Qadimgi Yunoniston falsafasi
![Qadimgi Yunoniston
falsaf a si.
Reja:
1. Yunonis t onda dastlabki falsafiy ta ’l imotlar.
2. Geraklit , Suqrot, Arastu va Pifagor falsafasi.
3. Eley falsafiy maktabi.
4. Sofistlar falsafasi.
5. G`o yalar dunyosi va soyalar dunyosi
ta ’lim otining mohiyati.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_1.png)
![Yevropaliklar Uyg‘onish davridan boshlab, besh yuz
yil mobaynida Qadimgi Yunoniston tarixini
«insoniyatning oltin asri», deb atab kelmoqdalar.
Chindan ham, antik madaniyatda hozirgi zamon
kishilarini ham rom etayotgan ko‘plab jozibali
jihatlar bor. Bular — jamiyatning oqilona tuzilganligi,
inson va tabiat uyg’unligi, kuchli diniy hissiyotdir.
Yunonlar g’oyat dindor bo‘lishgan. Ularda xudolar
ko‘p sonli bo‘lib, bu xudolarga, misrliklardan farqli
o‘laroq, insoniy xususiyatlar baxsh etilgandi. Bu
xudolar mag‘rur va hasadgo‘y, sadoqatli va
do‘stparvar bo‘lishgan. Bir so‘z bilan aytganda, ular
o‘zlarini o‘ylab topgan odamlarga o‘xshash
bo‘lishgan. Yunonlar ilmiy bilimlarni g‘oyat
qadrlashgan, bu holat hatto ularning avlodlarini ham
hayratga solgan. Yunonlar, ayniqsa, astronomiya
bilan qattiq qiziqishgan. Eng mashhur yunon
olimlaridan biri Arximed bo‘lgan. U jismlarning
suzish qonunini kashf etdi va bu qonun keyinchalik
uning nomi bilan «Arximed qonuni» deb yuritila
boshlagan. Pifagor (sharqda — Fisog‘urs) eng yirik
matematik, yoki o‘sha davr tili bilan aytganda,
geometr bo‘lgandi.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_2.png)
![
Eramizdan avvalgi butun beshinchi asr davomida yunonlar
orasida bilimga chinakam intilish mavjud bo‘lgan.
Geometriya va perspektiva qonunlaridan ibodatxonalar
qurilishida foydalanilgan. Shuning uchun ham keyinchalik
yashab o‘tgan me’morlar ularning ishlarini klassik, ya’ni
namunali ish deb e’tirof etishgan.
Qadimgi yozuvchilar — Esxil, Sofokl va Yevripidlarning
ham asarlari mashhurdir. Ular o‘z pyesalari bilan shuhrat
topishgan. Buyuk yunonlar orasida tarixchi Gerodot ham
bor edi. Avlodlar unga «tarix fanining otasi» deb nom
berishgan.
Qadimgi yunon faylasufi Suqrot (Sokrat) insoniyatga o‘z-
o‘zini anglab yetishni tavsiya etgandi. Uning tadqiqotlarini
shogirdi Aflotun (Platon) davom ettirgan. Arastu (Aristotel)
ham qadimgi davrning Buyuk faylasufi bo‘lgan.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_3.png)
![
Qadimgi davr falsafasining yana bir silsilasi
Yunonislonga tegishlidir.Bu davrdagi falsafiy
qarashlar - antik davr falsafasi deb yuritiladi. Unda
Milet falsafiy maktabi, Eley falsafiy maklabi, Suqrot,
Pifagor, Aflotun, Arastu va boshqalarning falsafiy,
tabiiy - ilmiy, ijtimoiy - ahloqiy ta’limotlari
o`rganiladi. Yunonistonda dastlabki falsafiy
ta’limotlar eramizdan avvalgi VII-VI asrlar o`rtasida
Milet shahrida yuzaga kelgan va rivojlangan.
Milet maktabi vakillari Fales, Anaksimandr,
Anaksimenlardir. Uning asoschisi Fales (eramizdan
avvalgi 624 — 547 yillarda yashagan). U Yunon fani
va falsafasining asoschisi bo’lib, o`z davrining yetuk
siyosiy arbobi, geogrofi, faylasufi bo`lgan. Fales
ta’limotiga ko`ra, tabiatdagi turli-tuman jism va
hodisalar dastlabki ibtido — suvdan paydo bo`lgan
va yana suvga aylanadi va bu moddiy birlik doimo
o`zgarishda bo`ladi, Anaksimandr (Falesning
shogirdi) eramizdan avvalgi VII asr oxiri va VI
o`rtalarida yashab ijod etgan.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_4.png)
![
U «Tabiat haqida» asarini yozgan, biroq asar bizgacha yotib
kelmagan. Fales olamning asosiga suvni qo`ygan bo`lsa,
Anaksimandr dunyo - cheksiz, gazsimon apeyrondan iborat, issiqlik
va ovuqlik, quruqlik va namlik apeyrondan ajralib chiqib,
moddaning bir holatdan ikkinchi holatga o`tishini ta'minlaydi,
deb hisoblagan. Uning ta’limotni zamondoshi, shogirdi Anaksimen
davom ettirdi. Anaksimen (eramizdan avvalgi 588-525 yillar) havo
— olamning asosi, deb bilgan. Uningcha, havoning quyuqlashishidan
suv, yer, tosh kabi moddalar tashkil topgan, siyraklashishidan esa
otov paydo bo’lgan. Yana bir yunon faylasufi Geraklit (eramizdan
avvalgi 520-460 yillar) Kichik Osiyoning G`arbiy qirg`og`idagi Efes
shahrida zargar oilasida dunyoga kelgan. U stixiyali dialektikaga asos
solgan, olov — olamning asosi, deb bilgan. Uning fikricha, olamda
hamma narsa harakatda. «Oqar suvga bir soniyada ikki marta tushish
mumkin emas, chunki suv har daqiqada yangilanib turadi». Olamda
turg`unlik yo`q. Harakat butun tabiatga, barcha jism va hodisalarga
xosdir. Abadiy harakat — abadiy o`zgarishdir.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_5.png)
![Harakat qarama-qarshilik asosida sodir bo`ladi. «Kurash
hamma narsaning otasi, hamma narsaning podshosidir»,
degan ekan Geraklit. Bundan Geraklit kishilar o`rtasida
urushlarni targ’ib qilgan ekan-da, deya xulosa chiqarish
noto`g`ri. Geraklitning fikricha, doimiy o`zgarish, harakat
va o`zaro qarama-qarshi tomonlarga o`tish —jismlar
sifatining nisbiyligi bilan bog`liq. Masalan, dengiz suvi
inson iste’moli uchun yaroqsiz bo`lsa, baliqlar uchun ayni
muddaodir. Geraklitning qarashlari falsafiy tafakkur
rivojiga katta ta'sir ko`rsatgan, Pifagor (eramizdan avvalgi
580-500 yillar) Yunonistonning Samos orolida yashab
o`tgan. U qadimgi Yunonistonda diniy-mafkuraviy
falsaily maktab, ya'ni pifagorchilikka asos solgan. Pifagor
o`zining siyosiy qarashlari tufayli podsho Polikret bilan
chiqisha olmagan va Samosni tark etib, janubiy Italiyaga
ko`chib kelgan, o`sha yerlarda o`z uyushmasini tashkil
etgan. Uningcha, dunyoni bilish jarayoni, avvalo,
raqamlarni bilishdan boshlanishi kerak.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_6.png)
![
Pifagorchilarning ta’limotiga ko`ra, olamning
asosida modda bam, tabiat ham emas, balki
ideallashgan raqamlar yotadi; narsa va hodisalar
aynan ana shu raqamlar mahsulidir. Pifagorchilar
birinchi bo’lib Yunonistonda tabiatdagi narsa va
hodisalarni izohlashda miqdor kategoriyasini
ilgari suradi, Pifagor zodagonlar oilasiga mansub
bo’lgani bois aristokratiyani himoya qilgan. U
«tartib» . to`g`risidagi ta'limotini yaratib, faqat
aristokratlar o`rnatgan tartib ijtimoiy hayotda
muhim rol o`ynaydi, degan. Uning fikricha,
demokratiya bu tartibotning buzilishidir.
WWW.ARXIV.UZ](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_7.png)
![
Suqrot chindan ham donishmand
odam ideali hisoblanadi. Lekin
Suqrotning o‘zi, chinakam
donishmandlik o‘zining sariqchaqaga
arzimasligini anglashdadir, deb
uqtirgandi.
U Yunonistonda, Afinada taxminan
eramizdan avvalgi 470- yillarda
tug’ilgan. Uning bolaligi va ota-onasi
to‘g’risida ma'lumot juda kam. U
o‘zidan keyin hech qanday asar
qoldirmagan. Biroq uning shogirdi,
qadimgi yunon faylasufi Aflotun
Suqrot ta'limoti va g’oyalarini ustozi
hayotidan olingan lavhalar bilan
uyg’unlashtirib, muloqot shaklida
bayon qilib bergan.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_8.png)
![
Aflotun ta'kidlashicha, Suqrot butun vaqtini Afina
bozorlarida, o‘z so‘zlarini tinglashga rozi bo‘lgan
har qanday odam bilan gaplashib
o‘tkazardi. U, ayniqsa, biron-bir masalada o‘zining
qat'iy fikriga ega bo‘lganlar bilan suhbatlashishni
yoqtirardi. Suqrot bunday odamlarga yo‘l-yo‘lakay
savollar berib, ularni gaplashishga majbur qilar,
so‘ng esa ular bu qadar ishonch bilan fikr
yuritayotgan masalada johil ekanliklarini ko‘rsatib
berardi. Shu bois savollar berish orqali bahs olib
borish — uslubi Suqrot uslubi, degan nom oldi.
Uning asosiy hayotiy qoidasi «O‘z-o‘zingni anglab
yet» qoidasi bo‘lgan.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_9.png)
![Afinaliklar o‘zlaryning olam to‘g‘risidagi asosiy
g’oyalarini Suqrot rad etganligi tufayli uni
yoqtirishmasdi. Ular Suqrotga u xudolarga, haqiqatga
va adolatga ishonmasligini aytishardi.
Eramizdan avvalgi 399- yilda dushmanlar uni Afina
yoshlarini buzishda hamda diniy majburiyatlarini
mensimaslikda ayblab, sudga chaqiradilar. Bunday
ayblovlarga hech kim ishonmasdi. Buni Suqrot ham
yaxshi bilardi. Uning sudda o‘zini himoya qilib
so‘zlagan, keyinchalik Aflotun tomonidan yozib
olingan nutqi mardona, hazil va istehzoga boy edi. U
o‘ziga o‘lim jazosini tayinlashlarini bilgani holda,
o‘zini haqiqatni topishga bagishlab, avvalgidek
yashayverishi darkorligini bayon etadi.
Suqrot o‘zining so‘nggi kunini ham do‘stlari bilan
jonning abadiyligi to‘grisidagi masalani muhokama
qilgan holda hibsda o‘tkazdi. U o‘ziga berilgan, og‘u
solingan idishni dadil qo‘lga olib, aslo ikkilanmay,
sipqarib yuboradi. Do‘stlari ko‘z yosh qilishadi,
ammo Suqrot ulardan sukut saqlashni iltimos qiladi
hamda mamnun — lablarida tabassum bilan jon
taslim qiladi.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_10.png)
![
Arastu (Aristotel) Qadimgi Yunonistonda
buyuk kishilardan bo‘lgan. U hamma davrlarda
yashab o‘tgan buyuk faylasuflar sirasiga kiradi.
Arastu faylasuf Aflotun huzurida yigirma yilga
yaqin ta'lim oladi. Aflotun vafot etgandan
so‘ng Arastu o‘z ta'lim uslubini rivojlantira
boshlaydi. U amalda inson duch keladigan
barcha muammolar bilan qiziqardi. Aql qay
tarzda ishlaydi? Haqiqat qayerda-yu yolg‘on
qayerdaligini qanday ajratib olishimiz
mumkin? Hokimiyatning qanday shakli
afzalroq?
Arastu atrof muhitni kuzatgan va dalillar
to‘plagan holda bu savollarga javob topishga
intildi. U har bir hodisa o‘zining mantiqiy
izohiga ega deb hisoblagan hamda tadqiqotlar
va kuzatuvlardan hu$sm chiqarib, uni ta'riflab
bergan ilk olimlar qatorida turadi. ARASTU](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_11.png)
![
Arastu o‘z maktabiga asos soladi va unga «Liseum» deb nom beradi. U
har bir kishi yaxshi va foydali yashab o‘tish imkoniyatini bilish yo‘li
bilan olamda o‘z o‘rnini egallashi mumkinligiga ishontirishga harakat
qiladi. U yoshlik va qarilik oralig‘idagi umrga — «oltin o‘rtalik»ka
ishonardi.
Guvohlik berishlaricha, Arastu astronomiya, fizika, poeziya, zoologiya,
notiqlik san'ati, biologiya, mantiq, siyosat, boshqaruv, axloq ilmi
bo‘yicha to‘rt yuzga yaqin asar yozgan.
Arastu asarlarini butun jahonda odamlar yuzlab yillar davomida o‘qib-
o‘rganishmoqda. Hyech bir olim shuncha uzoq davr mobaynida
odamlar tafakkuriga bu qadar ta'sir kursatmagandi.
Hozirgi olimlar Arastuning ikki ming yildan ziyodroq vaqt ilgari olib
borgan kuzatishlari bugungi kun nuqtai nazaridan ham to‘g‘ri
ekanligini tasdiqlashmoqda. U har bir fikr isbotlanishi darkorligini
hamda bilimlar asosi dalillar ekanligini bizga anglatadi.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_12.png)
![
Qadimgi Yunoniston ko‘plab buyuk zotlar
vatanidir. Ular orasida eng e'tiborlilaridan biri
eramizdan avvalgi VI asrda yashab o‘tgan
mashhur olim Pifagordir.
Pifagor g‘oyaviy targ‘ibotchi — ya'ni voiz;
matematik va faylasuf bo‘lgan. O‘z g‘oyalari va
e'tiqodi tufayli u Yunonistonni tark etib, janubiy
Italiyaga ko‘chib ketishga majbur bo‘lgan.
Pifagor ta'limoti nimasi bilan bu qadar
g‘ayriodatiy bo‘lgan? U ruhning o‘lmasligi va
«ko‘chishi»ga ishongan. Boshqacha aytganda,
uning fikricha, o‘limdan so‘ng jannatga
kirmagan ruhlar boshqa odamlar va hayvonlar
taniga o‘tadi. Shu bois u o‘z shogirdlariga
go‘sht yeyish hamda xudolarga jonliq qurbon
qilishni taqiqlagan.
Pifagor izdoshlari, pifagorchilar boshqa qat'iy
qoidalarga ham rioya qilishgan. Masalan, ular
sukut saqlashi va sharob ichmasligi shart edi.
PIFAGOR](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_13.png)
![
Pifagor g‘oyalarining ba'zilari sodda va hatto bema'niga
o‘xshab ko‘rinishi mumkin, albatta. Biroq u fanga katta
hissa qo‘shganini unutmaslik kerak. U torlar tovushining
past-balandligi matematik jihatdan uning uzunligiga
bog‘liqligini kashf etadi. Shundan kelib chiqib, uyg’unlik
nazariyasini rivojlantirdi hamda koinotda mavjud bo‘lgan
jamiki narsa-hodisaning asosida sonlar yotadi, degan
fikrni ilgari suradi.
Pifagorchilar Quyosh sistemasiga oid nazariyani ham
yaratishdi. Ularning bu sohadagi g‘oyalari haqiqatdan
yiroq emasdi. Ular Yer yoritqich atrofida aylanuvchi
shardan iborat, deb hisoblashgandi. Albatta, Pifagorning
to‘g’ri burchakli uchburchak tomonlarining nisbatini
belgilovchi mashhur teoremasini hamma biladi.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_14.png)
![
Arximed qadimgi grek olimi, fizik va
matematik bo ` lib, fanga katta hissa
qo ` shgan.
Arximed taxminan miloddan avvalgi 287
qadimgi yunon mustamlakasi bo ` lgan
Sirakuzadagi Sitsiliya orolida tug ` ilgan. U
juda mohir matematik bo`lib, Misrning
Aleksandriya shahridagi Muzeume
maktabida ta`lim olgan. U ko`pincha
jismlarning suvda suzishi va suyuqliklarni
o`rganish bilan shug`ullanadi. Arximedning
ochgan qonunlari uning yanada mashhur
bo`lishiga olib keldi. Ko`pchilikka ma`lum
bo`lgan Arximed kuchi yoki Arximed
qonuni deb nomlangan qonun fizika fanida
alohida o`rin egallaydi. U yana Richag
qonunlarini ochgan. Miloddan avvalgi
avvalgi 212 yilda Rimliklar Sirakuzani
bosib olgandan so`ng Arximed o`ldirilgan.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_15.png)
![
Arximed, itarib chiquvchi kuch jism hajmi qadarli suyuqlik
og`irligiga teng, degan xulosaga qanday kelgani haqida afsona
bor.
U Sirakuza podshosi Gieron (eramizdan 250 yil oldin)
tomonidan o`ziga berilgan masala ustida fikr yuritdi. Gieron
podsho oltin toj yasagan ustaning to`g`riligini tekshirishni
Arximedga buyurdi. Tojning og`irligi uni yasashga berilgan
oltin og`irligiga teng bo`lsa ham, podsho tojni oltinda arzon
metallar qorishmasidan yasalgan va uni unga berilgan sof oltin
og`irligiga teng bo`lishi uchun kattaroq qilgan, deb
shubhalangan. Arximedga esa tojni sindirmay uning takibida
aralashma bor yoki yo`qligini aniqlash vazifasi berilgan edi.
Arximedga qanday usuldan foydalanish aniq ma`lum emas edi.
Dastlab u bir bo`lak oltinning og`irligidan 19,3 marta
ortiqligini aniqladi. Boshqacha aytganda, Oltinning zichligi
suv zichligidan 19,3 marta katta.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_16.png)
![
Arximed toj yasalgan modda zichligini topishi kerak edi. Agar bu zichlik suv
zichligidan 19,3 marta katta bo`lsa, u holda toj sof oltindan bo`ladi, aks holda
undan katta yoki kichik qiymat chiqsa toj sof oltindan qilinmagan, degan
xulosaga keladi. Tojni og`irligini topish oson, ammo uning hajmini qanday
topish kerak? Toj shakli juda murakkab bo`lgani uchun Arximedni shu narsa
qiynadi. Bu masalada Arximed ko`p kunlar bosh qotirdi. Kunlardan bir kun u
hammomda suvga to`la vannaga tushganda bir qancha suv vannadan tashqariga
to`kiladi, birdan masalani yechishga imkon beradigan fikr keladi. O`zining
kashfiyotidan shodlangan Arximed: Evrika!!!, Evrika ya`ni Topdim ! Topdim !
deb xitob qiladi.
Uning topgan narsasi shundan iborat edi: har qanday jism suvga botirganda
o`zining hajmiga teng bo`lgan suvni siqib chiqaradi.
Arximed dastlab tojni suvga to`la idishga botirib tojning hajmini aniqladi.
tojning og`irligini shu tojning hajmiga teng bo`lgan suvning og`irligi bilan
taqqosladi. Agar toj og`irligi uning hajmiga teng bo`lgan suv og`irligidan 19,3
marta katta bo`lsa u sof oltindan bo`lishi kerak. Boshqacha aytganda, tojning
zichligini aniqlab, uni sof oltin zichligi bilan solishtirdi. Natijada podshoning
savoliga javob topib, tojning zichligi sof oltin zichligiga teng emasligini
aniqlagach. Shu bilan ustaning aldagani fosh etildi, fan esa ajoyib kashfiyot
bilan boyidi.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_17.png)
![
Eley falsafiy maktabi namoyandasi Ksenofan (eramizdan avvalgi VI — V
asr) shoir
va faylasuf bo’lgan. U Kichik Osiyoda dunyoga kelgan. Ilm olish maqsadida
Yunonistonga, janubiy Italiyaga sayobat qilib, umrining so`nggi yillarini Faley
shahrida o`tkazgan. Tarixchi Diogen Laertskiyning yozishicha, Ksenofant
«Tabiat haqfda» asarining muallifidir. Afsuski, ushbu asarning yarmigina
omon qolgan, xolos. u ko`p xudolikka hamda insonlarga xos sifatlarni
hayvonlarga, o`simlik dunyosiga daxlgor deb biluvchi ta'limotga qarshi
chiqib, mifologiyani rad etishga harakat qilgan, uning falsafiy ta'limotiga
ko`ra, tabiat – o`zgarmas va harakatsizdir, «IIamma narsa erdan unib chiqadi
va pirovardida yana yerga qaytadi», Biz hammamiz erdan tug`ilganmi va erga
aylanamiz». Ksenofan qadimgi yunon faylasuflaridan birinchi bo`lib,
bilishning imkoniyati va chegarasi haqida fikr yuritgan. Bu qadimgi yunon
gnoscologiyasining rivojiga turtki bo`ldi.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_18.png)
![
Xulosa
Xulosa qilib, G`arb manaviy sivilizatsiyasi shaxsning borlig`iga,
uning o`zlikni anglash tuyg`usiga va moddiy dunyodan uzoqlashish
orqali o`zini o`zi kamol toptirishiga murojaat э tish ruhi bilan
sug`orilgan bo`lib, bu G`arb xalqlarining turmush tarzida va
madaniy qadriyatlarni o`zlashtirish usullarida o`z aksini topgan.
G`arb manaviy sivilizatsiyasi o`zgarishlarga, haqiqatning tagiga
yetish yo`lidagi izlanishlarga ochiq bo`lgan. Bu izlanishlar turli, shu
jumladan ateistik, intellektual va amaliy yo`nalishlarda kechgan. Bu
falsafalarni o`rganishda, Geraklit , Suqrot, Arastu va Pifagor qarashlari
alohida muhim o`rin tutadi.
Umuman olganda qadimgi dunyo falsafasi keyingi davrlardagi
falsafiy tafakkur va madaniyatga, kishilik jamiyatining
rivojlanishiga ulkan tasir ko`rsatgan.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_19.png)
![Adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak manaviyat yengilmas kuch. -T.: Manaviyat,
2008.-174 b
2. Manaviy yuksalish yo`lida.-T.: Manaviyat, 2008. -140 b.
3. Falsafa asoslari. Q .Nazarov tahriri ostida. - T. : Sh arq, 2005
4. Falsafa M.Axmedova tahriri ostida. -T.: O`FMJ, 2006.
5. Qahharova SH. Falsafag a kirish. -T.: Universitet, 2005.
6. Vvedenie v filosofiyu: Uchebnoe posobie dlya vuzov / I.T.Frolov i
dr. 3-e izd., pererab. i dop. -M.: 2003.
7. Velikie filosofskie ucheniya / Red. i per. I.S.Vdovinoy. -M.: AST,
2005.
8. Shermuxamedova N.A. Scientizm va antiscientizm// Falsaf va fan
metodologiysi -T.: Axborot texnologiylari. 2008
9. Qambarov A.A. Jamiyatning manaviy yangilanishi jarayonida ilmiy
qadriyatlarning roli: Falsafa fan. nomzodi... Avtoref/ A. A. Qambarov; Mirzo
Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy un-ti.-Toshkent, 2006.- 27 b.
10. Voronina T.P. Filosofskie probleme obrazovaniya v informatsionnom
ob`estve : dissertatsiya ... doktora filosofskix nauk : Moskva, 1995.
11. Bresina T.N. Soznanie v mire : Metodolog. ontolog. sots.-filos.
aspekte analiza : dissertatsiya ... doktora filosofskix nauk : Moskva, 1996.](/data/documents/3b93815d-e92b-472d-bc73-5aa922ea4ad2/page_20.png)
Qadimgi Yunoniston falsaf a si. Reja: 1. Yunonis t onda dastlabki falsafiy ta ’l imotlar. 2. Geraklit , Suqrot, Arastu va Pifagor falsafasi. 3. Eley falsafiy maktabi. 4. Sofistlar falsafasi. 5. G`o yalar dunyosi va soyalar dunyosi ta ’lim otining mohiyati.
Yevropaliklar Uyg‘onish davridan boshlab, besh yuz yil mobaynida Qadimgi Yunoniston tarixini «insoniyatning oltin asri», deb atab kelmoqdalar. Chindan ham, antik madaniyatda hozirgi zamon kishilarini ham rom etayotgan ko‘plab jozibali jihatlar bor. Bular — jamiyatning oqilona tuzilganligi, inson va tabiat uyg’unligi, kuchli diniy hissiyotdir. Yunonlar g’oyat dindor bo‘lishgan. Ularda xudolar ko‘p sonli bo‘lib, bu xudolarga, misrliklardan farqli o‘laroq, insoniy xususiyatlar baxsh etilgandi. Bu xudolar mag‘rur va hasadgo‘y, sadoqatli va do‘stparvar bo‘lishgan. Bir so‘z bilan aytganda, ular o‘zlarini o‘ylab topgan odamlarga o‘xshash bo‘lishgan. Yunonlar ilmiy bilimlarni g‘oyat qadrlashgan, bu holat hatto ularning avlodlarini ham hayratga solgan. Yunonlar, ayniqsa, astronomiya bilan qattiq qiziqishgan. Eng mashhur yunon olimlaridan biri Arximed bo‘lgan. U jismlarning suzish qonunini kashf etdi va bu qonun keyinchalik uning nomi bilan «Arximed qonuni» deb yuritila boshlagan. Pifagor (sharqda — Fisog‘urs) eng yirik matematik, yoki o‘sha davr tili bilan aytganda, geometr bo‘lgandi.
Eramizdan avvalgi butun beshinchi asr davomida yunonlar orasida bilimga chinakam intilish mavjud bo‘lgan. Geometriya va perspektiva qonunlaridan ibodatxonalar qurilishida foydalanilgan. Shuning uchun ham keyinchalik yashab o‘tgan me’morlar ularning ishlarini klassik, ya’ni namunali ish deb e’tirof etishgan. Qadimgi yozuvchilar — Esxil, Sofokl va Yevripidlarning ham asarlari mashhurdir. Ular o‘z pyesalari bilan shuhrat topishgan. Buyuk yunonlar orasida tarixchi Gerodot ham bor edi. Avlodlar unga «tarix fanining otasi» deb nom berishgan. Qadimgi yunon faylasufi Suqrot (Sokrat) insoniyatga o‘z- o‘zini anglab yetishni tavsiya etgandi. Uning tadqiqotlarini shogirdi Aflotun (Platon) davom ettirgan. Arastu (Aristotel) ham qadimgi davrning Buyuk faylasufi bo‘lgan.
Qadimgi davr falsafasining yana bir silsilasi Yunonislonga tegishlidir.Bu davrdagi falsafiy qarashlar - antik davr falsafasi deb yuritiladi. Unda Milet falsafiy maktabi, Eley falsafiy maklabi, Suqrot, Pifagor, Aflotun, Arastu va boshqalarning falsafiy, tabiiy - ilmiy, ijtimoiy - ahloqiy ta’limotlari o`rganiladi. Yunonistonda dastlabki falsafiy ta’limotlar eramizdan avvalgi VII-VI asrlar o`rtasida Milet shahrida yuzaga kelgan va rivojlangan. Milet maktabi vakillari Fales, Anaksimandr, Anaksimenlardir. Uning asoschisi Fales (eramizdan avvalgi 624 — 547 yillarda yashagan). U Yunon fani va falsafasining asoschisi bo’lib, o`z davrining yetuk siyosiy arbobi, geogrofi, faylasufi bo`lgan. Fales ta’limotiga ko`ra, tabiatdagi turli-tuman jism va hodisalar dastlabki ibtido — suvdan paydo bo`lgan va yana suvga aylanadi va bu moddiy birlik doimo o`zgarishda bo`ladi, Anaksimandr (Falesning shogirdi) eramizdan avvalgi VII asr oxiri va VI o`rtalarida yashab ijod etgan.
U «Tabiat haqida» asarini yozgan, biroq asar bizgacha yotib kelmagan. Fales olamning asosiga suvni qo`ygan bo`lsa, Anaksimandr dunyo - cheksiz, gazsimon apeyrondan iborat, issiqlik va ovuqlik, quruqlik va namlik apeyrondan ajralib chiqib, moddaning bir holatdan ikkinchi holatga o`tishini ta'minlaydi, deb hisoblagan. Uning ta’limotni zamondoshi, shogirdi Anaksimen davom ettirdi. Anaksimen (eramizdan avvalgi 588-525 yillar) havo — olamning asosi, deb bilgan. Uningcha, havoning quyuqlashishidan suv, yer, tosh kabi moddalar tashkil topgan, siyraklashishidan esa otov paydo bo’lgan. Yana bir yunon faylasufi Geraklit (eramizdan avvalgi 520-460 yillar) Kichik Osiyoning G`arbiy qirg`og`idagi Efes shahrida zargar oilasida dunyoga kelgan. U stixiyali dialektikaga asos solgan, olov — olamning asosi, deb bilgan. Uning fikricha, olamda hamma narsa harakatda. «Oqar suvga bir soniyada ikki marta tushish mumkin emas, chunki suv har daqiqada yangilanib turadi». Olamda turg`unlik yo`q. Harakat butun tabiatga, barcha jism va hodisalarga xosdir. Abadiy harakat — abadiy o`zgarishdir.