Ko`chmanchi chorvador qabilalarning dehqonchilik vohalariga kirib kelishi

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5195.578125 KB

Ko'chirib olish

Reja:

1. Qabila - e tnogenez va etnik tarix.

2 . О‘zbek xal q ining shakllanish bos q ichlari

3 . Dehqonchilik vohalarning umumiy tavsifi.Ko`chmanchi chorvador qabilalarning
dehqonchilik vohalariga kirib kelishi


Etnogenez (yunoncha ethnos -
xalq va genesis - tug`ilishi, kelib
chiqish; ingl.- etnogenesis; nem. -
Ethnogenose) — etnosning kelib
chiqishidir.

Tarix fanidagi mavjud ilmiy
metodologik ishlanmaga ko’ra
etnogenez deb ilgaridan mavjud
bo`lgan bir necha etnik
komponentlar asosida yangi etnos
elatning vujudga kelishiga
aytiladi.

«Etnogenez» tushunchasini fanga
ilk ma
ro taba XX asrning
20-yillarida N.Ya.Marri
tomonidan kiritilgan.


Xalqlarning urug‘-aymoq,
qabila, qabila ittifoqi, qavm va
elat holatidan xalq bо‘lib
shakllanguniga qadar davom
etgan etnomadaniy jarayonlar
etnogenez hisoblanadi

Etnogenez va etnik tarix xalq
tarixining ma’lum bosqichlarida
vujudga kelib, ma’lum bir
etnosning elat, xalq bo`lib
shakllanguniga qadar davom
etadigan tarixiy va etnomadaniy
jarayondir .


K ishilarning til, hudud, iq t isodiy va madaniy jihatdan tarixan tarkib
topgan birligi. Elatga kо‘p jihatdan bir-biriga yaqin qabilalar birlashadi.

Elat millat shakllanishining uchinchi bos qi chi, belgisi. Qadimda
kishilarning e lat bо‘lib, bir hudud d a yashashlari ular orasida umumiy
manfaatdorlik, qon-qarindoshlik his-tuyg‘ularini kuchaytirgan.


Akademik olim K.Shoniyozovning mulohazalariga
ko’ra, etnogenez jarayonida etnosni belgilovchi
hududiy, til va etnomadaniy birlik, ijtimoiy-iqtisodiy va
xo`jalik, etnik nom(etnonim) hamda o`zlikni anglash
birligi, siyosiy uyushma birligi, din umumiyligi va
boshqa qator etnik alomatlar muhim ahamiyat kasb
etadi. Ushbu etnik alomatlar va belgilarning barchasi
sodir bo`lgandagina etnos-xalq shakllanadi, ya’ni
etnogenez jarayoni yakunlanadi.


Xalq tarixining etnogenez qismi uning elat, xalq bo`lib
shakllanishuviga qadar bo`lgan davrni o`z ichiga oladi.
Xalq etnogenezi juda uzoq davom etadigan tarixiy va
etnomadaniy jarayon. Uning ibtidosi qabila va qabila ittifoqidan
boshlanadi. Qachonkim, aynan o`rganilayatgon xalqning
etnogenezi yakunlangach uning etnik tarixi boshlanadi


O`rta Osiyo xalqalri tarixini bilimdoni prof. S.P. Toltov shunday
degan edi “ Hozirgi zamon O`rta Osiyo xalqlarining birontasi xam
qadimgi etnik guruhlarga bevosita borib taqalmaydi. Aksincha
ularning shakllanishida yerli xalqlar va tevarak atrofdan ko`chib
kelgan xalqlar har xil nisbatta o`z aksini topgan.
Bundan O`zbek xalqi xam mustasno
emas. Shunday ekan, Movarounnahr va
qadimgi Xorazm hudularida ikki til
turkiy va eroniy tillar turkumidagi
qabila va elatlar bo`lib ularni uzoq
yillar davomida aralashuvi, qorishuvi
jarayonida o`zbek xalq bo`lib
shakllandi


Dastlab o‘zbek etnogenezining boshlang‘ich nuqtasi turk xoqonligidan
boshlandi, degan tezis paydo bo‘ldi (akademik A.YU.Y a kubovskiy g‘oyasi).

Keyinroq, turkiy etnik guruhlar bu zaminga ancha avvalroq, antik davrida kirib
kelgan, shuning uchun o‘zbek etnogenez tarixini antik davridan boshlash kerak,
degan tezis paydo bo‘ldi (akademik S.P.Tolstov g‘oyasi).

Qadimgi yozma va moddiy madaniyat manbalarining qiyosiy o‘rganish
natijasida akad. A.Asqarov o‘zbek etnogenezining boshlang‘ich nuqtasi so‘ng g i
bronza davriga borib taqalishini asoslaydi.


О‘zbekiston hududlari va
uning tevarak-atrof
rayonlarida deyarli ikki ming
yil davom etgan etnogenetik
jarayonlar natijasida, ya’ni
sug‘diylar, xorazmiylar,
toh ariylar va saklarning shu
zaminda bronza davridan
boshlab, ular bilan yonma-
yon yashab kelayotgan turkiy
zabon qabila va qavmlari
bilan aralashuvi, qorishuvi
natijasida о‘zbek xalqi XI
asrda tо‘la-tо‘kis, XII asrda
esa uzil-kesil shakllandi.


Arxeologik tadqiqot natijalariga qaraganda
bepoyon Qipchoq cho‘lining tub aholisi
ushbu zaminning tabiiy-geografik
sharoitiga ko‘ra, bronza davridan boshlab
ko‘chmanchi chorvachilikka o‘ta
boshlagan. Ularga tegishli yodgorliklar
G‘arbiy Qozog‘istondan shimolda to Orol
daryosigacha bo‘lgan dashtlarda, janubda
Sirdaryoning o‘rta havzasigacha, sharqda
Boyqalgacha yoyilgan bo‘lib, shu
geografik kenglikning Markaziy va
S h arqiy Qozog‘iston, Tog‘li Oltoy, Ob,
Tobol, Enisey daryolari havzalarida, butun
Janubiy Sibir hududlarida keng tarqalgan.
Qadimgi Xitoy yozma manbalariga ko‘ra,
mana shu hududlarda miloddan oldingi
III-II ming yilliklarda turkiy qabilalari
yashagan.


Movarounnahr va Xorazmda
turkiy etnosni birinchi bor paydo
bo‘lishi mavjud tasavvurlarga
ko‘ra, Turk xoqonligi yoki antik
davridan emas, balki ancha avval,
bronza davri ga borib taqaladi.
S h unday qilib, agar turkiy
qabilalarning Movarounnahrga
kirib kelishini birinchi yirik
to‘lqini so‘ngi bronza davri bilan
xarakterlansa, bu jarayonlar bilan
bog‘liq ikkinchi yirik etnik to‘lqin
antik davrida, ya’ni Da-yuechji
qabilalari va hunnlarning bu
zaminda paydo bo‘lishi bilan
bog‘liq edi


Mill. avv. III asrda O‘rta
Osiyoning shimolida,
Sirdaryoning o‘rta va quyi
havzalari, Ettisuvdan to
shimoliy-g‘arbiy O‘rolgacha
cho‘zilgan keng mintaqada yarim
o‘troq, yarim ko‘chmanchi Qang‘
davlatini tashkil top di . Bu davlat
fuqarolarining aksariyat
ko‘pchilligini turkiy qavmlar
tashkil etsada, mamlakat aholisi
ikki tilda so‘zlashganlar. Ammo,
davlat ijtimoiy-siyosiy hayotida
turkchilikning mavqei
ustunligidan, uning ta’sir doirasi
Amudaryogacha bo‘lgan
hududlariga borib etdi.


Arablarning O‘rta Osiyoga kirib
kelishi turkiy qabila va qavmlarni
mintaqa ichki rayonlariga jadal kirib
kelishini vaqtincha to‘xtatdi. Natijada
ungacha bu erga kelib, o‘rnashib
qolgan turkiy qavmlaring erli aholi
bilan aralashib, qorishib ketish
jarayoni tezlashadi. Ayniqsa bu
jarayon Movarounnahrning shimoliy
va sharqiy rayonlarida yaqqol ko‘zga
tashlanadi. Bu zonada VIII-IX
asrlarda turkiy nomdagi shaharlar
barpo etiladi. Masalan, Angren
daryosi havzasida Abrlik, Namudlik
kabi kon sanoati shaharlari qad
ko‘taradi.


IX asrning 40 yillarida
Movarounnahrdan shimoliy-sharqda
Qarluqlar davlatining tashkil topishi
o‘zbek xalqi etnogenezida muhim bir
voqea edi. Qarluq turklari atrofiga
o‘troq, yarim o‘troq va chorvador
turkiy qabilalar birlashib, kuchli
siyosiy davlat uyushmasi tarkib topdi.
Qarluqlar milodiy VI-VII asrlardayoq
O‘rta Osiyoning shimoliy va shimoliy-
sharqiy hududlarining katta qismini
egallagan edilar. Ular boshqa turkiy
qabilalar bilan birgalikda Janubiy
Qozog‘iston, Toshkent vohasi,
Zarafshon havzalarigacha, ularning
ayrim guruhlari Toxaristongacha kirib
borgan edilar.


X asr o‘rtalarida bu hududda Qarluqlar
davlatining davomi sifatida Qoraxoniylar
sulolasi hokimiyat tepasiga keldi. X asrning
oxiri-XI asrning boshlariga kelib esa
Movarounnahrning barcha hududlarida
Qoraxoniylar hukmronligi o‘rnatildi.
Endilikda, Qashqardan Amudaryogacha,
SHarqiy Turkistonning bir qismi, Ettisuv,
Toshkent vohasi, Qadimgi Farg‘ona,
Qadimgi Sug‘d va Baqtriya-Toxaristonni
o‘z ichiga olgan hududiy geografik
kenglikda Qoraxoniylar davlatini tashkil
topishi o‘zbeklarning xalq sifatida uzil-kesil
shakllanganligini ko‘rsatuvchi etnik belgi
edi.

o‘zbek xalqi XI asrda to‘la-to‘kis, XII asrda
esa uzil-kesil shakllandi.

16Tarixiy manbalarning umumiy tavsifi

Tarixiy manba-deganda o`tmishdan qolgan hamda jamiyat
hayotining ayrim bosqichi yoki tomonlarini o`zida
mujassamlashtirgan moddiy va ma`naviy yodgorliklarni tushunamiz.
Tarixiy manbalar qatoriga qadimgi odamlarning manzilgoxlari,
qadimgi shaharlar, qal`alar va ularning harobalari, sug’orish
inshootlari qoldiqlari, ajdodlarimizning mehnat qurollari, uy-
ro`zg’or buyumlari, zeb-ziynatlar, tangalar, qoyatosh sur`atlari,
petrogliflar, yozma hujjatlar va boshqalar kiradi.

17
Ashyoviy manbalarga
qadimgi odamlarning
manzilgohlari, binolar, turli
inshootlar, mehnat qurollari
va turli buyumlar kiradi.
Ashyoviy manbalarni qidirib
topish va o’rganish bilan
asosan arxeologiya fani
shug’ullanadi. 1. ASHYOVIY
MANBALAR :

18
Xalqlarning kelib chiqishi,
turmush tarzi, ma`naviy
hayotini, sodir bo`lgan va
bo`layotgan etnik
jarayonlarni o`zida aks
ettirgan materiallar
etnografik manbalar
guruhiga kiradi. Bu
manbalarni ko`makchi tarix
fanlari - “Etnologiya” fani
o’rganadi. Etnografik
manbalar ayrim hollarda
uzoq o`tmishini qayta
tiklashda g’oyat muhim rol
o`ynaydi.

19
Xalq uzoq asrlar
davomida o`zi
ortirgan tarixiy
bilimlarni og’zaki
ijod orqali
avloddan-avlodga
etkazib keldi.
Turli rivoyatlar,
asotirlar, xalq
dostonlari va
maqollarda
tarixning u yoki
bu tomonlari o`z
aksini topdi.

20
O`zbek tili va boshqa
tillarning leksik tarkibida
mavjud bo`lgan va hozir ham
mavjud atamalar va
toponimlar (joy nomlari)ni
tadqiq etish jarayonida
qimmatli tarixiy materiallar
qo`lga kiritilishi mumkin.
Atamalar va topilmalarning
kelib chiqishi va mazmunini
aniqash bilan lingvistika
(tilshunoslik) fani
shug’ullanadi. Bunday
ma`lumotlar lingvistik
manbalar deb ataladi.

Reja:  1. Qabila - e tnogenez va etnik tarix.  2 . О‘zbek xal q ining shakllanish bos q ichlari  3 . Dehqonchilik vohalarning umumiy tavsifi.Ko`chmanchi chorvador qabilalarning dehqonchilik vohalariga kirib kelishi

 Etnogenez (yunoncha ethnos - xalq va genesis - tug`ilishi, kelib chiqish; ingl.- etnogenesis; nem. - Ethnogenose) — etnosning kelib chiqishidir.  Tarix fanidagi mavjud ilmiy metodologik ishlanmaga ko’ra etnogenez deb ilgaridan mavjud bo`lgan bir necha etnik komponentlar asosida yangi etnos elatning vujudga kelishiga aytiladi.  «Etnogenez» tushunchasini fanga ilk ma ro taba XX asrning 20-yillarida N.Ya.Marri tomonidan kiritilgan.

 Xalqlarning urug‘-aymoq, qabila, qabila ittifoqi, qavm va elat holatidan xalq bо‘lib shakllanguniga qadar davom etgan etnomadaniy jarayonlar etnogenez hisoblanadi  Etnogenez va etnik tarix xalq tarixining ma’lum bosqichlarida vujudga kelib, ma’lum bir etnosning elat, xalq bo`lib shakllanguniga qadar davom etadigan tarixiy va etnomadaniy jarayondir .

 K ishilarning til, hudud, iq t isodiy va madaniy jihatdan tarixan tarkib topgan birligi. Elatga kо‘p jihatdan bir-biriga yaqin qabilalar birlashadi.  Elat millat shakllanishining uchinchi bos qi chi, belgisi. Qadimda kishilarning e lat bо‘lib, bir hudud d a yashashlari ular orasida umumiy manfaatdorlik, qon-qarindoshlik his-tuyg‘ularini kuchaytirgan.

 Akademik olim K.Shoniyozovning mulohazalariga ko’ra, etnogenez jarayonida etnosni belgilovchi hududiy, til va etnomadaniy birlik, ijtimoiy-iqtisodiy va xo`jalik, etnik nom(etnonim) hamda o`zlikni anglash birligi, siyosiy uyushma birligi, din umumiyligi va boshqa qator etnik alomatlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu etnik alomatlar va belgilarning barchasi sodir bo`lgandagina etnos-xalq shakllanadi, ya’ni etnogenez jarayoni yakunlanadi.

O'xshashlar

Yevropaliklarning Xitoyga kirib kelishi

Markaziy Osiyoda islom dinining kirib kelishi

Svilzatsiya tushunchasining vujudga kelishi va Yevropaga kirib borishi

DEHQONCHILIK

O'zbek millati va tilining