logo

Krit va Miken sivilizatsiyasi va uning

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

306.39453125 KB
1  
Krit va Miken sivilizatsiyasi va uning
rivojlanishi .
                              
Mundarija:
ll. Asosiy qism                        
I BOB Qadimgi yunoniston tarixiga kirish
1.1. Qadimgi Yunonistonning geografik o‘rni va aholisi
1.2. Qadimgi Yunonistonning moddiy manbalari va yozma manbalari
1.3. Qadimgi Yunoniston davlatining davrlashtirilishi
II. BOB Qadimgi Yunoniston tarixida Krit-Miken davlatining tutgan o`rni
2.1. Krit-Miken sivilizatsiyasining rivojlanish xususiyati 
2.2. Krit-Miken davlatining  madaniyatlar 
2.3. Mil. avv. XI-IX asrlar Gomer davri (“Zulmat asri”)da Yunoniston
 lll. XULOSA. 
lV. Foydalanilgan adabiyot va manbalar ro yxatiʻ .
  2KIRISH
Kurs   ishining   dolzarbligi:   Kurs   ishining   dolzarbligi   shundan   iboratki   bu
sivilizatsiyaning   asosiy   boyligi   hisoblangan   yodgorliklar   va   boyliklar   hulas   bu
sivilizatsiyani   dunyo   tarixida   chindan   ham   mavjud   bo`lganligini   isbotlash   va   bu
sivilizatsiya   haqida   yanada   ko`proq   bilimga   ega   bo`lishdan   iborat   Krit   va   miken
davlat   hududidagi   asosiy   yodgorliklar   turli   sabablarga   ko`ra   yo`q   bo`lib   ketgan
bularga birinchidan vulqon tasir ko`satgan bo`lsa ikkinchidan vulqon tasirida juda
katta sunami paydo bo`lib bu sivilizatsiyaning butun yodgorliklarini yo`q bolishiga
sabab boldi lekin uzoq izlanishlar natijasini ko`rsatmay qolmadi. bu sivilizatsiyaga
oid   daslabki   yodgoyliklar   topib   o`rganildi   va   uning   tasirida   boshqa   yodgorliklar
ham topilib dunyo olimlari tomonidan bu sivilizatsiya mavjudligi isbotlandi. 
Kurs ishining maqsadi.  Krit va Miken sivilizatsiyasini o`rganishdan asosiy
vazifa   shundan   iboratki   bu   sivilizatsiya   qachon   qanday   sharoitda   vujudga   kelgan
va   qanday   madaniyatlarga   sabab   bo`lgan   uning   alomatlari   hozirgi   kunda   qaysi
davlatlarda   yaqol   saqlanib   qolganligi   va   ularning   yunoniston   davlatining   keying
taraqiyotiga qanchalik darajada tasir ko`rsata olgani haqida malumotlar to`plash va
ular asnosida kurs ishini boyitishdan iborat . 
Kurs ishining vazifasi:   kurs ishining vazifasi  butun dunyo tarixida ilk bor
sivilizatsiya   ro`y   bergan   yunon   davlati   hisoblanmish   Krit   va   Miken   haqida   uni
o`rganilishiga nimalar tasir ko`rsatgan va ularning asosiy maqsadi nimadan iboray
bo`lgan   nega   bu   sivilizatsiya   o`rganilishi   kerakligini   tushuntirib   berishdan   iborat.
madaniyatlarga   sabab   bo`lgan   uning   alomatlari   hozirgi   kunda   qaysi   davlatlarda
yaqol   saqlanib   qolganligi   va   ularning   yunoniston   davlatining   keying   taraqiyotiga
qanchalik
                            
                     
                            3I BOB Qadimgi yunoniston tarixiga kirish
                   1.1.Qadimgi Yunonistonning geografik o‘rni va aholisi.
    U   tarixiy   rivojlanishga   ko‘ra   g`arb   va   kengayib   turgan.   Qadimgi   yunon
sivilizatsiyasining   asosiy   hududi   Egey   havzasi,   ya’ni,   Egey   dengizining   Bolqon,
Frakiya va Kichik Osiyo sohillari va ko‘p sonli orollar bo‘lgan. Mil. avv. VIII-V1
asrlarga kelib, buyuk yunon kolonlashtirishidan so‘ng yunonlar Janubiy Italiya va
Sitsiliya   hududlari,   shuningdek,   Qora   dengiz   sohillarini   o‘zlashtirganlar.   Natijada
Buyuk   Yunoniston   tushunchasi   vujudga   keldi.   Mil.   avv.   IV   asming   oxirida
Makedoniyalik   Aleksandrning   g`olibona   yurishlari   va   Ahmoniylar   davlati
egallanganidan   so‘ng   Yaqin   va   0‘rta   Sharqda   ellin   davlatlari   tashkil   topdi   va   bu
hududlar qadimgi yunon dunyosining bir qismiga aylandi. Ellinizm davrida yunon
dunyosi   g‘arbda   Sitsiliyadan   sharqda   Hindistongacha,   shimolda   Shimoliy   Qora
dengiz   sohillaridan   janubda   Nilning   birinchi   irmoqlarigacha   bo‘lgan   ulkan
hududlarni   qamrab   oldi.   Biroq,   butun   qadimgi   yunon   tarixi   davomida   uning
markaziy   qismi   Egey   havzasi   hisoblangan.   Chunki,   bu   yerda   yunon   davlatchiligi
va madaniyati paydo bo‘ldi va gullab yashnadi.
Qadimgi Sharq mamlakatlaridan farqli o‘laroq, qadimgi Yunonistonda etnik
rang-baranglikni   kuzatish   mumkin.   Yunonistonning   markaziy   hududlari,   ya’ni
Egey   havzasi   va   Bolqon   yarim   orolining   janubiy   qismlarida   asosan   yunon   tilli
xalqlar yashagan bo‘lib, ulami axeylar, doriylar, ioniy va zoliylar tashkil etgan. Bu
qabila   guruhlari   o‘z   dialektlarida   gaplashganlar   hamda   diniy   qarashlar   va   urf-
odatlarida ham o‘ziga xoslikni kuzatish mumkin, biroq bu farqlar unchalik sezilarli
bo`lmagan.   Barcha   yunonlar   bir   tilda   gaplashgan,   bir-birini   yaxshi   tushungan   va
o‘zlarini   bitta   xalqqa   va   bitta   sivilizatsiyaga   Qadimgi   yunon   tarixining   tegishli
ekanligini his qilgan. Mazkur xalqlar orasida birmuncha qadimiyroq qabila guruhi
axeylar   bo‘lib,   ular   mil.   avv.   lll   mingyillikning   oxirida   Bolqon   Yunonistonining
janubiy qismiga kelib o‘rnashganlar. Mil. avv. II mingyillikda zamonaviy Epir va
Makedoniya   hududlaridan   harakatlangan   doriy   qabilalalari   bosimi   ostida   axeylar
qisman   assimilyatsiyalashadi   va   bir   qismi   tog‘li   hududlarga   siqib   chiqariladi.
Doriylaming katta qismi Peleponnes (Lakonika Messeniya, Argolida, Elida), Egey
dengizining janubidagi orollaming katta qismi, xususan, Krit va Rodos, Kariya va
Kichik Osiyo hududlarining ba’zi qismlarida o‘rnashganlar.
          
  Attika ioniy shevada gaplashgan uchinchi qabila guruhi  Attika, Eivbeya, Samos,
Xios, Lemnos kabi Egey dengizining markaziy qismidagi orollari va Kichik Osiyo
sohillaridagi  Ioniya viloyatida  joylashganlar.  To`rtinchi   qabila  guruhlari  bo‘lmish
eoliylar   Beotiya,   Fessaliya   va   Kichik   Osiyo   sohillaridagi   Ioniya   viloyatini 4shimolidagi   Eolida   viloyati   va   Lesbos   orolida   yashaganlar.   Egey   havzasida
yunonlardan   tashqari   yunongacha   bo'lgan   qabilalar   qoldiqlari,   jumladan,   Ieleglar,
pelasglar,   kariylar   yashagan   bo‘lib,   ular   mil.   avv.   1   mingyillikda   Yunoniston
aholisining   etnogenezida   unchalik   katta   rol   o‘ynamagan.   Shuningdek,
yunondavlatchiligida   muhim   o‘rin   tutgan   xalqlardan       biri   sifatida   tog‘li
Frakiyaliklarni qayd etish maqsadga muvofiqdir.
                  Egey   havzasida   yunonlardan   tashqari   yunongacha   bo'lgan   qabilalar
qoldiqlari, jumladan, Ieleglar, pelasglar, kariylar yashagan bo‘lib, ular mil. avv. 1
mingyillikda Yunoniston aholisining etnogenezida unchalik katta ro`l o‘ynamagan.
Shuningdek,   yunon   davlatchiligida   muhim   o‘rin   tutgan   xalqlardan   biri   sifatida
tog‘li Frakiyaliklarni qayd etish maqsadga muvofiqdir. Mamlakat hududining katta
qismi   tog`liklardan   iborat   bo‘lib,   faqatgina   20%   ni   tekislik   va   vodiylar   tashkil
etgan. Yunonistonda tabiiy boyliklardan - marmar, temir rudasi, mis, kumush qazib
olingan,   shu   bilan   birga   kulolchilik   uchun   soz   tuproqlarni   ko‘p   uchrashi
hunarmandlarga   xomashyo   manbai   bo‘lib   xizmat   qilgan.   Qadimgi   Yunoniston
tarixini uchta katta bosqichga bo‘lish mumkin: 
l)ilk sinfiy jamiyat va mil. avv. II mingyillikda davlat uyushmalarining shakllanishi
(Krit va Axey Yunonistoni); 
2)   Polislarning   shakllanishi   va   gullab   yashnashi,   klassik   ko'rinishdagi   qulchilik
munosabatlari, yuqori madaniyatni yaratilishi (mil. avv. XI-IV asrlar);
3)Yunonlar   tomonidan   Fors   davlatini   bosib   olinishi,   ellinistik   jamiyatlar   va
davlatlaming   tashkil   topishi.   Birinchi   bosqich   uchun   xos   bo‘lgan   xususiyat
shundan   iboratki,   unda   Krit   oroli   va   unga   tutash   hududlarda   dastlabki   sinfiy
jamiyat paydo bo‘ladi. Shu bilan birga ilk davlatchilik an’analarini vujudga kelishi
hamda   rivojlanishi,   Yuksak   sivilizatsiya   belgilarini   namoyon     bo`lishi   kuzatiladi.
Odatda   bu   davr   Krit   podshosi   Minos   sharafiga   “Minoy   sivilizatsiyasi”   deb   ham
ataladi.   Mazkur   davr   mil.   avv.   3000   ming   yillikdan   -   mil.   avv.   1200-yilni   o‘z
ichiga oladi. Ikkinchi  bosqichni  tarixchilar  “polislar  davri” deb  atashadi. Bu  davr
ijtimoiy-iqtisodiy,   siyosiy   va   madaniy   jihatdan   rivojlanish   darajasiga   ko‘ra   3   ga
bo‘linadi. 
1.   Gomer   davri   yoki   ‘"zulmat   asri”   .Ushbu   davr   polisgacha   yuz   bergan   tarixiy
jarayonlami qamrab olgan holda mil. avv. XI-IX asrlami o‘z ichiga oladi.
2.   Arxaik   davr   mil   av.   VIII-VI   asrlarni   qamrab   oladi.   Mazkur   bosqichda   polis
jamiyati   va   davlatlarining   shakllanishi,   aholining   O'rtayer   hamda   Qora   dengiz
bo‘ylariga kelib joylashuvi kuzatiladi (Buyuk yunon kolonlashtirishi). 53.   Klassik   yoki   mumtoz   davr   (mil.   avv.   V-IV   asrlar).   Unda   qadimgi   yunon
sivilizatsiyasining   gullab-yashnashi,   davlatchilik,   iqtisodiy   va   madaniy   taraqqiyot
jarayonlarini   ko‘rish   mumkin.   “Ellin   bosqichi”   bilan   Yunonistonning   qadimgi
tarixi   nihoyasiga   etadi.   Biroq,   mazkur   bosqichda   yunon   va   sharq   tarixi   bilan
bog'liq   jarayonlar   aks   etgani   bois,   tarixchilar   uni   3   davrga   bo‘lib   o‘rganishni
tavsiya etadi:
1.   Aleksandr   Makedonskiyning   sharqqa   yurishlari   va   ellin   davlatlari   tizimining
vujudga   kelishi   (Mil.   avv.   IV   asrning   30-yillaridan-   mil.   avv.   Ill   asming   80-
yillariga qadar).
2.   Ellin   davlatlari   va   jamiyatining   mavjud   bo‘lishi   (mil.   avv.   Ill   asming   80
yillaridan-mil. avv.  II asr o‘rtalarigacha).
3. Ellin tizimining inqirozi va ellin davlatlarining g‘arbda Rim imperiyasi, sharqda
Parfiya  tomonidan  egallanishi  (mil.  avv.  II  o‘rtalaridan  -  mil. avv.  I  asrlargacha).
Rim   imperiyasi   tomonidan   mil.   avv.   30-yilda   Misrdagi   Ptolemeylar   sulolasini
bosib   olinishi   qadimgi   Yunoniston   tarixida   ellin   bosqichini   tugallanganligini
anglatadi.   Aslida,   manbalar   -   tarix   xomashyosi   bo‘lib,   tarixchilar   undan   tarixni
yaratadilar.   Deyarli,   butun   qadimdan   saqlanib   qolgan   topilmalar   -   qadimgi   tarix
uchun   potensial   manbalardir.   Bu   davrga   oid   manbalar   ikki   katta   guruhga   -
suyakdan tortib binolargacha bo‘lganlami o‘z ichiga oladigan moddiy manbalar va
yunonlaming   bevosita   o‘zi   haqida   yoki   qadimda   ular   haqida   yozilgan
ma’lumotlardan   iborat   bo‘lgan   yozma   manbalarga   bo‘linadi.   Albatta,   moddiy
manbalardagi   yozuvlar   ba’zida   sopolning   bir   qismi     shikastlanishi   yoki   tosh
ustundagi   yozuvning   kesib   olinishi   natijasida   tushunarsiz   bo‘lib   qolishi   mumkin.
Yunoniston   tarixiga   oid   asosiy   manbalar   ko‘p   hollarda   ikki   ming   yil   va   undan
qadimiyroq   bo‘lgani   uchun   qo‘llanilishidan   oldin   ularni   qayta   tiklash   va
rekonstmksiya qilish maqsadga muvofiqdir. Bunda arxeologlar topilmalarga ishlov
berishi,   paleograflar   papirus   va   pergamentlarga   yozilgan   yozuvlarni   rasshifrovka
qilish   va   tushuntirib   berishi;   epigraflar   va   numizmatlar   esa   tosh   va   tangalardagi
yozuvlami izohlab berishi kerak bo‘ladi.
                            61.2. Qadimgi Yunonistonning Moddiy manbalar va
                                                     Yozma manbalar   
Moddiy   manbalar.   Qadimgi   Yunoniston   yodgorliklari   asosan   yer   ostida
joylashgan. Bir nechta tosh binolarni hisobga olmaganda asosan ibodatxonalar yer
ostidan qazib o‘rganilgan. Yunoniston tuprog‘i buyumlarni saqlanishi uchun qulay
bo‘lmaganligi   sababli   ko‘p topilmalarga zarar  yetganligini   kuzatish  mumkin. Shu
boisdan   yog‘och,   mato   va   teridan   yasalgan   eksponatlar   juda   kam   uchraydi.
Saqlanib   qolgan   metall   buyumlar   orasida:   oltin   va   kumush   buyumlar   yaxshi
darajada;   bronza   qisman,   o‘z   o‘rnida,   temir   buyumlar   esa   korroziyaga   uchragan
holda  topilgan.   Yana   bir   turkumdagi   yaxshi   saqlangan   moddiy   buyumlar   sirasiga
yuqori   olovda   pishiriladigan   spol   terrakotalar   kiradi.   Sopol   qadimda   ko‘plab
maqsadlarda, xususan, haykallar va yodgorliklarda, lekin ko‘p hollarda xo‘jalikda
ishlatilgan   bo‘lib,   asosan   qabrlar   va   boshqa   joylardan   topilgan.   Ushbu   idishlar
asosida   arxeologlar   Yunonistonning   siyosiy   tarixigacha   va   uning   ilk   tarixi
xronologiyasini   tuzib   chiqib,   ularni   tarixiy   sanalarga   aylantirish   imkoniyatini
yaratgan. Bu davrga oid moddiy yodgorliklar Knoss, Fest, Miken va Pilos hamda
Peloponnesdagi   saroy   qazishmalari   natijasida   topilgan.   Eng   ko‘p   ma’lumotlar
Lema   (Shimoliy   Peloponnes)   va   Rafma   (Attika)   manzilgohlaridan   qazib
o‘rganilgan. Ushbu manzilgohlar miloddan avvalgi uchinchi ming yillik oxirlariga
mansub bo‘lib, undan bronzadan yasalgan mehnat qurollari va xo‘jalik buyumlari
topilgan.   Shuningdek,   Axey   qabilalari   yashagan   qishloqlar   qoldig‘i   Koraka
(Korinf)   hamda   Ziguries   (Miken   yaqinida)   manzilgohlarini   o‘rganishda   ma’lum
boldi.   Shu   bilan   birga,   Attika   va   Spartadan   qadimgi   qabristonlami   o‘rganilishi
oqibatida   miloddan   avvalgi   II   ming   yillik   o‘rtalariga   oid   ashyoviy   manbalar
topildi. Mazkur manzaralarda yunonlar murakkab tabiiy sharoitlarga qanday g‘oya
va   texnologiyalar   bilan   javob   bergani,   ular   kishilik   jamiyati   doirasida   o‘zaro
hamkorlik   qilganliklari   va   jamoalar     uyushmalar   doirasida   qanday   o‘zgacha
madaniyat   vujudga   keltirgani   hamda   individual   farqlilikni   saqlaganliklarini
ko‘rsatib   beradi.   Yunon   yozma   manbalari   orasida   badiiy   adabiyot   ham   muhim
o‘rin tutadi. Albatta zamonaviy tarixchilar asosan qadimgi tarixchilar va biograrlar
ma’lumotlarga tayanishadi. Lekin, she’riyat va nasrning
boshqa janrlari ham muhim manbalar sifatida qaraladi. 1
Yozma   manbalar.   Qadimgi   yozuvlar   sopol,   tosh,   metall,   va   papirus   (mil   av.   II
asrdan pergament) kabi turli materiallarga yozilgan. Bizgacha yetib kelgan asosiy
yozma   manbalar   mil.   avv.   VIII   asrda   yaratilgan   yunon   alifbosi   asosida   yozilgan;
1
  .  D.Urakov.Jahon tarixi.Toshkent.-2020 131-133-betlar. 7lekin, shuningdek, qisqa davr mil. avv.  II  mingyillik davomida A va  В  chiziqli Krit
yozuvlari ham bo‘lgan. Ushbu yozuv namunalari 1901-yilda A. Evans tomonidan
topilgan   bo‘lishiga   qaramay,   faqatgina   1953-   yili   ingliz   olimi   M.   Ventris   ba’zi
qismlarini   shifrovka   qilishga   muvaffaq   bo‘ldi.   Afsuski,   bularning   ko‘pchiligi
yo‘qolib   ketgan.   Qadimgi   Yunonistonning   klassik   hamda   ellin   davri   tarixini
yoritishda mazkur mintaqada yashab ijod qilgan tarixchilar asarlarini o‘rni beqiyos.
Birinchi navbatda mil. avv. V asrda yashagan Galikamaslik Gerodot (mil avv.485-
425-yy)ni   qayd   etish   maqsadga   muvofiqdir.   Uning   mashhur   asari   “Tarix”   deb
nomlanib, 9 kitobdan iborat. Muallif asarning dastlabki 4 ta qismida Kichik Osiyo,
Bobil, Midiya, Misr hamda Skif qabilalari tarixini bayon etadi. Qolgan 5 ta kitobda
asosan  yunon-fors urushi  bilan bog‘liq tarixiy jarayonlar (mil. avv. 479 yilgacha)
o‘rin olgan. Shu davrning yana bir yirik vakili afinalik tarixchi Fukidid (460-400-
yy)   bo‘lib,   uning   asari   Peloponnes   urushlariga   (mil   avv.431-404-   yy)
bag‘ishlangan. Shuningdek, tarixchi va publitsist Ksenofont (mil avv.430-355- yy)
ham o‘z davrining mashhur kishilaridan bo‘lgan. U Fukidid ishlarini davom ettirib,
“Yunon tarixi” asarini yaratgan. 2
                 Yunoniston tarixi yoritishda antik davr faylasuf va siyosatchi arboblarning
asarlari muhim o‘rin tutadi. Ular orasida Platon va Aristotel qoldirgan ilmiy meros
biz   uchun   qimmatlidir.   Platon   (mil   avv.427-   348-   yy)   o‘z   davrining   ijtimoiy-
siyosiy munosabatlarini chuqur tahlil qilgan holda “Davlat” va ’’Qonunlar” nomli
traktatlar   yaratgan.   Aristotel   esa   hududdagi   158   ta   Yunon   polislari   siyosiy
jarayonlarini   ilmiy   tadqiq   etgan   holda   “Siyosat”(Politika)   asarini   yozgan.
Qadimgi   Yunoniston   tarixini   yoritishda   badiiy   adabiyot   va   san’atning   o‘rni
beqiyos. Esxil, Sofokl, Evripid tragediyalari hamda Aristofan komediyalari shular
jumlasidandir.  Afsuski,  barcha  tarixiy  va  badiiy  asarlar  to‘liq  saqlanib  qolmagan.
mil. avv. VIII asrdan milodiy II asrgacha bo`lgan 20 000 000 so‘zdan iborat yunon
adabiyoti   matnlari   joy   olgan.   Qadimgi   0‘rtayer   dengizi   hududida   yozish   uchun
qo‘llaniladigan   odatiy   xomashyo   -   papiruslar   bo‘lib,   u   Misrda   mil.   avv.   Ill
mingyillikdan   ishlatila   boshlangan.   Qadimgi   yunonliklar   o‘tmish   mualliflar
asarlarini saqlashga jiddiy e’tibor qaratganlar. Aleksandriyadagi katta kutubxonaga
tashrif buyuruvchi o‘quvchi mil. avv. 1-ming yillik davomida 500  
Pergamda   bunday   kitoblar   200   000   o‘ramdan   oshgan.   Shuni   ta’kidlash
lozimki,   mazkur   davrda   yunonlar   uchun   manbalarni   o‘qish   jarayonida   tanlov
imkoniyati   kuchli   bo‘lgan.   Aleksandriyalik   olimlar   o‘zlari   ular   maktablarda
o‘rganish   uchun   eng  munosib   deb   hisoblaganlarini   mualliflar   ro‘yxati   bilan  birga
saralab   foydalanganlar.   Mazkur   manbalar   keng   qamrovli   bo`lib,   ularni   davr   va
joyiga qarab o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Jumladan, Miken davriga
2
  D.Urakov.Jahon tarixi.Toshkent.-2020 131-133-betlar. 8(mil   av.   1600-1200)   oid   manbalar   ko‘pchilikni   tashkil   qiladi.   Afsuski,   “Zulmat
davri”  bosqichida,  ya’ni  mil.  avv. VIII   asrgacha  juda  kammateriallar   uchraydi   va
hech qanday yozma ma’lumotlar yo‘q (Gomer dostonlari bundan mustasno). Mil.
avv. VII asrdan keyin esa moddiy va yozma manbalar ko‘plab uchraydi va qadimgi
Yunoniston   haqidagi   rang-barang   ma’lumotlarga   ega   manzaraning   guvohi
bo‘lishimiz mumkin.
Mazkur   manzaralarda   yunonlar   murakkab   tabiiy   sharoitlarga   qanday   g‘oya
va   texnologiyalar   bilan   javob   bergani,   ular   kishilik   jamiyati   doirasida   o‘zaro
hamkorlik   qilganliklari   va   jamoalar     uyushmalar   doirasida   qanday   o‘zgacha
madaniyat   vujudga   keltirgani   hamda   individual   farqlilikni   saqlaganliklarini
ko‘rsatib   beradi.   Yunon   yozma   manbalari   orasida   badiiy   adabiyot   ham   muhim
o‘rin tutadi. Albatta zamonaviy tarixchilar asosan qadimgi tarixchilar va biograrlar
ma’lumotlarga tayanishadi. Lekin, she’riyat va nasrning
boshqa janrlari ham muhim manbalar sifatida qaraladi. 3
                                           
3
  . D.Urakov.Jahon tarixi.Toshkent.-2020 131-133-betlar. 91.3. Yunon tarixini davrlashtirish
                  Yunon   tarixi'   Qadimgi   dunyo   tarixining   bir   qismi   hisoblanadi.   Qadimgi
yunon   tarixi   doirasida   Bolqon   yarim   oroli,   Egey   dengizi   havzasi,   janubiy   Italiya,
Sitsiliya   oroli   va   shimoliy   Qora   dengiz   bo‘yi,   Kichik   Osiyoning   g'arbiy
qirg‘og‘idagi qadimgi jamiyatlarning shakllanishi, gullab-yashnashi  va tushkunlik
davrini o‘rganadi. Yunon sivilizatsiyasi tarixi uch bosqichga bolinadi: birinchisi —
bu   er.   aw.   II   ming   yillikda   Krit   va   Mikenada   ilk   sinfiy   jamiyatlar   va   davlat
birlashmalarining   paydo   bo`lishi   va   halokati.   Ikkinchi   bosqich   bu   Krit-Miken
sivilizatsiyasining   halokatidan   keyin   antik   Yunonistonning   er.   aw.   XII   asrdan   er.
aw.   IV   asrning   so‘nggi   choragigacha   bo`lgan   taraqqiyot   davrini   o‘z   ichiga   oladi.
Qadimgi   Yunon   jamiyati   taraqqiyotining   eng   yuqori   cho'qqisi   ijtimoiy-iqtisodiy,
siyosiy   davlat   tuzilmasi   boigan   yunon   polislarining   tug‘ilishi,   yuksalishi   va
tushkunligi bosqichi bo`ldi.
                      Er.   aw.   IV   asrning   so'ngi   choragida   yunon-makedonlar   tomonidan
Ahamoniylar Eroni davlatining bosib olinishidan yunon tarixining uchinchi so'nggi
bosqichi   boshlanadi.   Bu   bosqich   qariyb   uch   yuz   yilni   o`z   ichiga   olib,   sharq   va
g‘arb   madaniyati   unsurlarini   o‘z   ichiga   olgan   Ellin   davlatlarining   tashkil   topishi,
ellin  madaniyatining   rivojlanishi   davridir.   Bu   bosqich   er.  aw.   I   asr   so‘ngida  ellin
davlatlarining   g'arbdan   Rim,   sharqdan   Parfiya   tomonidan   bosib   olinishi   bilan
tugaydi.
          Bolqon Yunonistonida davlatchilik taraqqiyotining yangi davri taxminan er.
aw.   XI   asrdan   boshlanadi.   Bu   davrdan   antik   Yunoniston   taraqqiyotining     polis
davri boshlanadi. U o'z ichiga uch davrni oladi:
1.   Er.   aw.   XI—IX   asrlar   —   Gomer   yoki   polis   arafasi   ( ≪ Qorongi   asrlar ≫ ).   Bu
bosqichda   Bolqon   Yunonistoni   hududida   urug`-qabila   munosabatlari   hukmron
bo`ladi.
2.   Arxaika   davri   (er.   aw.   VIII—VI   asrlar)   —   polisdavlatlarning   shakllanishi,
Buyuk Yunon kolonizatsiyasi va ilk Yunon tiraniyalari davri. 4
3. Klassik Yunoniston (er. aw. V—IV asrlar.) — Qadimgi yunon polislari, ularning
iqtisodiyoti va yunon madaniyatining gullab- yashnagan davri.              
Makedoniyalik   Iskandarning   Sharq   yurishlaridan   keyin   Ellin   davlatlarining
tashkil   topishi   bilan   qadimgi   yunon   tarixida   yangi   ellin   davri   (er.   aw.   IV   asming
so‘ngi   choragi   -   er.   aw.   30-yilIar)   boshlanadi.   Er.   aw.   30-yilda   so‘ngi   ellin
davlatlaridan biri ptolomeylar Misr mustaqilligini yo‘qotib Rimga tobe bo'ladi. Shu
bilan antik Yunoniston tarixi tugallanadi .
4
  Rajabov.R.Qadimgi dunyo tarixi.Toshkent-2009 230-231- betlar. 10II .BOB Qadimgi yunoniston tarixidagi Krit -Miken
davlatining tutgan o`rni.
2.1. Krit-Miken sivilizatsiyasi rivojlanishi xususiyati .
Krit-Miken   jamiyati   qadimgi   Yunonistondagi   dastlabki   sivilizatsiya   bo‘lib,
jahon   tarixida   o‘ziga   xos   o‘rin   tutadi.   So‘nggi   yillarda   olib   borilgan   arxeologik
qazishmalar va tadqiqotlarga tayanilgan holda xorij tarixshunosligida Egey dengizi
hududidagi   bronza   davri   yoki   Krit   madaniyati   xronologik   jihatdan   quyidagicha
bo‘linadi:
Mil. avv. 3000-1900-  yy Materik Yunonistonda Ilk bronza asri:  Kritda
ilk Ellada: Ilk Minoy
2. Mil. avv. 1 9 0 0 -1 6 0 0 -yy Materik Yunonistonda o'rta Bronza asri:
Kritda   o   ‘rta   Ellada:   o‘rta   Minoy   (Linerar   A   В   chiziqli   yozuvlami   paydo
bo'lishi)
3.   Mil.   avv.   1600-1200   -yy   So‘nggi   Bronza   asri:   Kritda   so'nggi   Ellada
yoki Miken  davri:  So‘nggi Minoy
Yunonistonda   davlatchilik   tarixiga   qadar   mashhur   kishilardan   ilk   va   o‘rta
Bronza   asrida   Kritda   yashagan   minoyliklar   bo‘Igan.   Ulami   orolning   afsonaviy
hukmdori sharafiga shunday nomlashgan. Arxeologik qazishmalar orasida oroldagi
eng diqqatga sazovor joy sifatida Knoss saroyi bo`lib , Ser Artur Evens tomonidan
qazib   'rganilgan.   Minoyliklar   hayratlanarli   saroy,   ajoyib   go‘zallikka   ega   badiiy
tasvirlar   va   hozirgacha   o‘qilmagan   Krit   ieroglifi   yoki   A   chiziqli   yozuv   deb
ataladigan yozuvlarni qoldirganlar.  Minoyliklar Misr bilan savdo sotiq aloqalarini
olib   borganlar,   shu   jihatdan   Misr   yozuvida   ularni   “Keftiu”   nomi   bilan   tilga
olishadi.   Bir   matnda,   hattoki,   Krit   “shohi”   haqida   so‘z   boradi.   Agar   bu   yagona
matn to‘g‘ri bo‘lsa, orol yagona hukmdor boshqaruvi ostiga birlashtirilgan. Minoy
tili   0‘rtayer   dengizi   hududidagi   savdogarlar   orasida   keng   tarqalgan.   Keyinchalik
yaratilgan   yunon  afsonalarida   Egey  dengizidagi   Minoy  dengiz  boshqaruvi   haqida
ham to‘xtalib o‘tilgan. Afsuski, minoyliklarning Krit ieroglif va A chiziqli matnlari
(bir   nechta   Misr   ilovalaridan   tashqari)   haligacha   o‘qilmagan.   Shu   bois,
minoyliklarning   qadimgi   tarixi   faqat   arxeologik   qazishmalar   orqali   bizgacha
ma’lum.   Shu   jihatdan   minoyliklar   yaratgan   sivilizatsiya   hozirga   qadar   o‘tmish
jumboqlaridan   biri   bo‘lib   qolmoqda.   yetakchiligi   mil.   avv.   III-II   ming   yilliklarga
to‘g‘ri   keladi.   Buning   birinchi   sababi   Krit   jamiyatida   ishlab   chiqaruvchi
kuchlarning   rivojlanishi   va   takomillashuvi   bo‘ldi.   Mil.   avv.   Ill   ming   yillikdayoq
Kritda   avval   mis,   keyinchalik   bronza   ishlab   chiqarish   o‘zlashtirildi.   Bronza
qurollar   tosh   qurollarni   siqib   chiqaradi.   Bu   davrda   muhim   o‘zgarishlar   qishloq
xo‘jaligida   ro‘y   berdi.   Dehqonchilikda   donli     ekinlar   Mazkur   o‘zgarishlar   o‘z
navbatida   qishloq   xo‘jaligida   ishlabchiqarish   kuchlarining   o‘sishi   va   ortiqcha
mahsulotning ko‘payishiga olib keldi. Buning asosida  alohida jamoalarda qishloq 11xo‘jaligi   mahsulotlarining   zahira   fondi   yaratila   boshlandi.   Bu   esa   faqatginahosil
kam   bo'lgan   yillarda   oziq-ovqat   yetishmasligini   qoplabginaqolmay,   qishloq
xo‘jaligida band bo‘lmagan odamlarni, masalan ustahunarmandlarni boqish uchun
ham yetarli bo‘lgan. Shu tariqa hunarmandchilik qishloq xo‘jaligidan alohida soha
sifatida   ajralib   chiqib,   hunarmandchilikning   turli   sohalarida   professional   ravishda
ishlab   chiqarishni   yanada   rivojlantirishga   yordam   berdi.   Arxelogik   qazishmalar
jarayonida   topilgan   zargarlik  buyumlari,  idishlar,   toshbuyumlar,  kesilgan  muhrlar
mil.   avv.   Ill   ming   yillikning   ikkinchi   yarmidayoq   minoylik   hunarmandlar   mohir
usta bo‘lib yetishganlaridan guvohlik beradi. Bu davrda jamoa zahira fondlarining
ma’lum   qismi   jamoalararo   va   qabilalararo   ayriboshlash   uchun   ham   ishlatilishi
mumkin   edi.   Butun   Egey   havzasida   bo‘lgani   kabi   Kritda   ham   savdo-sotiqning
rivojlanishi   dengiz   savdosining   rivojlanishi   bilan   bog‘liq   bo'Igan.   Bizga   ma’lum
boigan   Krit   manzilgohlarining   aksariyat   qismi   sohil   bo‘yida   yoki   sohildan   uncha
uzoq   bo‘lmagan   hududda   joylashgan   edi.   Mil.   aw.   Ill   ming   yillikdayoq   kritliklar
Kiklada   arxipelagi   orollari,   materik   Yunonistonning   sohilbo‘yi   hududlari   aholisi
bilan   qalin   munosabatlar   o‘matib,   Suriya   va   Misrgacha   yetib   boradilar.   Boshqa
dengiz   xalqlari   kabi   kritliklar   savdo-sotiq   va   baliqchilikni   qaroqchili     bilan
uyg‘unlashtirganlar.   Kritning   mil.   avv.   III-II   ming   yilliklarda   iqtisodiy   jihatdan
gullab-yashnashi   ma’lum   darajada   bu   uchta   boyish   manbalariga   ham   bog‘liq
bo'lgan.. 5
                  Krit   iqtisodiyotini   rivoji   orolning   birmuncha   hosildor   hududlarida   aholi
sonining oshishiga olib keladi. Ularning katta qismi Kritning sharqiy qismi va keng
markaziy tekisliklarda (Knoss va Fest hududi) joylashgan edi. Shu bilan bir vaqtda
Krit jamiyatida tabaqalashuv jarayoni ro‘y beradi. Alohida jamoalar ichida nufuzli
zodagonlar   tabaqasi   ajralib   chiqadi.   Uning   tarkibiga   asosan   sulolaviy
yo‘lboshchilar   va   kohinlar   kirgan.   Ular   ishlab   chiqarish   jarayonidan   bevosita
qatnashishdan ozod qilingan bo‘lib, boshqa jamoa a’zolariga qaraganda birmuncha
imtiyozlarga ega edilar. Shu davrdan boshlab asosan bosib olingan qabila a’zolari
orasidan   asirga   olingan   kishilardan   qullar   toifasi   paydo   bo‘Ia   boshlaydi.
Shuningdek,   shu   davrdan   boshlab   siyosiy   munosabatlarning   ham   yangi   shakli
vujudga   kela   boshlaydi..   Taxminan   mil.   avv.   1700   yillarda   Kritda   kuchli   zilzila
ro‘y berib, hammayoqni qamrab olgan yong‘inga aylandi. Natijada Knoss va Fest,
Malliya   va   Kato   Zakrodagi   saroylar   vayron   bo‘lgan.   Aholi   yashaydigan   boshqa
joylar  ham  zarar  ko‘rgan. Bu faqatgina Krit  madaniyatini  birmuncha vaqt  to‘xtab
turishiga   sabab   bo`ladi.   Tez   orada   saroylar   qayta   tiklanib,   Knoss   orolda   ustun
ahamiyatga ega  bo‘ldi. Arxeologik topilmalarga ko'ra orolning turli  tomonlaridan
Knossga   qarab   qurilgan   yo‘llar   ana   shundan   dalolat   beradi.   Saroylar   qayta
5
  A.G.Xoliyev.Jahon tarixi.Toshkent.2018 . 12qurilganidan keyin miloddan avvalgi XVIII asming ikkinchi yarmidan to miloddan
avvalgi   XV   asrgacha   bo‘lgan   vaqt   oralig‘ida   Krit   davlati   qudrati   avjiga   chiqqan
edi. Qaytadan qurilgan     Knoss saroyida devorlarga solingan turli bezakli suratlar
zodagonlarning   qudrati   va   mavqeini   yanada   ortganligini   aks   ettiradi.   Knoss   va
Kritning   boshqa   saroylarida   egalarining   dabdabali   hayoti   va   aksariyat   aholining
ayanchli   hayoti   arxeologik   materiallar:   turar   joy,   ro‘zg‘or   buyumlari   va
maqbaralarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Saroy omborxona, ustaxonalari va boshqa
yordamchi   binolar   esa   saroy   xo‘ja!igini   murakkab   tuzilganidan   dalolat   beradi.
Saroy   xo‘jaligida   ko‘plab   mutaxassis   va   hunarmandlar   -   yordamchi   xodimlar,
xizmatkorlar   xizmat   qilgan.   Saroyda   xodimlari   orasida   qullar   ham   ko‘p   bo‘lgan.
Kemalar   flotidan   tashqari,   Kritda   quruqlik   qo'shini   ham   bo‘lib,   askarlar   jang
aravalarida   harakatlanganlar.   Krit   davlati   ma’muriy   jihatdan   viloyatlardan   iborat
bo‘lib,   ular   shoh   noiblari   tomonidan,   oqsoqollar   kengashlari   bilan   birga   idora
qilingan.   Yerlar   qisman   jamoaga   qarashli   bo‘lib,   qisman   yakka   tartibda   ijaraga
berilgan va xususiy mulk mavjud edi. Dengizning narigi tomonidagi Krit nazorati
ostidagi   yerlar   mahalliy   hokimlar   tomonidan   boshqarilgan.   Masalan,   Attika
viloyatida   shunday   jarayonni   kuzatish   mumkin   bo‘lgan.   Qadimgi   kritliklaming
e’tiqodi xususida arxeologik manbalar ko‘proq ma’lumotlar beradi. Kritliklar katta
ibodatxonalar   qurmay,   balki   kichik-   kichik   sajdagoh   va   mehroblar   qurish   bilan
cheklanganlar.   Ko'pgina   rasm   va   haykalchalar   kritliklarning   bosh   xudosi   -   ayol-
iloh   bo'lib, u mahalliy xalq tasavvurida hayot baxsh etgan, o'simliklar, hayvon va
odamlarni himoya qilgan. Diniy marosimlar asosan ayoilar tomonidan ado etilgan.
Yunon afsonalari Krit dinini keyinchalik yunonlarning yuzaga kelgan diniga ta’sir
ko‘rsatganidan   dalolat   beradi.   Miken.   Mil.   avv.   II   ming   yillik   oxirlarida   Bolqon
Yunonistonida   qabilalarning   ko‘chishi   bilan   jamiyat   ijtimoiy-siyosiy   xayotida
jiddiy   o‘zgarishlar   yuz   berdi.   Taxminlarga   ko‘ra   bu   vaqtda   Sharqiy   0‘rtayer
dengizi   qirg‘oqlarida   Hind-Yevropa   tillarida   so‘zlashuvchi   etnik   guruhlar   paydo
bo‘ladi. Bu  haqda Mikenda  arxeologik qazishmalar  olib borgan Genrix Shlimann
ma’lumotlari   muhim   ahamiyat   kasb     etadi.Miken   keyinroq   yaratilgan   yunon
afsonasi   bo‘lmish   Iliada     ostonida   yunonlami   Troyaga   qarshi   urushga   boshlab
brogan Agamemnon ismli afsonaviy hukmdorning yashash joyi bo‘lgan. 
             Mikena siyosiy markaz sifatida o‘z hukmronligini keng qamrovda amalga
oshira   olmadi.   Faqat   Mikenada   olib   borilgan   arxeologik   qazishmalar   natijasida
Mikena   madaniyatiga   mansub   inshootlar   qazib   ochilgan.   1876   yilda   arxeolog   G.
Shliman   Mikenada   qoyaga   o‘yilgan   shaxta   tipidagi   qabrlarni   topdi.   Qabrlarda
kumush va oltin bilan bezatilgan bronza (jez) qilichlar, oltin va kumush qadahlar,
tilla   niqoblar   va   boshqa   buyumlar   topildi.   Qabr   toshlarida   ov   va   jang   lavhalari
tasvirlangan.   Mil.   avv.   1600   yillar   atrofida   Kritda   yuksak   rivojlangan   madaniyat
mavjud   bo‘lgan   paytda   Bolqon   Yunonistonida   jiddiy   o‘zgarishlar   yuz   berdi. 13Markaziy   va   janubiy   Yunonistonda   qudratli   markaz   Mikena   shahri   va   boshqa
shaharlar   shakllana   boshlaydi   Biz   bugun   Mikenning   oxirgi   yuz   yil   davomidagi
boyligi   va   kuchqudrati,   14-15   asrlar   oldin   qurilgan   joy-majmualarining
xarobalarini   ko‘ramiz.   Ularning   arxitekturasi   va   bezagi   diqqat   bilan   qaralganda,
Minoy   uslubiga   o'xshatiladi,   shu   bilan   birga   bir-nechta   ajoyib   farqlari   ham   bor.
Ular odatda tepaliklarda joylashgan bo‘lib, hashamatli qalin devorlar bilan o‘ralgan
va   ular   Krit   makonlaridan   farqli   o‘laroq,   ancha   kichik   edi.   Biz   Miken
hukmdorlarining   dastlabki   vazifasi   mamlakatga   bostirib   keluvchi   raqiblardan
mudofaa   qilish   deb,   xulosa   qilamiz.Qal’alarni   o‘rab   olinishi   yashirinish   va
istiqomat   qilish   uchun     dastlabki   shahar   bo‘lib   xizmat   qilgan.   Keyinchalik
Yunonlarda juda katta devorlar insoniyat aqli bovar qilmaydigan darajada ulkan va
hashamatli   qilib   qurilgan.   Haqiqatdan   ham   bunday   ishlar,   ehtimolki         shohning
maqtanishi, davlati va kuch-qudratini odamlar ko‘z o‘ngida namoyish qilish uchun
kerak bo‘lgandir. Shuningdek,Miken makonlari Minoydan farqli o‘laroq, turli vaqt
oralig‘ida o‘zlashtirilgan. Krit  komplekslarida hovliga tosh yotqizilgan, markazda
to‘g‘ri   to‘rtburchakli   saroylar   bo`lib,   zal,   megarondan   tashkil   topgan.   Megaron   -
bayramlarda   kengash   a’zolari   va   mehmonlarni   kutib   olish   uchun   ishlatiladigan
tantanali markaz edi.
           Birinchi hovli orqali peshayvon va kichik xonaga kiriladi. 0‘rtada katta xona
bo‘lib,   u   yerda   plastikdan   yasalgan   dumaloq   o‘choq,   yon   tomonida   to‘rtta   ustun
hamda ochiq balkon bo’lgan ( U yerda ilohdan madad so‘ralgan). 6
    Yangi qirollik davri (mil. avv. 1575-1087- yy) da Anatoliya, Suriya, Misrga
qarshi   agressiv   harakatlar   olib   borilgan.   Shunga     qaramay,   0‘rtayer   dengizi
dunyosida   Miken   madaniyati   va   boshqa   davlatlar   bilan   diplomatik   jarayonlar
shakllandi.   Mintaqadagi   yana   bir   muhim   markaz   haqida   Gomeming   “Iliada”   va
“Odissey   ”   dostonlari   ma’lumot   beradi.   Unda   Pilos   shahri   va   Messaniya   haqida
hikoya   qilinadi.   “Nestor”   makoni   Amerika   arxeologi   Kar   Belgans   tomonidan
1939-yili Pilosdan topilib, so‘nggi bronza davriga oid ekanligi aniqlanadi. Belgans
ko‘p   sonli   В   chiziqli   muhim   yozuvlami   topadi.   В   chiziqli   yozuvlar   Knoss   va
boshqa   markazlardan   ham   topilgan.   Unda   Mikenning   iqtisodiy   jamiyati   haqida
ma’lumotlar uchraydi.
         Yana bir markaz “Pilos” hisoblanib,  В  chiziqli yozuvda “Pu-ro” deyilgan. U
yerdagi   jo‘shqin   hayot   mil.   avv.   1400-1200-   yillaming   o‘rtasigacha   cho‘zilgan.
Nestorda inshootlar mil. avv. 1300-1200- yillar atrofida qurilgan va ular kichikroq
ko‘rinishda   bo‘lgan.   Pilos   qirolligi   ikki   yuz   atrofida   shahar   va   qishloqlarni   o‘z
ichiga   oladi.   Hududi   1400   kv   km   milni   tashkil   qilib,   2   ta   viloyatga   bo‘linadi,
viloyatlar esa, yetarlicha tumanlarga bo‘linadi. Jamiyat piramidasining Yuqorisida
6
  В.И.Кузищина.История древнего рима.Москва-2000  . 14qirol turgan bo‘lib, u “vanaks yoki vanaka” deyilgan. Qiroldan keyin peshqadamlik
armiyada   bo‘lgan.  Markazlashtirilgan   ishlab   chiqarish   va   tarqatish   tizimi,   asosan,
hashamatli   uylarda   yashovchi   mansabdorlar   uchun   xos   bo‘lib,   kichik   bo'lgan
guruhlarning   ba’zi   qismi   ta’minlangan.   Lekin,   ko‘pchilik   odamlarning   asosiy
ishlab   chiqaruvchi   boyligi   -   dehqonchilik,   chorvachilik,   hunarmandchilik   va
xizmat   ko‘rsatishdan   iborat   bo'lgan.   Oddiy   aholi   kamtarona   hayot   kechirishgan,
uylari bir-ikki xonali bo‘lib, ulami
ozchilik   qismigina   serhasham   yashagan.   Ko‘pchilik   oilalar   oliy   darajadagi
kishilardan   yerlami   ijaraga   olgan,   qolganlari   esa,   o'zining   yeriga   ega   bo‘lgan.
Hunarmand,   chorvador   va   ruhoniylar   yerlaming   “shaxsiy”   xo‘jayinlari
hisoblanishgan.   Oddiy   qishloq   kishisi   fermada   ishlashi,   yer,   daraxtlar,   tok,   uy
hayvonlariga   qarashi,   soliq   to‘lashi   lozim   bo‘lgan.   Bir   necha   uy   xizmatkorlari
armiyada   ham   xizmat   qilishgan.   Ayollar   asosan   uy   ishlari   bilan   mashg'ul
bo‘lishgan.   Shuningdek,   qishloqdagi   ayoilar   mato   to‘quvchilardan   asboblarni
ijaraga olib, ulush evaziga jun va zig‘irdan buyumlar tayyorlashgan. 7
                  Mikenda   aholi   uyda   mahsulot   tayyorlab,   eksport   qilgan.   Ayoilar
to‘qimachilik,   ko'ylak   tayyorlash,   choyshab   tikish   bilan   band   bo‘lsa,   erkaklar
duradgorlik, kulolchilik, charm tayyorlash va boshqa ishlar bilan shug'ullanishgan.
0‘sha   vaqtda   Yunonistondan   mis,   qalay,   oltin,   til   suyagi,   bo‘yoq,   qahrabo   va
ziravorlar chet davlatlarga eksport qilingan. Ayniqsa, vino
va   qimmatbaho   taqinchoqlar   eng   ko‘p   chiqarilgan   mahsulotlar   sirasiga   kirgan.   В
chiziqli yozuvga qaraganda, Mikenda aholi Zevs, Poseydon, Germes, Artemidaga
ibodat qilgan. Zevsni “Osmon otasi” deb atashgan. Mikenda doriylar o‘z davlatiga
asos   soladi   va   bu   tarixda   “doriylar   bosqini”   deyiladi.   Miken   qirolligi   miloddan
avvalgi   1100-yilgacha   yashagan.   Minoy   san’ati   va   arxitekturasi   Yaqin   Sharq
sivilizatsiyalari,   avvalo   Misr   oldida   katta   qarzdordir.   o‘sha   paytda   ular   qadimgi
sivilizatsiyalar metod va texnologiyalaridan unumli foydalanilgan holda o‘ziga xos
farqli   jihatlar   va   uslub   asosida   rivojlantirdilar.   Tashrif   buyumvchilar   uning
hashamatli   o‘lchami   (300   xonadan   iborat   3.2   акт   maydonni   egallagan)   va
arxitekturasining   jozibadorligidan   hayratga   tushganlar.   Saroy   tosh   va   g‘ishtdan
qurilgan   bo‘lib,   shuningdek,   ko‘plab   ustunlar   ham   ishlatilgan.   Ko‘plab   ayvonlar,
peshayvonlar   va   balkonlar   yorqin   ranglar   bilan   bo‘yalgan   bo`lib,   tashqaridan
teatrona   ko‘rinish   bergan.   Kichkina   tuynuklar   saroy   ichkarisiga   toza   havo   va
kunduzi yorug‘lik berib turgan. Quvurlar tizimi va kanalizatsiya ko‘plab xonalarga
chuchuk   suv   olib   kelish   va   o‘simliklar   tasviri,   hayvonlar   hayotidan   olingan
lavhalar   va   kishilar   faoliyati,   ba’zida   diniy   jarayonlar   yoki   rnarosimlar   bilan
7
  Qodirova. Sivilizatsiyalar.Toshkent-2001 . 15bezatilgan.   Bu   kabi   tasvirlar   shahar   va   qishloqlardagi   biror-   bir   uylarda
uchramaydi.   Krit   san’ati   nafisligi,   hayotiyligi   va   rang-barangligi   sabab   bugungi
kunda   ham   undan   ilhom   oladilar.   Freskalar,   idishlardagi   rasmlar   va   kichik
haykalchalar bizga saroy va villalar egalari o‘zlarining qanday tasvirlaganliklarini
tasavvur   qilishimizga   yordam   beradi.   Ayol   va   erkaklar   yosh,   xushbichim   va
bejirim tasvirlangan. Erkaklaming soqollari olingan va Misr erkaklari kiyimlariga
o‘xshash  kalta katak yubka kiyganlar. Ayollar va erkaklarning ikkalasi  ham uzun
sochlarga ega bo‘lgan, orasta kiyim va oltin taqinchoqlar taqishgan.
           
    Mil.   avv.   Ill   ming   yillik   oxirlarida   Bolqon   Yunonistonida   qabilalaning
ko‘chishi   bilan   jamiyat   ijtimoiy-siyosiy   hayotida   jiddiy   o‘zgarishlar   yuz   berdi.
Taxminlarga   ko‘ra   bu   vaqtda   Sharqiy   0   ‘rtayer   dengizi   qirg‘og‘ida   hind-yevropa
tillarida   so‘zlashuvchi   etnik   guruhlar   paydo   bo‘ladi.   Mil.   avv.   II   ming   yillik
boshlarida   kulolchilikda,   kumushga   ishlov   berish   ishlarida,   urf-odat,   an’analarda
(jumladan,   uy   ichida,   pol   ostida   yoki   devor   orasida   bolalar   qabri)   yangi   jihatlar
paydo bo‘ladi. Yangi etnik birliklar eskilari bilan aralashib yangi moddiy va ma’n
Mil.   avv.   I   ming   yillikni   oxirida   Kipr   Kichik   Osiyodagi   panfiliyalik   axeylar
tomonidan   o‘zlashtiriladi.   Mil.   avv.   XIV   asrda   Kichik   Osiyoda   Axeya   davlati
mavjud   bo'lgani   to‘g‘risida   mixxat   yozuvlari   ma’lumot   beradi.   Xett   manbalarida
(XIV-XIII asrlarda) Axeya deb atalgan davlatni tadqiqotchilar Bolqon yarim oroli
Kichik   Osiyo   va   Rodos   orolida   deb   turli   farazlar   qiladilar.   Mil.   avv.   XII   asr
boshida   Sharqiy   0‘rtayer   dengizining   Osiyo   qirg‘og‘ida   filimstinlar   deb   atalgan
xalqlar   o‘rnashadi.   Ulaming   manzilgohlarida   bu   yerda   ilgari   bo‘lmagan,   shu
yerning   o‘zida   ishlab   chiqarilgan   mikena   sopol   buyumlari   ko‘plab   topilgan.   Bu
vaqtda   Bolqon   Yunonistoniga   shimoldan   turli   qabila   guruhlari   ko‘chishi
boshlanadi.   Yodgorliklarda   moddiy   ~   ma’naviy   madaniyatning   tushkunligi
ko‘rinadi.   Bu   vaqtdan   boshlab   temir   o‘zlashtirila   boshlanadi.   Peloponnes   yarim
oroli va Kritga doriylar kelib o'rnashadilar. Doriylarning kirib kelishi bilan mavjud
sivilizatsiya   yo‘q  qilib   yuborildi.  Xulosa   qilib   aytganimizda,   Krit-Miken   jamiyati
qadimgi   Yunonistonda   ilk   sivilizatsiya   o‘choqlaridan   biri   bo‘lib,   bu   yerda   ilk
davlatchilik   shakllari   ko‘zga   tashlanadi.   Lekin   bu   davlat   keyinchalik   o‘zaro
bosqinlar natijasida inqirozga yuz tutadi. 8
2.2. Krit-Miken davlatining  madaniyatlar
8
  D.J. Urakov, R.N. Tursunov, A.A. Biykuziyev, B.B. Xaynazarov
Jahon tarixi /o ‘quv qo ‘llanma/. -T o sh k en t: “ Innovatsiya-Ziyo”, 2020-yil. 16     Krit   yoki   Minoy   madaniyati   uch   davrga:   ilk   Minoy   (er.   avv.3000—
2300/2100-yillar), o'rta Minoy (2300/2100-1600-yillar) va so'nggi Minoy (1600—
1200-yillar)ga   bo'linadi.   Kritning   ilk   gullab-yashnash   davri   va   uning   Egey
dunyosidagi   yetakchiligi   er.   aw.   Ill—II   ming   yilliklarga   to'g'ri   keladi.   Dastlab
orolning janubiy, sharqiy qismi rivojlangan. O'rta Minoy davrida Kritda  ≪ birinchi
saroylar ≫   davri bo'ldi. Knoss,  Fest  va Malliya kabi  shahar  markazlari  rivojlandi.
Krit   me`morchiligining   kiklad   va   ellada   sivilizatsiyalaridan   ajratib   turadigan
xususiyati bu saroylarni ulug'vor qurilgani bu saroylardagi nafis freska tasvirlarini
yuksak   san`at   darajasida   bo'lganidir.   Freska   tasviriy   san`atini   gullab-yashnashi
≪ ikkinchi saroylar davriga ≫   (er. avv.XVII asr) va so'nggi Minoy davriga to‘g‘ri
keladi. 0 ‘rta Minoy davri Kritda taxminlarga ko‘ra yer qimirlash natijasida halokat
bilan   tugallandi   er.   aw.   XVIII   asrda   Knoss,   Fest,   Malliya   saroylari   xarobaga
aylandi.
                   Ellik yildan so'ng Krit yana qayta tiklandi va bu yuksalish er. avv. 1400-
yillarigacha davom etdi. Bu davrda Krit dengizida cheksiz hukmronlik qiladi. Krit
Bolqon   yarim   oroli,   Misr,   Iberiyaga   oliy   nav   vino,   zaytun   moyini   eksport   qildi.
Misrdan   rangli   shisha,   fayans,   Kipr   orolidan   mis,   Suriyadan   otash,   Liviyadan
qimmatbaho metallar va fil suyagi olib kelinadi. Kritning Egey dengizidagi yangi
yetakchiligi er. aw. 1700- yildan boshlanib Knoss va Festda yangi saroylar qurilib,
uning   devorlari   ajoyib   freskalar   bilan   bezatilgan.   Ingliz   arxeologi   Artur   Evans
Knoss   saroyini   40   yil   davomida   tekshirdi.   Bir   necha   qavatli   saroy   Kritdagi   eng
ulug'vor   inshoot   edi.   U   bir   necha   marta   qayta   qurilgan   bo'lib   podsho   oilasi
istiqomatgohi,   rasmiy   qarorgoh   va   xo'jalik   inshootlaridan   iborat   edi.   Saroyda
ko‘plab xona va zal devorlari did bilan bezatilgan. Devoriy tasvirlarda hashamatli
kiyingan   ayollar   va   erkaklar,   saroy   hayoti   manzarasi,   o‘simlik   va   hayvonlarning
real ko‘rinishlari yuqori darajadagi badiiy usulda chizilgan. Krit kulolchiligida ham
badiiy   san’atning   nihoyatda   yuksak   darajada   shakllantirilgani   ko'rinadi.   Sopol
idishlarda   tabiatning   boy   manzaralari   mohirona   tasvirlanadi.   Bunday   tasvirlar
amforalar (ko‘za), zaytun yog‘i va vino saqlanadigan bo‘yi 2m gacha bo‘lgan pifos
(xum) lami sirtiga chizilgan. 
              Krit   madaniyatini   gullab   yashnaganligini   yana   bir   dalili   Knoss   saroyidagi
raqqosa   tasvirining   bizgacha   yetib   kelgan   bir   qismidir.   Raqqosani   go‘zal   qaddi-
qomatini   yuksak   noziklikda   tasvirlanishidan   hayratda   qolgan   arxeologlar   uni
shartli   ≪ parijlik   ayol ≫   deb   atadilar.   Knoss   saroylaridan   topilgan   fayans
haykalchalarda   tasvirlangan   kohinlarni   uzun   yubkada,   yalang`och   ko'krak,   nozik
yelkalaiga tushib tuigan sochlari tasviri, saroyda hukm surgan nozik   didgo`zallik
dunyosidan dalolat beradi. Devoriy tasvir-freskalar va Krit xudolar panteonida ayol
ma’budalarini   oldingi   o‘ringa   turgani   ayollami   Krit   jamiyati   hayotida   mavqeini
yuqori darajada bo'lganidan dalolat beradi. Bundan tashqari, Gemma va uzuklarda 17qalqon tutgan ayol, kabutar bilan ma’buda, tog‘cho‘qqisidagi ma’buda va ikki sher
o'rtasidagi   \ma’buda   tasvirlari   buning   yaqqol   misoli   bo'ladi.   Freskalarda   Krit
orolining   saroy   va   diniy   hayoti   tasvi   iari:   yosh     yigit-qizlarning   yurishi,   gullar
orasidan   yurib   kelayotgan   hokimning   tasviri,   qo'shiq   aytib   raqs   tushayotgan
raqqosalar,  qo'lida  marosim  ko'zalarini  ko'tarib  ketayotgan  o'smirlar,  Kritda  diniy
ramz   sanalgan   ikki   yoqlama   bolta   —   labris   ushlagan   kohina   kabi   tasvirlar   aks
ettirilgan.
Kritning   ijtimoiy-siyosiy   munosabatlari   to'g'risida   hech   qanday   aniq
ma’lumot yo'q. Taxminlarga ko'ra o'rta Minoy davrida orolning shimoliy qismida
(poytaxti   Knoss)   mustaqil   sulola,   boshqasi   janubda   (poytaxti   Fest)   hukmronlik
qilgan. Hokim oliy kohin vazifasini ham bajargan. So'nggi Minoy davrida Kritdagi
butun   hokimiyat   Knoss   hokimlari   qo'liga   o'tadi.   Siyosiy   hokimiyat   tuzilishi
jihatidan sharq despotiyasiga  o'xshash  bo'lgani ehtimolidan holi emas. Yer  davlat
mulki   bo'lgan.   Hunarmandlar,   qullar   bo'lgani   taxmin   qilinadi.   Kritda   qul
mehnatidan podsho xo'jaliklarida foydalanilgani, xonaki qulchilik mavjud bo'lgani
faraz qilinadi. Jamoa munosabatlarini uzoq mavjud bo'lganligidan er. aw. Ill ming
yillikka   borib   taqaladigan   Messara   vodiysida   mavjud   bo'lgan   guruhiy   qabrlar,
Vasilikada topilgan ikki qavatli uylar dalolat beradi. Er. aw,1450-yillarda ibtidoiy
va   jangovor   axey   qabilalari   orolga   bostirib   kirib   Kritning   siyosiy   yetakchiligiga
chek qo'ydilar. Egey havzasi ikki asr mobaynida 
doriylar kelganlariga qadar axeylar hukmronligi ostida qoldi. 9
 Miken madaniyati ilk Miken (er.aw. 1700-yillarga yaiqn 1550- yillargacha).
O'rta   Miken   (mil   avv.1550—1400),   so'nggi   Miken   (mil   avv.1400—1200)
davrlariga   bo'linadi.   Er.   aw.   Ill   ming   yillik   oxirlarida   Bolqon   Yunonistonida
qabilalarning   ko'chishi   bilan   jamiyat   ijtimoiy-siyosiy   hayotida   jiddiy   o'zgarishlar
yuz berdi. Taxminlarga ko'ra bu vaqtda Sharqiy O'rtayer dengizi qirg'og'ida hind-
yevropa tillarida so'zlashuvchi etnik guruhlar paydo bo'ladi. Er. aw. II ming yillik
boshlarida   kulolchilikda,   kumushga   ishlov   berish   ishlarida,   urf-odat,   an’analarda
(jumladan,   uy   ichida,   pol   ostida   yoki   devor   orasida   bolalar   qabri)   yangi   jihatlar
paydo   bo'ladi.Yangi   etnik   birliklar   eskilari   bilan   aralashib   yangi   moddiy   va
ma’naviy madaniyatini vujudga keltirdilar. Taxminan, er. aw. XVIII asr oxirlarida
Bolqon   Yunonistonida   mustahkamlangan   kichik-kichik   qishloqlar   ko'plab   paydo
bo'ladi.   Qabrlarda   metali   qurollar   uchramaydi.   Bolqon   Yunonistonini   Kritdan
(qabriarda   krit   ko'zalari,   krit   namunasiga   taqlid   qilib   yasalgan   sopol   buyumlar)
boshqa   hududlar   bilan   aloqalar   deyarli   yo'q.   Er.   aw.   1600-yillar   atrofida   Kritda
yuksak rivojlangan madaniyat mavjud bo'lgan paytda Bolqon Yunonistonida jiddiy
o'zgarishlar yuz berdi. Markaziy va janubiy Yunonistonda qudratli markaz  Mikena
9
  Nuriddinov.R.E Jahon tarixi.Toshkent-2013   18shahri   va   boshqa   ilk   shaharlar   shakllana   boshlaydi.   Egey   havzasida   400   yil
davomida   bir   xil   madaniyatni   mavjud   bo'lishi   uni   shartli   ravishda   ≪ Miken ≫
madaniyati   deb   atalishiga   sabab   bo'ldi.   Mikena   siyosiy   markaz   sifatida   o`z
hukmronligini keng qamrovda amalga oshira olmadi. Faqat Mikenada olib borilgan
arxeologik   qazishmalar   natijasida   Mikena   madaniyatiga   mansub   inshootlar   qazib
ochilgan.   1876-yilda   arxeolog   G.Shliman   Mikenada   qoyaga   o'yilgan   shaxta
tipidagi   qabrlai   topdi.   Qabrlarda   kumush   va   oltin   bilan   bezatilgan   bronza   (jez)
qilichlar, oltin va kumush qadahlar, tilla niqoblar va boshqa buyumlar topildi. Qabr
toshlarida ov va jang lavhalari tasvirlangan.
  Er.   aw.   XV   asrdan   boshlab   Mikenada   va   Yunonistonning   boshqa
viloyatlarida   gumbazli   qabrlar   rasm   bo`la   boshladi.   Bunday   qabrlarda   hokimlar
dafn   qilingan.     Mikenadagi   mashhur   ≪ Agamemnon   qabri ≫   hashamatli   va
ulug'vor qilib qurilgan. 5 metrgacha  balandlikda bo'lgan og'ir eshiklar, usti har biri
taxminan   120   tonna   keladigan   ikki   xarsangtosh   bilan   yopilgan.   Qabriarda   ko`p
miqdorda   qimmatli   buyumlar   qurol-yarog`lar   topilgan.   Mikena   madaniyatining
kulolchilik   mahsulotlari   Rodos,   Kjpr,   Kichik   Osiyo,   Misr,   Sitsiliya   va   Janubiy
Italiyaga   chiqarilgan.   Bolqon   Yunonistonida   Er.aw.   1400-yildan   boshlab
mustahkamlangan qo`rg`onlar (Terin, Mikena, Afina, Fiva, Iolik) paydo bo'ladi.
Mikena   san’ati   ko‘p   jihatdan   Krit   madaniyati   bilan   o‘xshash.   Mikena
tasviriy san’atida mavhum va o‘simliklar tasviri, hashamatli kiyingan kishilarni bir
xildagi   tantanali   yurishlar,   tasvirlarda     statiklik,   shartlanganlik   hukm   suradi.   Bu
davrda   monumental   me’morchilik   mavjud   emas.   Diniy   tasavurlar   to‘g‘risida
ma’lumotlar   juda   kam.   Diniy   rasm-rusmlar   gemma   va   muhrlarda   ifodalangan,
joylarda   diniy   to`lmalar   mehroblar   topilgan.   XX   asrning   60-yillarida   Mikena
akropolida   (mustahkamlangan   qalba)   diniy   marosimlar   bajariladigan   markaz
topildi.   MarkaEr.   aw.   1000   yillikni   oxirida   Kipr   Kichik   Osiyodagi   panflliyalik
axeylar   tomonidan   o‘zlashtiriladi.   Er.   aw.   XIV   asrda   Kichik   Osiyoda   Axaya
davlati   mavjud   bo'lgani   to'g'risida   mixxat   yozuvlari   ma’lumot   beradi.   Xett
manbalarida (XIV—XIII asrlarda) Axaya deb atalgan davlatni tadqiqotchilar 
                               192.3. Mil. avv. XI-IX asrlar Gomer davri
                                  (“Zulmat asri”)da   Yunoniston.
Krit-Miken   davridan   keyingi   Yunon   tarixi   davrini   sobiq   sovet   va   ba’zi   bir
g‘arb   tarixshunoslari   “lliada”   va   “Odisseya”   asarlari   muallifi   Gomer   nomi   bilan
Gomer   davri   deb   atashgan.   Sababi,   mazkur   davr   bo‘yicha   asosiy   ma’lumotlar
Gomer dostonlarida keltirilgan tarixiy voqeilikka asoslanib yoritilgan. Shuningdek,
zamonaviy   g‘arb   tarixi   maktablari,   jumladan,   arnerika,   ingliz,   fransuz   va   boshqa
maktab vakillari bu davmi “Zulmat asri” deb ham nomlashadi.
                        Gomer   davri   bo‘yicha   ma’lumotlami   arxeologik   tadqiqotlar   sezilarli
ravishda   to‘ldiradi   va   kengaytiradi.   Bu   davr   uchun   asosiy   arxeologik   topilmalar
nekropol (qabriston)lardan topilgan. Ularning eng yiriklari Afinadan (Keramika va
so‘nggi   Agora),   Salamin   oroli,   Evbeyadan   (Lefkanda   yaqinida)   va   Argos
atroflarida   ochib   o‘rganilgan.   Mil.   avv.   XI-IX   asrlarga   oid   bo‘lgan
manzilgohlaming   soni   hozirgacha   ko‘p   emas.   ularning   deyarli   hammasi   yetib
boorish qiyin, tabiiy himoyalangan joylarda joylashgan. Ularda doriylar tomonidan
siqib   chiqarilgan   mahalliy   minoy-axey   aholisining   qoldiqlari   yashagan.   Gomer
davri   dengizboyi   aholisi   quruqlik   bilan   tor   yo‘llar   orqali   bog'langan   yarim
orollarda joylashgan. Ular qaroqchilardan himoyalanish uchun devorlar bilan o‘rab
olingan. Bunday manzilgohlaridan biri sifatida Eoliya kolonistlari tomonidan asos
solingan Kichik Osiyo sohilidagi Smimani ko‘rsatish mumkin.
              Arxeologik   topilmalar   shuni   ko‘rsatadiki,   doriylar   bosqini   Yunoniston
taraqqiyotini   bir   necha   asrlarga   orqaga   ketishiga   sabab   bo‘lgan.   Miken   davrida
erishilgan   yutuqlardan   faqatgina   yangi   yerlarni   o‘zlashtirish   uchun   kerak   bo‘lgan
ishlab   chiqarish   usullari   va   texnikalar   saqlanib   qolgan   edi.   Bunga   kulolchilik
charxi, metallga ishlov berish texnikasi, yelkanli kema, zaytun va uzum yetishtirish
madaniyatini misol keltirish mumkin. Miken sivilizatsiyasiga xos bo'lgan ijtimoiy-
iqtisodiy   munosabatlar,   davlat   muassasalari,   diniy   yo   oyaviy   tasavvurlar   o‘zining
mavjudligini   to‘xtatgan   edi.   Butun   Yunoniston   hududida   uzoq   vaqtgacha   yana
ibtidoiy   jamoa   tuzumi   qaror   topdi.   Miken   saroylari   va   qal’alari   tashlandiq   holda
yotgan.   Ulaming   devorlari   ortiga   endilikda   hech   kim   kelib   joylashmadi.   Hattoki,
doriylar   bosqinidan   zarar   ko‘rmagan   Afinada   ham   mil.   avv.   XII   asrda   Akropol
uzoq vaqtgacha huvillab yotdi. Bu davrda deyarli barcha uylar yog‘och yoki xom
g‘ishtdan   qurilgan.   Gomer   davrida   dafn   qilish   marosimi   ham   Miken   qabrlariga
nisbatan   qiyoslaganda   ancha   nochorroq.   Erkaklar   qabrlarida   faqatgina   sopol
ko'zalar   bronza   yoki   temir   qilichlar   hamda   nayza   va   kamon   o‘qi   uchlari   mavjud
bo‘lsa, ayollar qabrlarida arzon taqinchoqlar uchraydi. Ularda deyarli qimmatbaho
buyumlar   bo‘lmagan.   Gomer   davri   hunarmandchiligi   ham   badiiy   ham   texnik
jihatdan   Miken   davridan   ortda   qolganligini   ko‘rish   mumkin.   Shuningdek, 20qabrlarda   o‘zga   xalqlar,   xususan,   sharqiy   xalqlarga   tegishli   bo‘lgan   buyumlar
uchramaydi.   Bulaming   hammasi   hunarmandchilik   va   savdoning   keskin   susayib
ketganligi, malakali ustalarning urush natijasida ommaviy tarzda qochib ketganligi,
Miken Yunonistonini Yaqin Sharq va boshqa 0‘rtayer dengizi bilan bog‘lab turgan
dengiz savdo yo‘llarining uzilganini ko‘rsatadi.
                    Lekin   shuni   ta’kidlash   lozimki,   Gomer   davri   Yunonistonning   madaniy
rivojiga hech narsa bermadi, deb bo‘lmaydi. Bu davrda ba’zi bir muhim yangiliklar
ham   qilindi.   Ulardan   eng   muhimi   yunonlar   tomonidan   temirni   eritish   va   qayta
ishlash   bo‘ladi.   Miken   davrida   temir   qimmatbaho   metall   hisoblanib,   undan   faqat
uzuk, tumor kabi taqinchoqlar yasash uchun foydalanilgan. Bolqon Yunonistoni va
Egey   orollari   hududlaridan   topilgan   temir   qurollarning   qadimiy   ko‘rinishlari
(qilich,   hanjar,   o‘q   va   kamon   uchlari)   mil.   avv.   XII-XI   asrlarga   tegishlidir.
Birozdan keyin mil. avv. X-IX asrlarda temirdan birinchi mehnat qurollari yasala
boshlanadi. Misol tariqasida Afina agorasidagi qabrlardan birida topilgan bolta va
iskana, keramika nekropolidagi qabrlardan biridagi iskana va poytesha, Tirinfdagi
temir o‘roq va boshqalarni keltirish mumkin. 
               Gomer davri  iqtisodiyotida natural  ishlab chiqarish hukmron bo‘lib, asosiy
sohalar   Miken   davriga   o‘xshab   dehqonchilik   va   chorvachilik   edi.   Gomerning
“Iliada”   va   “Odisseya”   dostonlarida   dehqonchilik   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   ko‘plab
sahnalar   o‘rin   olgan.   Gomer   davri   iqtisodiyotida   chorvachilik   favqulodda   muhim
rol o'ynagan. Chorva asosiy boylik o‘lchov birligi hisoblangan. Masalan, Odissey
“Itaka va yaqin materikdagi qahramonlarning birinchisi” hisoblangan, chunki unga
12 suruv yirik shoxli qoramol, shuncha miqdorda echki, qo‘y va cho‘chqa tegishli
Mil.   avv.   XII   asr   boshida   Sharqiy   0‘rtayer   dengizining   Osiyo     qirg‘og‘ida
filimstinlar   deb   atalgan   xalqlar   o‘rnashadi.   Ularning   manzilgohlarida   bu   yerda
ilgari   bo‘lmagan,   shu   yerning   o‘zida   ishlab   chiqarilgan   mikena   sopol   buyumlari
ko‘plab   topilgan.   Bu   vaqtda   Bolqon   Yunonistoniga   shimoldan   turli   qabila
guruhlari   ko‘chishi   boshlanadi.   Yodgorliklarda   moddiy-ma’naviy   madaniyatning
tushkunligi   ko‘rinadi.   Bu   vaqtdan   boshlab   temir   o‘zlashtirila   boshlanadi.
Peloponnes   yarim   oroli   va   Kritga   doriylar   kelib   o'rnashadilar.   Doriylaming   kirib
kelishi   bilan   mavjud   sivilizatsiya   yo‘q   qilXulosa   qilib   aytganimizda,   Krit-Miken
jamiyati qadimgi . 21Asosiy sanalar
Er avv lll-ll ming yillik Dunay ortidan yunonlar boqon yarim oroliga
 bostirib kirildilar.
Er. aw. 3000—2300-yillar Ilk Minoy davri..
Er. aw. 2300— 1600-yillar 0‘rta Minoy davri.
Er. aw. 1600—1200-yillar so'nggi Minoy davri.
Er. aw.III—II ming yilliklarKritning gullab-yashnashi.
Er. aw. XVII asr Kritda ikkinchi saroylar davri.
Er. aw. XVIII asr Kritning halokati.
Er. aw. 1450-yil Kritning siyosiy yetakchiligiga axey qabilalari tomonidan 
 chek qo'yilishi.
Er. aw. 1700—1550-yillar Ilk Miken davri.
Er. aw. 1550—1400-yillar 0‘rta Miken davri.
Er. aw. 1400—1200-yillar So'nggi Miken davri.
Er. aw. XVIII asr Yunonistonda kichik qishloqlar paydo bo‘ldi.
Er. aw. 1876-yil Genrix Shliman Mikenadan shaxtali qabrlarni topdi.
Er. aw. XV asr Mikena va Yunonistonda gumbazli qabrlar paydo bo`ldi.
Er. aw 1400-yillar Qo‘zg‘onlar paydo bo`ldi.
Er. aw. XX asr 60-yillarida Mikena akropoli topildi.
Er. aw. 1953-yil M.Ventris va D.Chedvig Mikena.
Er. aw. I ming yillik oxiri Kipr va Panfuliya axeylar tomonidan o‘zlashtiri!di.
Er. aw. XII asr  Sharqiy O'rtayer dengizi Osiyo  qirg'ogida flimstinlar
 kelib o‘rnashdi
Er.aw. 1800-yiI   Troya VI qatlami paydo bo`ldi
Er.aw. XI asr  temirini o‘zlashti1851—1941 -yillar   ingliz arxeologi Artur . Evans
1822—1892-yillarnemis arxeologi Genrix Shliman hayoti yillari
                                           22GLOSSARIY
Attika- Yunonistonning qadimgi viloyati, o‘rta Yunonistonda
joylashgan
Antik  - lotincha  ≪ qadimgi ≫ .
Antik tarix  - Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rim tarixi.
  Amfora -  suyuq mahsulotlami tashish va saqlash uchun mo'ljallangan
 bo‘g‘zi   ingichka va qo‘shaloq dastali katta ko‘za
Oykumcna  - Yer yuzining odamlar yashaydigan qismi, chegarasi.
Polis  - yunoncha  ≪ shahar ≫ .
Ellada  - Qadimgi Yunoniston.
Ellinlar  — qadimgi Yunonlar; dastlab Yunonistonning barcha aholisi
shunday atalgan.
Olimpiya  - Qadimgi Yunonistondagi eng baland tog4, balandligi
2811 metr.Fol toshi-Krit din va madaniyatiga oid yozma manba
“B” chiziqli  yozuv-Axeylar ta’sirida o‘zgargan Krit yozuvi
Nukleus-o‘zak toshli mehnat quroli
Stela-  tom taxta. Ularga suratlar uyilgan
Vanaka  - Pilos va Kritda davlat hukmdori unvoni
  (mil. avv.  II ming yilliklar). Keyinchalik hukmdor podsho.
Patreve-shoh noiblari 23Mekin sivilizatsiyasi bolqon Yunonistonida mustahkamlangan kichik-kichik
qishloqlar   ko'plab   paydo   bo'ladi.   Qabrlarda   metali   qurollar   uchramaydi.   Bolqon
Yunonistonini   Kritdan   (qabriarda   krit   ko'zalari,   krit   namunasiga   taqlid   qilib
yasalgan   sopol   buyumlar)   boshqa   hududlar   bilan   aloqalar   deyarli   yo'q.   Er.   aw.
1600-yillar   atrofida   Kritda   yuksak   rivojlangan   madaniyat   mavjud   bo'lgan   paytda
Bolqon   Yunonistonida   jiddiy   o'zgarishlar   yuz   berdi.   Markaziy   va   janubiy
Yunonistonda   qudratli   markaz     Mikena   shahri   va   boshqa   ilk   shaharlar   shakllana
boshlaydi.   Egey   havzasida   400   yil   davomida   bir   xil   madaniyatni   mavjud   bo'lishi
uni   shartli   ravishda   ≪ Miken ≫   madaniyati   deb   atalishiga   sabab   bo'ldi.   Mikena
siyosiy   markaz   sifatida   o`z   hukmronligini   keng   qamrovda   amalga   oshira   olmadi.
Faqat   Mikenada   olib   borilgan   arxeologik   qazishmalar   natijasida   Mikena
madaniyatiga   mansub   inshootlar   qazib   ochilgan.   1876-yilda   arxeolog   G.Shliman
Mikenada qoyaga o'yilgan shaxta tipidagi qabrlai topdi.  Qabrlarda kumush va oltin
bilan bezatilgan bronza (jez) qilichlar, oltin va kumush qadahlar, tilla niqoblar va
boshqa buyumlar topildi. Qabr toshlarida ov va jang lavhalari tasvirlangan.
Mikena   madaniyatiga   mansub   inshootlar   qazib   ochilgan.   1876   yilda   arxeolog   G.
Shliman   Mikenada   qoyaga   o‘yilgan   shaxta   tipidagi   qabrlarni   topdi.   Qabrlarda
kumush va oltin bilan bezatilgan bronza (jez) qilichlar, oltin va kumush qadahlar,
tilla   niqoblar   va   boshqa   buyumlar   topildi.   Qabr   toshlarida   ov   va   jang   lavhalari
tasvirlangan.   Mil.   avv.   1600   yillar   atrofida   Kritda   yuksak   rivojlangan   madaniyat
mavjud   bo‘lgan   paytda   Bolqon   Yunonistonida   jiddiy   o‘zgarishlar   yuz   berdi.
Markaziy   va   janubiy   Yunonistonda   qudratli   markaz   Mikena   shahri   va   boshqa
shaharlar   shakllana   boshlaydi   Biz   bugun   Mikenning   oxirgi   yuz   yil   davomidagi
boyligi   va   kuchqudrati,   14-15   asrlar   oldin   qurilgan   joy-majmualarining
xarobalarini   ko‘ramiz.   Ularning   arxitekturasi   va   bezagi   diqqat   bilan   qaralganda,
Minoy   uslubiga   o'xshatiladi,   shu   bilan   birga   bir-nechta   ajoyib   farqlari   ham   bor.
Ular odatda tepaliklarda joylashgan bo‘lib, hashamatli qalin devorlar bilan o‘ralgan
va   ular   Krit   makonlaridan   farqli   o‘laroq,   ancha   kichik   edi.   Biz   Miken
hukmdorlarining   dastlabki   vazifasi   mamlakatga   bostirib   keluvchi   raqiblardan
mudofaa   qilish   deb,   xulosa   qilamiz.Qal’alarni   o‘rab   olinishi   yashirinish   va
istiqomat   qilish   uchun     dastlabki   shahar   bo‘lib   xizmat   qilgan.   Keyinchalik
Yunonlarda juda katta devorlar insoniyat aqli bovar qilmaydigan darajada ulkan va
hashamatli   qilib   qurilgan.   Haqiqatdan   ham   bunday   ishlar,   ehtimolki         shohning
maqtanishi, davlati va kuch-qudratini odamlar ko‘z o‘ngida namoyish qilish uchun
kerak bo‘lgandir. Shuningdek,Miken makonlari Minoydan farqli o‘laroq, turli vaqt
oralig‘ida o‘zlashtirilgan. Krit  komplekslarida hovliga tosh yotqizilgan, markazda
to‘g‘ri to‘rtburchakli  saroylar bo`lib, zal, megarondan tashkil topgan. Ellik yildan
so'ng   Krit   yana   qayta   tiklandi   va   bu   yuksalish   er.   avv.   1400-yillarigacha   davom
etdi. Bu davrda Krit dengizida cheksiz hukmronlik qiladi. Krit Bolqon yarim oroli, 24Misr, Iberiyaga oliy nav vino, zaytun moyini eksport qildi. Misrdan rangli shisha,
fayans, Kipr orolidan mis, Suriyadan otash, Liviyadan qimmatbaho metallar va fil
suyagi   olib   kelinadi.   Kritning   Egey   dengizidagi   yangi   yetakchiligi   er.   aw.   1700-
yildan   boshlanib   Knoss   va   Festda   yangi   saroylar   qurilib,   uning   devorlari   ajoyib
freskalar   bilan   bezatilgan.   Ingliz   arxeologi   Artur   Evans   Knoss   saroyini   40   yil
davomida   tekshirdi.   Bir   necha   qavatli   saroy   Kritdagi   eng   ulug'vor   inshoot   edi.   U
bir necha marta qayta qurilgan bo'lib podsho oilasi istiqomatgohi, rasmiy qarorgoh
va xo'jalik inshootlaridan iborat edi. 25  26 27XULOSA:
                   Ellik yildan so'ng Krit yana qayta tiklandi va bu yuksalish er. avv. 1400-
yillarigacha davom etdi. Bu davrda Krit dengizida cheksiz hukmronlik qiladi. Krit
Bolqon   yarim   oroli,   Misr,   Iberiyaga   oliy   nav   vino,   zaytun   moyini   eksport   qildi.
Misrdan   rangli   shisha,   fayans,   Kipr   orolidan   mis,   Suriyadan   otash,   Liviyadan
qimmatbaho metallar va fil suyagi olib kelinadi. Kritning Egey dengizidagi yangi
yetakchiligi er. aw. 1700- yildan boshlanib Knoss va Festda yangi saroylar qurilib,
uning   devorlari   ajoyib   freskalar   bilan   bezatilgan.   Ingliz   arxeologi   Artur   Evans
Knoss   saroyini   40   yil   davomida   tekshirdi.   Bir   necha   qavatli   saroy   Kritdagi   eng
ulug'vor   inshoot   edi.   U   bir   necha   marta   qayta   qurilgan   bo'lib   podsho   oilasi
istiqomatgohi,   rasmiy   qarorgoh   va   xo'jalik   inshootlaridan   iborat   edi.   Saroyda
ko‘plab xona va zal devorlari did bilan bezatilgan. Devoriy tasvirlarda hashamatli
kiyingan   ayollar   va   erkaklar,   saroy   hayoti   manzarasi,   o‘simlik   va   hayvonlarning
real ko‘rinishlari yuqori darajadagi badiiy usulda chizilgan. Krit kulolchiligida ham
badiiy   san’atning   nihoyatda   yuksak   darajada   shakllantirilgani   ko'rinadi.   Sopol
idishlarda   tabiatning   boy   manzaralari   mohirona   tasvirlanadBunday   tasvirlar
amforalar (ko‘za), zaytun yog‘i va vino saqlanadigan bo‘yi 2m gacha bo‘lgan pifos
(xum)   lami   sirtiga   chizilgan.   Miken   madaniyati   ilk   Miken   (er.aw.   1700-yillarga
yaiqn 1550-  yillargacha).  O'rta  Miken  (mil   avv.1550—1400), so'nggi  Miken  (mil
avv.1400—1200)   davrlariga   bo'linadi.   Er.   aw.   Ill   ming   yillik   oxirlarida   Bolqon
Yunonistonida   qabilalarning   ko'chishi   bilan   jamiyat   ijtimoiy-siyosiy   hayotida
jiddiy o'zgarishlar yuz berdi. Taxminlarga ko'ra bu vaqtda Sharqiy O'rtayer dengizi
qirg'og'ida   hind-yevropa   tillarida   so'zlashuvchi   etnik   guruhlar   paydo   bo'ladi.   Er.
aw. II ming yillik boshlarida kulolchilikda, kumushga ishlov berish ishlarida, urf-
odat, an’analarda (jumladan, uy ichida, pol ostida yoki devor orasida bolalar qabri)
yangi   jihatlar   paydo   bo'ladi.Yangi   etnik   birliklar   eskilari   bilan   aralashib   yangi
moddiy   va   ma’naviy   madaniyatini   vujudga   keltirdilar.   Bu   davrga   oid   moddiy
yodgorliklar   Knoss,   Fest,   Miken   va   Pilos   hamda   Peloponnesdagi   saroy
qazishmalari   natijasida   topilgan.   Eng   ko‘p   ma’lumotlar   Lema   (Shimoliy
Peloponnes)   va   Rafma   (Attika)   manzilgohlaridan   qazib   o‘rganilgan.   Ushbu
manzilgohlar   miloddan   avvalgi   uchinchi   ming   yillik   oxirlariga   mansub   bo‘lib,
undan   bronzadan   yasalgan   mehnat   qurollari   va   xo‘jalik   buyumlari   topilgan.Krit
madaniyatini   gullab   yashnaganligini   yana   bir   dalili   Knoss   saroyidagi   raqqosa
tasvirining bizgacha yetib kelgan bir qismidir. 
  Kritning   ijtimoiy-siyosiy   munosabatlari   to'g'risida   hech   qanday   aniq
ma’lumot yo'q. Taxminlarga ko'ra o'rta Minoy davrida orolning shimoliy qismida
(poytaxti   Knoss)   mustaqil   sulola,   boshqasi   janubda   (poytaxti   Fest)   hukmronlik
qilgan. Hokim oliy kohin vazifasini ham bajargan. So'nggi Minoy davrida Kritdagi
butun   hokimiyat   Knoss   hokimlari   qo'liga   o'tadi.   Siyosiy   hokimiyat   tuzilishi 28jihatidan sharq despotiyasiga  o'xshash  bo'lgani ehtimolidan holi emas. Yer  davlat
mulki   bo'lgan.   Hunarmandlar,   qullar   bo'lgani   taxmin   qilinadi.   Kritda   qul
mehnatidan podsho xo'jaliklarida foydalanilgani, xonaki qulchilik mavjud bo'lgani
faraz qilinadi. Jamoa munosabatlarini uzoq mavjud bo'lganligidan er. aw. Ill ming
yillikka   borib   taqaladigan   Messara   vodiysida   mavjud   bo'lgan   guruhiy   qabrlar,
Vasilikada topilgan ikki qavatli uylar dalolat beradi. Er. aw,1450-yillarda ibtidoiy
va   jangovor   axey   qabilalari   orolga   bostirib   kirib   Kritning   siyosiy   yetakchiligiga
chek qo'ydilar. Egey havzasi ikki asr mobaynida 
doriylar   kelganlariga   qadar   axeylar   hukmronligi   ostida   qoldi.   Mil.   avv.   I   ming
yillikni   oxirida   Kipr   Kichik   Osiyodagi   panfiliyalik   axeylar   tomonidan
o‘zlashtiriladi. Mil. avv. XIV asrda Kichik Osiyoda Axeya davlati mavjud bo'lgani
to‘g‘risida   mixxat   yozuvlari   ma’lumot   beradi.   Xett   manbalarida   (XIV-XIII
asrlarda)   Axeya   deb   atalgan   davlatni   tadqiqotchilar   Bolqon   yarim   oroli   Kichik
Osiyo   va   Rodos   orolida   deb   turli   farazlar   qiladilar.   Mil.   avv.   XII   asr   boshida
Sharqiy   0‘rtayer   dengizining   Osiyo   qirg‘og‘ida   filimstinlar   deb   atalgan   xalqlar
o‘rnashadi.   Ulaming   manzilgohlarida   bu   yerda   ilgari   bo‘lmagan,   shu   yerning
o‘zida   ishlab   chiqarilgan   mikena   sopol   buyumlari   ko‘plab   topilgan.   Bu   vaqtda
Bolqon   Yunonistoniga   shimoldan   turli   qabila   guruhlari   ko‘chishi   boshlanadi.
Yodgorliklarda   moddiy   ~   ma’naviy   madaniyatning   tushkunligi   ko‘rinadi.   Bu
vaqtdan   boshlab   temir   o‘zlashtirila   boshlanadi.   Peloponnes   yarim   oroli   va   Kritga
doriylar   kelib   o'rnashadilar.   Doriylarning   kirib   kelishi   bilan   mavjud   sivilizatsiya
yo‘q   qilib   yuborildi.   Xulosa   qilib   aytganimizda,   Krit-Miken   jamiyati   qadimgi
Yunonistonda   ilk   sivilizatsiya   o‘choqlaridan   biri   bo‘lib,   bu   yerda   ilk   davlatchilik
shakllari ko‘zga tashlanadi. Lekin bu davlat keyinchalik o‘zaro bosqinlar natijasida
inqirozga yuz tutadi. Lekin shuni ta’kidlash lozimki, Gomer davri Yunonistonning
madaniy rivojiga hech narsa bermadi, deb bo‘lmaydi. Bu davrda ba’zi bir muhim
yangiliklar ham qilindi. Ulardan eng muhimi yunonlar tomonidan temirni eritish va
qayta   ishlash   bo‘ladi.   Miken   davrida   temir   qimmatbaho   metall   hisoblanib,   undan
faqat uzuk, tumor kabi taqinchoqlar yasash uchun foydalanilgan.  29Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. D.Uraqov.”   Jahon   tarixi,   Qadimgi   sharq,   Qadimgi   Yunoniston   va   Rim
tarixi”.Toshkent. 2020-yil.178-179 betlar
2. Dzen .   Сергеев   В.С.”История   Древней   Греции”Ленинградское
отделение Института истории.2003.  200-202 б
3. R.Rajabov” Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009. 272-274
4. Abdujabbor Kabirov Qadimgi sharq tarixi.Toshkent.2002.256-257-bet 
5. Сергеев   В.С.”История   Древней   Греции”   Ленинградское   отделение
Института истории.  1963. - 524 с.Dzen. 
6. A.G.Xoliyev.Jahon tarixi.Toshkent - 2018.
7. .Rajabov.R.Qadimgi dunyo tarixi.Toshkent - 2009.
8. .В.И.Кузищина.История древнего рима.Москва - 2000.
9. .Н.А.Машкин.История древнего рима.Москва - 2006.
10. . Nuriddinov.R.E Jahon tarixi.  Toshkent.2013.
11. С.Крушкол  Кадимги дунэ тарихи. тошкент.1975.
12.   O. Normatov. Jahon tarixining muhim sanalari.Toshkent.2011
13.    Qodirova. Sivilizatsiya. Toshkent. 2001.
 
Axborot manbalari (saytlar):
1. http: // eyglish – www. hss. cmu. edu/history/ 
2. http: // history. hanover. edu/texts. htm.   
3. http: // www. ancient history.spb.ru/ 
4. http: // www. eu. Spb.ru/history/index. htm.  
5. http: // Yandex.Dzen.ru. 
6. http: //  www.ziyonet.uz . 
7. http://www.history.kemsu.ru   
8. http://www.kulichki    .   com   
9. http://www.    thietmar    .   narod    .   ru     
10. http://www.    vostlit    .   info

1 Krit va Miken sivilizatsiyasi va uning rivojlanishi . Mundarija: ll. Asosiy qism I BOB Qadimgi yunoniston tarixiga kirish 1.1. Qadimgi Yunonistonning geografik o‘rni va aholisi 1.2. Qadimgi Yunonistonning moddiy manbalari va yozma manbalari 1.3. Qadimgi Yunoniston davlatining davrlashtirilishi II. BOB Qadimgi Yunoniston tarixida Krit-Miken davlatining tutgan o`rni 2.1. Krit-Miken sivilizatsiyasining rivojlanish xususiyati 2.2. Krit-Miken davlatining madaniyatlar 2.3. Mil. avv. XI-IX asrlar Gomer davri (“Zulmat asri”)da Yunoniston lll. XULOSA. lV. Foydalanilgan adabiyot va manbalar ro yxatiʻ .

2KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: Kurs ishining dolzarbligi shundan iboratki bu sivilizatsiyaning asosiy boyligi hisoblangan yodgorliklar va boyliklar hulas bu sivilizatsiyani dunyo tarixida chindan ham mavjud bo`lganligini isbotlash va bu sivilizatsiya haqida yanada ko`proq bilimga ega bo`lishdan iborat Krit va miken davlat hududidagi asosiy yodgorliklar turli sabablarga ko`ra yo`q bo`lib ketgan bularga birinchidan vulqon tasir ko`satgan bo`lsa ikkinchidan vulqon tasirida juda katta sunami paydo bo`lib bu sivilizatsiyaning butun yodgorliklarini yo`q bolishiga sabab boldi lekin uzoq izlanishlar natijasini ko`rsatmay qolmadi. bu sivilizatsiyaga oid daslabki yodgoyliklar topib o`rganildi va uning tasirida boshqa yodgorliklar ham topilib dunyo olimlari tomonidan bu sivilizatsiya mavjudligi isbotlandi. Kurs ishining maqsadi. Krit va Miken sivilizatsiyasini o`rganishdan asosiy vazifa shundan iboratki bu sivilizatsiya qachon qanday sharoitda vujudga kelgan va qanday madaniyatlarga sabab bo`lgan uning alomatlari hozirgi kunda qaysi davlatlarda yaqol saqlanib qolganligi va ularning yunoniston davlatining keying taraqiyotiga qanchalik darajada tasir ko`rsata olgani haqida malumotlar to`plash va ular asnosida kurs ishini boyitishdan iborat . Kurs ishining vazifasi: kurs ishining vazifasi butun dunyo tarixida ilk bor sivilizatsiya ro`y bergan yunon davlati hisoblanmish Krit va Miken haqida uni o`rganilishiga nimalar tasir ko`rsatgan va ularning asosiy maqsadi nimadan iboray bo`lgan nega bu sivilizatsiya o`rganilishi kerakligini tushuntirib berishdan iborat. madaniyatlarga sabab bo`lgan uning alomatlari hozirgi kunda qaysi davlatlarda yaqol saqlanib qolganligi va ularning yunoniston davlatining keying taraqiyotiga qanchalik

3I BOB Qadimgi yunoniston tarixiga kirish 1.1.Qadimgi Yunonistonning geografik o‘rni va aholisi. U tarixiy rivojlanishga ko‘ra g`arb va kengayib turgan. Qadimgi yunon sivilizatsiyasining asosiy hududi Egey havzasi, ya’ni, Egey dengizining Bolqon, Frakiya va Kichik Osiyo sohillari va ko‘p sonli orollar bo‘lgan. Mil. avv. VIII-V1 asrlarga kelib, buyuk yunon kolonlashtirishidan so‘ng yunonlar Janubiy Italiya va Sitsiliya hududlari, shuningdek, Qora dengiz sohillarini o‘zlashtirganlar. Natijada Buyuk Yunoniston tushunchasi vujudga keldi. Mil. avv. IV asming oxirida Makedoniyalik Aleksandrning g`olibona yurishlari va Ahmoniylar davlati egallanganidan so‘ng Yaqin va 0‘rta Sharqda ellin davlatlari tashkil topdi va bu hududlar qadimgi yunon dunyosining bir qismiga aylandi. Ellinizm davrida yunon dunyosi g‘arbda Sitsiliyadan sharqda Hindistongacha, shimolda Shimoliy Qora dengiz sohillaridan janubda Nilning birinchi irmoqlarigacha bo‘lgan ulkan hududlarni qamrab oldi. Biroq, butun qadimgi yunon tarixi davomida uning markaziy qismi Egey havzasi hisoblangan. Chunki, bu yerda yunon davlatchiligi va madaniyati paydo bo‘ldi va gullab yashnadi. Qadimgi Sharq mamlakatlaridan farqli o‘laroq, qadimgi Yunonistonda etnik rang-baranglikni kuzatish mumkin. Yunonistonning markaziy hududlari, ya’ni Egey havzasi va Bolqon yarim orolining janubiy qismlarida asosan yunon tilli xalqlar yashagan bo‘lib, ulami axeylar, doriylar, ioniy va zoliylar tashkil etgan. Bu qabila guruhlari o‘z dialektlarida gaplashganlar hamda diniy qarashlar va urf- odatlarida ham o‘ziga xoslikni kuzatish mumkin, biroq bu farqlar unchalik sezilarli bo`lmagan. Barcha yunonlar bir tilda gaplashgan, bir-birini yaxshi tushungan va o‘zlarini bitta xalqqa va bitta sivilizatsiyaga Qadimgi yunon tarixining tegishli ekanligini his qilgan. Mazkur xalqlar orasida birmuncha qadimiyroq qabila guruhi axeylar bo‘lib, ular mil. avv. lll mingyillikning oxirida Bolqon Yunonistonining janubiy qismiga kelib o‘rnashganlar. Mil. avv. II mingyillikda zamonaviy Epir va Makedoniya hududlaridan harakatlangan doriy qabilalalari bosimi ostida axeylar qisman assimilyatsiyalashadi va bir qismi tog‘li hududlarga siqib chiqariladi. Doriylaming katta qismi Peleponnes (Lakonika Messeniya, Argolida, Elida), Egey dengizining janubidagi orollaming katta qismi, xususan, Krit va Rodos, Kariya va Kichik Osiyo hududlarining ba’zi qismlarida o‘rnashganlar. Attika ioniy shevada gaplashgan uchinchi qabila guruhi Attika, Eivbeya, Samos, Xios, Lemnos kabi Egey dengizining markaziy qismidagi orollari va Kichik Osiyo sohillaridagi Ioniya viloyatida joylashganlar. To`rtinchi qabila guruhlari bo‘lmish eoliylar Beotiya, Fessaliya va Kichik Osiyo sohillaridagi Ioniya viloyatini

4shimolidagi Eolida viloyati va Lesbos orolida yashaganlar. Egey havzasida yunonlardan tashqari yunongacha bo'lgan qabilalar qoldiqlari, jumladan, Ieleglar, pelasglar, kariylar yashagan bo‘lib, ular mil. avv. 1 mingyillikda Yunoniston aholisining etnogenezida unchalik katta rol o‘ynamagan. Shuningdek, yunondavlatchiligida muhim o‘rin tutgan xalqlardan biri sifatida tog‘li Frakiyaliklarni qayd etish maqsadga muvofiqdir. Egey havzasida yunonlardan tashqari yunongacha bo'lgan qabilalar qoldiqlari, jumladan, Ieleglar, pelasglar, kariylar yashagan bo‘lib, ular mil. avv. 1 mingyillikda Yunoniston aholisining etnogenezida unchalik katta ro`l o‘ynamagan. Shuningdek, yunon davlatchiligida muhim o‘rin tutgan xalqlardan biri sifatida tog‘li Frakiyaliklarni qayd etish maqsadga muvofiqdir. Mamlakat hududining katta qismi tog`liklardan iborat bo‘lib, faqatgina 20% ni tekislik va vodiylar tashkil etgan. Yunonistonda tabiiy boyliklardan - marmar, temir rudasi, mis, kumush qazib olingan, shu bilan birga kulolchilik uchun soz tuproqlarni ko‘p uchrashi hunarmandlarga xomashyo manbai bo‘lib xizmat qilgan. Qadimgi Yunoniston tarixini uchta katta bosqichga bo‘lish mumkin: l)ilk sinfiy jamiyat va mil. avv. II mingyillikda davlat uyushmalarining shakllanishi (Krit va Axey Yunonistoni); 2) Polislarning shakllanishi va gullab yashnashi, klassik ko'rinishdagi qulchilik munosabatlari, yuqori madaniyatni yaratilishi (mil. avv. XI-IV asrlar); 3)Yunonlar tomonidan Fors davlatini bosib olinishi, ellinistik jamiyatlar va davlatlaming tashkil topishi. Birinchi bosqich uchun xos bo‘lgan xususiyat shundan iboratki, unda Krit oroli va unga tutash hududlarda dastlabki sinfiy jamiyat paydo bo‘ladi. Shu bilan birga ilk davlatchilik an’analarini vujudga kelishi hamda rivojlanishi, Yuksak sivilizatsiya belgilarini namoyon bo`lishi kuzatiladi. Odatda bu davr Krit podshosi Minos sharafiga “Minoy sivilizatsiyasi” deb ham ataladi. Mazkur davr mil. avv. 3000 ming yillikdan - mil. avv. 1200-yilni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi bosqichni tarixchilar “polislar davri” deb atashadi. Bu davr ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan rivojlanish darajasiga ko‘ra 3 ga bo‘linadi. 1. Gomer davri yoki ‘"zulmat asri” .Ushbu davr polisgacha yuz bergan tarixiy jarayonlami qamrab olgan holda mil. avv. XI-IX asrlami o‘z ichiga oladi. 2. Arxaik davr mil av. VIII-VI asrlarni qamrab oladi. Mazkur bosqichda polis jamiyati va davlatlarining shakllanishi, aholining O'rtayer hamda Qora dengiz bo‘ylariga kelib joylashuvi kuzatiladi (Buyuk yunon kolonlashtirishi).

53. Klassik yoki mumtoz davr (mil. avv. V-IV asrlar). Unda qadimgi yunon sivilizatsiyasining gullab-yashnashi, davlatchilik, iqtisodiy va madaniy taraqqiyot jarayonlarini ko‘rish mumkin. “Ellin bosqichi” bilan Yunonistonning qadimgi tarixi nihoyasiga etadi. Biroq, mazkur bosqichda yunon va sharq tarixi bilan bog'liq jarayonlar aks etgani bois, tarixchilar uni 3 davrga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etadi: 1. Aleksandr Makedonskiyning sharqqa yurishlari va ellin davlatlari tizimining vujudga kelishi (Mil. avv. IV asrning 30-yillaridan- mil. avv. Ill asming 80- yillariga qadar). 2. Ellin davlatlari va jamiyatining mavjud bo‘lishi (mil. avv. Ill asming 80 yillaridan-mil. avv. II asr o‘rtalarigacha). 3. Ellin tizimining inqirozi va ellin davlatlarining g‘arbda Rim imperiyasi, sharqda Parfiya tomonidan egallanishi (mil. avv. II o‘rtalaridan - mil. avv. I asrlargacha). Rim imperiyasi tomonidan mil. avv. 30-yilda Misrdagi Ptolemeylar sulolasini bosib olinishi qadimgi Yunoniston tarixida ellin bosqichini tugallanganligini anglatadi. Aslida, manbalar - tarix xomashyosi bo‘lib, tarixchilar undan tarixni yaratadilar. Deyarli, butun qadimdan saqlanib qolgan topilmalar - qadimgi tarix uchun potensial manbalardir. Bu davrga oid manbalar ikki katta guruhga - suyakdan tortib binolargacha bo‘lganlami o‘z ichiga oladigan moddiy manbalar va yunonlaming bevosita o‘zi haqida yoki qadimda ular haqida yozilgan ma’lumotlardan iborat bo‘lgan yozma manbalarga bo‘linadi. Albatta, moddiy manbalardagi yozuvlar ba’zida sopolning bir qismi shikastlanishi yoki tosh ustundagi yozuvning kesib olinishi natijasida tushunarsiz bo‘lib qolishi mumkin. Yunoniston tarixiga oid asosiy manbalar ko‘p hollarda ikki ming yil va undan qadimiyroq bo‘lgani uchun qo‘llanilishidan oldin ularni qayta tiklash va rekonstmksiya qilish maqsadga muvofiqdir. Bunda arxeologlar topilmalarga ishlov berishi, paleograflar papirus va pergamentlarga yozilgan yozuvlarni rasshifrovka qilish va tushuntirib berishi; epigraflar va numizmatlar esa tosh va tangalardagi yozuvlami izohlab berishi kerak bo‘ladi.