KIMYO SANOATI

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

12024.3125 KB

Ko'chirib olish

11 -darsdan kimyo va n е ft-kimyo san о ati ning yalpi
san о at mahsul о tidagi salm о g‘ini aniqlang.
Kimyo sanoatining shakllanishi 1932-yilda Sho‘rsuv
oltingugurt koni ishga tushirilishi bilan boshlandi.

Uning mahsuloti ko‘proq mashinasozlik (plastmassa,
oyna), to‘qimachilik sanoati (tola, bo‘yoqlar), qishloq
xo‘jaligi (o‘g‘itlar, zaharli ximikatlar),

transport (motor yoqilg‘isi, surtish moyi, sintetik
kauchuk), qurilish (yopishqoq plyonka, oyna, plastik)
kabilarda ishlatiladi.

Kimyo sanoati tarkibida mineral o‘g‘itlar ishlab
chiqarish salmoqli o‘rin egallaydi. Shuningdek, qishloq
xo‘jalik zararkunandalariga qarshi defoliantlar ham
ishlab chiqariladi.

Kimyo sanoati gaz hamda paxta sanoati xomashyosini
va rangli metallurgiya chiqindilarini qayta ishlaydi.

Demak, kimyo sanoati tarmoqlararo ikki tomonlama
aloqadorlikda bo‘lib, ko‘plab tarmoqlarning rivojlanishi
va hududiy joylashishiga ta’sir ko‘rsatadi (33-rasm).

U ko‘plab tarmoqlarni xomashyo va materiallar bilan
ta’minlar ekan, o‘z navbatida boshqa tarmoqlardan
energiya, jihozlar va transport vositalarini oladi.

Kimyo sanoati sifat jihatdan tabiiy mahsulotlardan
ustun turuvchi sun’iy materiallar ishlab chiqaradi.
Bunday materiallar tufayli kishilar mehnati ham,
qishloq xo‘jaligi xomashyosi ham tejaladi.

Masalan, kapron ishlab chiqarish uchun tabiiy ipak
tayyorlashga qaraganda 20 barobar kam mehnat sarf
qilinadi. Shuningdek, kimyo sanoati tufayli ishlab
chiqarishni kombinatlashtirish istiqbollari yaratildi.

Chunonchi, ko‘mir, neft, gaz singari yoqilg‘i
xomashyolaridan energiya hosil qilishda ham, kimyo
mahsulotlari (benzin, parafin) olishda ham
foydalanilishi energetika-kimyo kombinatlari qurishga
olib keldi.
Parafin Benzin

Kombinatlashtirish – sanoatning texnologik jarayon
jihatidan o‘zaro bog‘langan, ba’zan turli tarmoqlarga
taalluqli bo‘l gan bir qancha ishlab chiqarish
korxonalarining bir korxonaga birlash tirilishidir.

Kimyo sanoatining xomashyo bazasi boy va xilma-xil.
U turli foydali qazilmalardan, ishlab chiqarish
chiqindilaridan, yog‘och, suv, hatto havodan
foydalanadi.

Turli xil xomashyolardan foydalanish imkoniyatining
ko‘pligi kimyo sanoati korxonalarini hamma joyda
qurishga imkon beradi.

Biroq kimyo korxonalari energiya va suvni ko‘p
ishlatishi, ayniqsa, tabiatga jiddiy salbiy ta’sir
ko‘rsatishi sababidan ularni hamma joyda ham qurish
maqbul bo‘lavermaydi.

Kimyo sanoatining yirik korxonasi – Chirchiq elektr-
kimyo kombinati 1940-yilda ishga tushgan. Chirchiq
elektr-kimyo kombinati dastlab havo tarkibidagi
azotdan elektr energiyasi vositasida azotli o‘g‘it ishlab
chiqargan.

Buxoro viloyatida topilgan tabiiy gaz quvur orqali
Chirchiqqa keltirilgach, kombinat gazdan xomashyo
o‘rnida foydalanadigan bo‘ldi. Bu mahsulot ishlab
chiqarishning keskin ko‘payishi va tannarxning arzonla
shishiga olib keldi.

Kombinatda azotli o‘g‘itdan tashqari, magniy xlorit
(g‘o‘za bargini to‘kishda qo‘llaniladigan kimyoviy
modda) hamda plastmassa va sintetik tola olish uchun
organik sintez mahsulotlari ishlab chiqarilmoqda.

Tabiiy gazdan azotli o‘g‘it va kimyoviy tola ishlab
chiqaradigan zavodlar Farg‘ona va Navoiy shaharlarida
ham barpo etildi.

1946-yilda Qo‘qonda, 1957-yilda Samarqandda
superfosfat zavodi ishga tushdi.

1998-yilda Qizilqum fosforit kombinati ishga tushirildi.
Unda 2,7 million tonna fosforit konsentrati
olinadi.

Shuningdek mustaqillik yillarida Qashqadaryoda
Dehqonobod kaliyli o‘g‘itlar zavodi,Qoraqalpog‘istonda
Qo‘ng‘irot soda zavodlari ishga tushdi.

Mamlakatimiz osh tuzi konlariga ham boy. Xo‘jaykon,
Borsakelmas, Boybichakon va Oqqal’a kabi konlarda 90
milliard tonna xomashyo bor.

Olmaliqda yuqori sifatli ammofos ishlab chiqaruvchi
zavod barpo etildi.

Toshkentda Sovplastital, Angrenda rezina ishlab
chiqaradigan kimyo korxonalari mavjud.

Muborakda tabiiy gaz tarkibidagi oltingugurtni ajratib
oladiganzavod qurildi. Rangli metallurgiya korxonalari
chiqindisidan sulfat kislota olinadi.

Popdagi rezina zavodida kalish, rezina quvurlar hamda
mashina va mexanizmlar uchun turli xil rezina qismlar
ishlab chiqarilmoqda. Jizzaxdagi zavodda esa polietilen
plyonkalar hamda plastmassa quvurlar tayyorlanadi.

Qazib olinayotgan oltingugurt kolchedani, marganes,
bariy, talk, ohaktosh singari minerallar kimyo
sanoatining turli tarmoqlari ehtiyojini qondirmoqda.

Lak-bo‘yoq sanoati, sun’iy tola va to‘qimalar
(Farg‘onada), sun’iy charm va sun’iy jun ishlab
chiqaradigan zavodlar quvvati oshirildi.

Kimyo sanoatini yanada jadal rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘irisdagi qarorga muvofiq 2018 – 2030-
yillarda kimyo mahsulotlarini ishlab chiqarishni 4,5
barobarga oshirish rejalashtirilmoqda

Gidroliz korxonalari o‘tgan asrning 50-yillarida qurila
boshladi. Farg‘ona furon birikmalari (Farg‘ona Kimyo) ,
Yangiyo‘l biokimyo, Andijon gidroliz zavodlarida

asosiy xomashyo – chigit qoldig‘i va sholi qobig‘idan
texnik etil spirti, furfurol, ozuqa achitqilari
(xamirturush) kabi mahsulotlar ishlab chiqarilgan.

90-yillar boshidan bu zavodlarda g‘alladan etil spirti
ishlab chiqarila boshlandi. Natijada tibbiyot, atir-upa va
boshqa sanoat tarmoqlariga zarur spirtni chetdan
keltirishga barham berildi.

O‘zbekistonda tabiiy gazdan yoqilg‘i o‘rnida ham,
xomashyo o‘rnida ham foydalanish samaralidir. Tabiiy
gazdan kimyoviy tola ishlab chiqarish Rossiyadagidan
40–50 foiz arzonga tushadi.

Gazli, Muborak, Uchqir, Odamtosh, Sho‘rtan kabi tabiiy
gaz konlaridan olinayotgan gaz yuqori kondensatliligi
bilan ajralib turadi (28-rasm).
Gaz kondensati

Gaz kondensati organik sintezning asosidir. Uning har
tonnasidan 50 kg sun’iy kauchuk, 150 kg plastik massa,
150 kg sun’iy tola, 100 kg erituvchi modda, 400 kg
motor yoqilg‘isi olish mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar:
•
P. Musayev, J. Musayev – Geogragfiya (O‘zbekiston
ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi) – umumiy o‘rta ta’lim
maktablarining 8-sinfi uchun darslik – “Sharq”
nashriyoti – Toshkent – 2014,2019 /
www.eduportal.uz

KIMYO SANOATI

11 -darsdan kimyo va n е ft-kimyo san о ati ning yalpi san о at mahsul о tidagi salm о g‘ini aniqlang. Kimyo sanoatining shakllanishi 1932-yilda Sho‘rsuv oltingugurt koni ishga tushirilishi bilan boshlandi.

Uning mahsuloti ko‘proq mashinasozlik (plastmassa, oyna), to‘qimachilik sanoati (tola, bo‘yoqlar), qishloq xo‘jaligi (o‘g‘itlar, zaharli ximikatlar),

transport (motor yoqilg‘isi, surtish moyi, sintetik kauchuk), qurilish (yopishqoq plyonka, oyna, plastik) kabilarda ishlatiladi.

Kimyo sanoati tarkibida mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish salmoqli o‘rin egallaydi. Shuningdek, qishloq xo‘jalik zararkunandalariga qarshi defoliantlar ham ishlab chiqariladi.

O'xshashlar

KIMYO FANINING RIVOJLANISHI

OZIQ-OVQAT SANOATI

QURILISH MATERIALLARI SANOATI

YOG'OCHNI QAYTA ISHLASH SANOATI

Yevropaning Sanoati va qishloq xo’jaligi