovchi) – mehnat
taqsimoti asosida ne’matlarni taqsimlash
(ijtimoiy organizm qismlarining aloqasini
ta’minlaydi)
Regulyativ (davlat) – qismlarni
yaxlitlikka bo‘ysunishi asosida tashkil
etish

G.Spenser va uning tarixiy evolyusion sotsiologik sistemasi

Reja: G.Spenserning hayoti va ijodi1 2 3 Sotsial tiplar: harbiy va industrial jamiyatlar G.Spenserning Evolyusiya nazariyasi

G.Spenserning hayoti va ijodi • Gerbert Spenser Angliyada, Derbi shahrida 1 820 yil 27 aprelda tug‘ilgan. Bolalikdan nimjon va kasalmand bo‘lgani uchun 13 yoshgacha maktabga bormagan. 1833 yilda esa Kembridj universitetida o‘qishni boshlaydi. Ammo uch yildan so‘ng uyiga qaytib ketadi va o‘z ustida ishlashni boshlagan. Keyingi faoliyati davomida u hech qanday ilmiy daraja olmagan va akademik lavozimlarda ishlamagan. Lekin bundan aslo afsuslanmagan.

O'xshashlar

Olam manzarasi va uning tarixiy turlar

Nafas olish sistemasi

Nafas olish sistemasi

Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati

Ovqat hazm qilish sistemasi