logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. LANDSHAFTLAR

LANDSHAFTLAR

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

639.830078125 KB
Ko'chirib olish
LANDSHAFTLAR RE JA: 1. LANDSHAFT TUSHUNCHA SIGA BO’LGA N X ILMA-X IL QARASHLAR. 2. LA NDSHAFTLAR YOSHIN I AN I QLASH MUAMMOSI . 3.LAN DSHAFTLAR KELA J AGI NI BASHORATLASH MUAMMOSI . LANDSHAFT TUSHUNCHASIGA BO’LGAN QARASHLAR Landshaft so’zi aslida nemischa bo’lib, (land – yer va schaft – o’zaro aloqadorlik va bog’liqlikni anglatuvchi suffiks), umumadabiy tilda manzara, joyning ko’rinishi degan ma’noni anglatadi. Landshaft atamasi geografiyaga dastavval deyarli bir vaqtda A.A.Borzov, L.S.Berg, I.M.Krashennikov, L.F.Morozovlarning ilmiy ishlari orqali tabiiy geografik kompleks so’zining sinonimi sifatida kirib keldi. Keyinchalik landshaft tushunchasining chuqurlashtirish va uning ta’rifini mukammallashtirish jarayonida tabiiy geograflar uchga bo’linib kedi. LANDSHAFT TUSHUNCHASIGA BO’LGAN QARASHLAR Landshaft Umumiy tushuncha Regional tushuncha Tipologik tushuncha LANDSHAFT – UMUMIY TUSHUNCHA Birinchi guruh tabiiy geograflarining fikricha landshaft ham xuddi relyef, iqlim, tuproq, o’simlik tushunchalari kabi umumiy tushunchadir. Bu holda landshaft atamasi xoxlagan ko’lamdagi tabiiy geografik komplekslarga nisbatan, ularning katta-kichikligidan qatiy nazar ishlatilishi mumkin. Bu tushuncha tarafdorlari (F.N.Milkov, D.L.Armand, Y.K.Yefremov, V.I.Prokayev kabilar) fikricha landshaft bizning ko’z o’ngimizda tarixiy shakllangan va uzluksiz rivojlanishda bo’lgan u yoki bu geografik kompleks qiyofasida namoyon bo’lgan o’zaro bog’liq va aloqador bo’lgan narsa, hodisalarning yig’indisidir. Landshaftga berilgan bu ta’rifdan ko’rinib turibdiki, landshaft ham tabiiy geografik kompleks ham bir narsadir. Tabiiy geografik kompleks so’zi aniq ifodaga ega bo’lganiga qaramay, atama sifatida noqulay. Shuning uchun tabiiy geografik kompleks so’zining ma’nosini anglatadigan, ammo qisqagina va ishlatilishida qulay landshaft atamasidan foydalanilgan ma’quldir. Bu holda “landshaft qobig’i” atamasi “geografik qobiq” atamasining sinonimi sifatida ishlatilmoqda. LANDSHAFT – REGIONAL TUSHUNCHA Ikkinchi guruh geograflar ta’kidlashicha, landshaft ma’lum bir hududni egallagan, o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan regional birlikdir. Landshaftni regional birlik, ya`ni geografik individum sifatida talqin qilish dastlab L.S.Berg ishlarida bayon qilingan. Landshaft A.A.Grigoryev, S.V.Kalesnik, A.G.Isachenko, N.A.Solnsev, K.I.Gerenchuk, N.I.Mixaylov, A.Saidov, Y.Sultonov, L.Alibekov, T. Jumaboyev, A.Raxmatullayev va boshqa ko`pgina olimlar tomonidan regional mazmunda talqin qilinadi. N.A.Solnsev landshaftni asosiy geografik birlik deb qaraydi va geologik tuzilishi, relyef shakllari, yer osti va yer usti suvlari, mikroiqlim, tuproq xillari, fito va zootsenozlari o’zaro bog’liq bo’lgan birikmalari qonuniy va tipik qaytalanib turadigan genetik jihatdan bir butun hududni landshaft deb qaraydi. N.A.Solnsev Landshaft ta’rifini boshqacharoq va qisqaroq qilib A.G.Isachenko quyidagicha ta’riflaydi: “Landshaft – mahalliy ko’lamda geotizimlarning o’ziga xos yig’indisidan iborat bo’lib, o’zining zonal va azonal belgilari bo’yicha bir butun hamda genetic jihatdan yaxlit geotizimdir”. A.G.Isachenko fikricha landshaft o’zidan kichik geotizimlarning yig’indisidan iborat bo’lishidan tashqari o’zidan katta va murakkabroq tuzilgan geotizimning bir qismi bo’lib xizmat qiladi. Shuning uchun landshaftlarning hosil bo’lishini geografik qobiqning rivojlanishi va tabaqalanishining natijasi deb qarash kerak. Undan tashqari landshaft tabiiy geografik komplekslarning taksonomik birliklar tizimida shunday bir pog’onani egallaydiki, u o’zining azonal va zonal xususiyatlari bo’yicha bir butundir. Demak, tabiiy geografik rayonlashtirishning eng kichik va asosiy birligidir. A.G.Isachenko fikricha landshaft va tabiiy geografik rayon ikkalasi bir narsadir. Bu holda landshaft bir konturlidir. Yer yuzasida bir landshaft bir marta uchraydi. A.G.Isachenko LANDSHAFT – TIPOLOGIK TUSHUNCHA Uchinchi guruh geograflar landshaft – tipologik birlikdir degan tushuncha tarafdorlaridir. Ular landshaftlarning nisbatan bir xilligi tushunchasiga asoslanadilar. Bunda landshaft ma’lum xarakterdagi hudud yoki joy deb qaraladi. Bundan tashqari landshaft tabiiy komponentlar (geologic tuzilishi, relief, tuproq, o’simlik va h.k) ning dialektik birligi, majmuasi deb, hamda nisbatan bir xil bo’lgan tabiiy geografik kompleks deb qaraladi. Landshaftlar ularning hududiy tarqalishidan qat’iy nazar, xususiyatlariga qarab aniqlanadi. B.B.Polinov, I.M.Krashennikov, N.A.Gvozdetskiy, E.M.Murzayev, N.Babushkin, N.A.Kogay, M.U.Umarov, F.Baratov, Sh.S.Zokirov va boshqa bir qator olimlar tomonidan landshaft tipologik kompleks sifatda talqin qilinadi. Landshaftga nisbatan bunday qarashning faol targ’ibotchisi bo’lgan N.A.Gvozdetskiyning aytishicha, landshaft – tabiiy geografik kompleksning turi, kichik turi, xilidir. Masalan, geomorfologiyada relief turi, tuproqshunoslikda tuproq turi, xili tushunchalari qaysi ma;noda ishlatilishi kerak. Masalan, dasht tuproqlari deyilganidek, dasht landshaftlari deb aytish mumkin. Landshaft tipologik birlik sifatida katta katta maydonlarni ham yoki kichik joyni ham egallashi mumkin. Bir xildagi yoki bir turdagi landshaft ma’lum hududda qayta qayta uchrashi, ya’ni ko’p konturli bo’lishi mumkin. U yoki bu landshaftning tarqalish areali kabi uzuq yuluq bo’lishi mumkin. Ana shunday landshaftlarning ma’lum bir yig’indisi tabiiy geografik rayonlarni tashkil qiladi. Landshaftlar regional birlik deb qaralganda ular orasidagi har xillikka ko’proq e’tibor berilsa, tipologik birlik deb qaralganda uning nisbati bir xilligiga ko’proq e’tibor beriladi. Landshaft tushunchasiga nisbatan yuzaga kelgan bu uch xil qarashni landshaftshunoslikda hosil bo’lgan uch yo’nalish desa ham bo’ladi. Landshaftshunoslikka bag’ishlangan ko’pgina ilmiy asarlar, darslik va qo’llanmalarda asosan yuqorida bayon qilingan uch xil tushuncha haqida so’z yuritiladi. Ammo ularning qaysi biri haqiqatga yaqin, qaysi biri to’g’ri degan savolga kelganda mualliflar u yoki bu yo’nalishga qo’shilib ketadi. LANDSHAFTLAR YOSHINI ANIQLASH Landshaft taraqqiyoti yoki rivojlanishining muammoli masalalaridan biri bu landshaft yoshini aniqlash masalasidir. Umuman olganda turli katta-kichik geotizimlarning yoshini aniqlash bo’yicha ozmi-ko’pmi ishlar qilingan va geotizimning ko’lami qanchalik katta bo’lsa, u shunchalik oldinroq paydo bo’lgan degan xulosa mavjud. Ammo ularning yoshini qaysi vaqtdan boshlab hisoblash kerak degan masala hanuz munozarali hisoblanadi. Ayrim tabiiy geograflar landshaftning geologic-geomorfologik asosi qachon shakllangan bo’lsa, uning yoshini o’sha vaqtdan boshlash kerak desa, ayrimlari geotizim maydoni qachon muz bosish yoki dengiz bosishdan ozod bo’lgan bo’lsa o’sha vaqtdan boshlab hisoblashni taklif qiladi. Bu holda landshaftlarning Yoshi yuz minglab yoki millionlab yillarni o’z ichiga olib geologic davrlar bilan o’lchanishini mumkin. Ammo Orol dengizi atrofidagi yerlar bundan mustasno bo’lib qoladi. Landshaftlar yoshini qaysi vaqtdan boshlab hisolash haqidagi yana bir fikr anchagina ma’qul ko’rinadi. Uning mazmuni shunday, landshaftning yoshini uning hozirgi ichki tuzilishi qachon shakllangan bo’lsa o’sha vaqtdan boshlab hisoblash kerak. Ammo landshaftning turli komponentlari turlicha rivojlanganligi uchun hamda landshaftlar haqida tarixiy ma’lumotlar juda kam bo’lganligi uchun uning ichki tuzilishi qachon hozirgi ko’rinishda rivojlana boshlaganligini aniqlab olish ilojsiz. Chunki landshaftdagi bir tuzilma o’rniga yangi ichki tuzilma hosil bo’lish jarayoni uzoq davom etadi. Shuning uchun landshaftlarning ham hosil bo’lish vaqtini hozirgi tabiiy geografik sharoitning asosiy xususiyatlari shakllana boshlagan vaqtdan boshlab hisoblagan ma’qul. Masalan Turon provinsiyasi yirik geotizimining hozirgi tabiiy sharoitining shakllanishi oligotsen – to’rtlamchi davr mobaynida davom etgan. Ammo Turon provinsiyasida joylashgan undan kichikroq bo’lgan geotizimlar masalan tabiiy geografik okruglar turli kelib chiqish tarixiga ega. Bularning ichida eng Yoshi Quyi Amudaryo tabiiy geografik okrugi bo’lsa, nisbatan qarirog’I Qizilqum tabiiy geografik okrugidir. Ko’rinib turibdiki, landshaftning yoshini aniqlash jarayonida ikkita narsaga e’tibor berish kerak. Birinchisi hozirgi landshaftning oldingi ichki tuzilishi asosida shakllangan birlamchi unsurlaarning Yoshi va ikkinchisi landshaftning hozirgi tuzilishi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak landshaftning yoshini aniq qilib 2-3 yoki 10 yil deb aytish mumkin emas. Ammo landshaftlardan oqilona foydalanish va landshaftlar kelajakda qanday ko’rinishda bo’lishini oldindan aytib berish uning yoshini aniqlashdan ko’ra ko’proq ahamiyatliroq. Buning uchun uning rivojlanishidagi barqaror va ma’lum bir yo’nalish va xususiyatlarni (shuningdek hozirgi vaqtda eng asosiy jihat landshaftlarga inson ta’sirini ham) aniqlab olish muhim. Inson faoliyatining tabiatga va uning jarayonlariga ta`siri tobora kuchayib borayotgan sharoitlartda bu ta`sirni optimallashtirish (tartibga soish, cheklash)ning muhim amaliy ahamiyatga ega. LANDSHAFTLAR KELAJAGINI BASHORATLASH Landshaftlarni o`rganish muhim umumilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Chunki, landshaftlar – tabiiy resurslarga ega bo`lgan va resurslar qayta tiklanadigan hamda bevosita insonning hayoti va faoliyati kechadigan muhit. Landshaft – insonning hayoti va turli xil faoliyatining muhiti sifatida qaraladi. Bundan tashqari xo`jalik tarmoqlari uchun landshaft qayta tiklanadigan resurslarni ishlab chiqarish manbai, qishloq va o`rmon ho`jaligi uchun biomassa qayta tiklanishining tabiiy tuzilmasidir. Landshaftlar resursli tabiiy sistema sifatida muhofaza qilinayot ganda uning resurslarni qayta tiklaydigan xossalarini asrash, eroziya, ifloslanish tu fayli buzilishidan saqlash kabi tadbirlarni amalga oshirishga harakat qilish lozim. Dastlab ki vaqtlarda landshaftshunoslikning muhim vazifalaridan birini real vaqtda mavjud bo`lgan tadqiqot ob`yektlari – tabiiy geografik komplekslarni o’rganish va ularning kartalarini tuzishdan iborat bo`lgan edi. Hozirgi vaqtda esa landshaftlarning kelajakdagi holatini bashoratla sh ishlari ahamiyati oshib ketdi. Endilikda tabiiy geografik komplekslar bir butun mexanizmlar – sistemalar sifatida qanday mavjud bo`ladi, ularning rivojlanish qonunlari qanday, degan savollarga javob berish muhimroq. Landshaftlarni kelajakdagi holatinin oldindan bashorat qilish landshaftshunoslik oldida turgan jiddiy vazifa. Bu vzaifani bajarish fanning amaliy ahamoyatini keskin oshiradi. E’ TIBORIN GIZ UCHUN RA HMAT!

LANDSHAFTLAR

RE JA: 1. LANDSHAFT TUSHUNCHA SIGA BO’LGA N X ILMA-X IL QARASHLAR. 2. LA NDSHAFTLAR YOSHIN I AN I QLASH MUAMMOSI . 3.LAN DSHAFTLAR KELA J AGI NI BASHORATLASH MUAMMOSI .

LANDSHAFT TUSHUNCHASIGA BO’LGAN QARASHLAR Landshaft so’zi aslida nemischa bo’lib, (land – yer va schaft – o’zaro aloqadorlik va bog’liqlikni anglatuvchi suffiks), umumadabiy tilda manzara, joyning ko’rinishi degan ma’noni anglatadi. Landshaft atamasi geografiyaga dastavval deyarli bir vaqtda A.A.Borzov, L.S.Berg, I.M.Krashennikov, L.F.Morozovlarning ilmiy ishlari orqali tabiiy geografik kompleks so’zining sinonimi sifatida kirib keldi. Keyinchalik landshaft tushunchasining chuqurlashtirish va uning ta’rifini mukammallashtirish jarayonida tabiiy geograflar uchga bo’linib kedi.

LANDSHAFT TUSHUNCHASIGA BO’LGAN QARASHLAR Landshaft Umumiy tushuncha Regional tushuncha Tipologik tushuncha

LANDSHAFT – UMUMIY TUSHUNCHA Birinchi guruh tabiiy geograflarining fikricha landshaft ham xuddi relyef, iqlim, tuproq, o’simlik tushunchalari kabi umumiy tushunchadir. Bu holda landshaft atamasi xoxlagan ko’lamdagi tabiiy geografik komplekslarga nisbatan, ularning katta-kichikligidan qatiy nazar ishlatilishi mumkin. Bu tushuncha tarafdorlari (F.N.Milkov, D.L.Armand, Y.K.Yefremov, V.I.Prokayev kabilar) fikricha landshaft bizning ko’z o’ngimizda tarixiy shakllangan va uzluksiz rivojlanishda bo’lgan u yoki bu geografik kompleks qiyofasida namoyon bo’lgan o’zaro bog’liq va aloqador bo’lgan narsa, hodisalarning yig’indisidir. Landshaftga berilgan bu ta’rifdan ko’rinib turibdiki, landshaft ham tabiiy geografik kompleks ham bir narsadir. Tabiiy geografik kompleks so’zi aniq ifodaga ega bo’lganiga qaramay, atama sifatida noqulay. Shuning uchun tabiiy geografik kompleks so’zining ma’nosini anglatadigan, ammo qisqagina va ishlatilishida qulay landshaft atamasidan foydalanilgan ma’quldir. Bu holda “landshaft qobig’i” atamasi “geografik qobiq” atamasining sinonimi sifatida ishlatilmoqda.

O'xshashlar

ANTROPOGEN LANDSHAFTLAR
Landshaftlarning inson xo’jalik faoliyati ta’sirida o’zgarishi
Landshaftlarni zonal va vertikal tabaqalanishi
TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING GEOGRAFIK ASOSLARI
Yer yuzi aholisi, irqlar