logo

Qozoqlar etnologiyasi urf odatlari va madaniyati

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28363.961914062 KB
Qozoqlar et nologiy asi urf odat lari 
v a madaniy at i  Qozog'izston Respublikasining 
asosiy aholisi (6,54 mln. kishidan 
ziyod) hisoblanadi. Shuningdek, 
bu xalq, asosan, O'zbekistonda 
(808 ming kishi), Turkmaniston (87 
ming kishi), Qirg'iziston (37 ming 
kishi), Tojikiston va RF (635,9 ming 
kishi), XXR (1 mln. 115 ming kishi 
(1990-yillar o'rtalari), Mo'g'uliston 
(125 ming kishi) va boshqa 
mamlakatlarda yashaydi. Umumiy 
soni 9,42 mln. kishi. Rasmiy tili - qozoq tili. Dini islom dini 
bo'lib,  asosiy  aholi  sunniy 
musulmon  hisoblanadi.  Qozoqlar, 
asosan,  «Janubiy  Sibir»  tipiga 
kiradilar  (bu  tip  o‘ziga  ham 
mongoloid,  ham  yevropeoid 
belgilarini  oladi).  Janubiy  Sibir  tipi 
mo‘g‘ul qiyofa irqqa mansub, ko‘zlari 
qisiq,  yuzlari  yumaloq,  tanasi  oq 
sariq-malla,  puchuq burun, panjalari 
kalta, jussalari mayda, bosh chanog'i 
braxikefal  (dumaloq).  Bepoyon 
dashtliklar,  ot-ulov,  tuya  ularning 
jonu  dili,  erkin,  ozod,  hayot  turmush 
tarzi bilan suyagi qotgan. Qozoq  tili  bir  qancha  qadimiy  qabilalar  tili  hamda  boshqa  tillar  asosida 
tashkil  topgan  bo'lib,  uch  asosiy  shevaga  bo'linadi:  g'arbiy,  shimoli-sharqiy 
va  janubiy.  G'arbiy  sheva  alshin  qabilalar  ittifoqi  tilidan  paydo  bo'lgan. 
Shimoli-sharqiy  sheva  arg'in,  nayman,  qiray,  qipchoq,  qo‘ng‘irot 
qabilalarining  umumiy  tilidan  kelib  chiqqan.  Hozirgi  qozoq  adabiy  tili  ana 
shu shevaga asoslangan. Nihoyat, janubiy sheva uysin, jaloyir, qang'li, dulat 
va boshqa qabilalar tilidan yuzaga kelgan. Qozoqlarning qabila-urug'lari tarixan uch guruhga bo‘linib, alohida hududlarda 
yashaganlar. Katta, o'rta va kichik juz. Bu juzlarga kiruvchi qabilalar va urug'larining har 
qaysisi Qozog'istonning muayyan hududida juda qadimdan o'rnashib kelgan.  Qozoqlarning qabila, urug'-aymoq bo'lib yashash urf-odati 
uzoq asr mobaynida davom etgan. Qozoqlar orasida to'ralar 
alohida o'rin tutgan. Ularning ajdodlari Chingizxon 
shajarasiga borib taqaladi, deb hisoblanadi. Shuning uchun 
ular o'zlarini oq suyek (oq suyak)lar deb ataydilar.  Dehqonchilik   qozoqlar  uchun  ik k inchi 
darajali  bir  ish,  deb  hisoblanib  k elingan. 
Lek in  Qozog'ist onning  ay rim  y erlari, 
chunonchi  Yet t isuv da,  Qorat ov   y on 
bag'irlarida,  Shuy,  Talas,  Sirdary o  sohillari 
bo'y lab,  I rt ish  dary osining  y uqori  oqimi 
at rofi da  Mark aziy   Qozog'ist onning  ay rim 
y erlari,  jumladan,  Qarqarali  t u296  VII   bob. 
Osiy o  xalqlari  et nologiy asi  manida 
y ashay ot gan  aholi  qadim  zamonlardan 
buy on dehqonchilik  qilib k elgan.  Qozoq ahli ovchilik va baliqchilik 
bilan ham qisman shugullangan. 
Ko‘proq tulki ovlashgan. Tulki 
terisidan bosh kiyim tikishgan. 
Savdo-sotiq olib borilgan. Juda 
qadimdan hududda sayga 
ovlashgan. Qator qilib qopqon 
ichiga qamab tutishgan. Ba’zan ot 
bilan quvib yurib charchagan 
hayvonni so‘yil bilan urib 
ovlashgan  Baliqchilik bilan daryo va ko‘llar atrofida 
yashayotgan aholi shug‘ullangan. XIX 
asrda qozoqlar uchun kichik oila xos 
bo'lib, u ota-ona va voyaga yetmagan 
bolalardan tashkil topgan. Mazkur oilada 
patriarxal munosabatlari qaror topgan 
bo'lib, xotin ustidan eri, kichiklar ustidan 
kattalar hukmronlik qilar edi. Oila 
boshlig‘i - erkak kishi atrofida oilaning 
barcha a’zolari yuziat va odat qoidalariga 
amal qilib, jipslashib yashar edilar. Bu 
munosabatlar qozoqlarning oilaviy 
munosabatlarini tartibga solib turar edi.  To`y marosimlari: kelin-
ko`rdi, sovchilik, ichkilik, 
o`tirish va to`y. To'yga 
qa'lin pulini berish va 
nikohdan o'tish kiradi. 
Ilgari kazaklar to'ylarni 
yig'im-terimidan, 
Muqaddas kundan (14 
oktyabr) yoki 
Rojdestvodan keyin 
o'tkazar edilar. Sovchilik payti qo'shiqlar va 
raqslar bilan maxsus qalin puli 
to'lash jarayoni bo'lib o'tar edi. 
Kuyov jo`ra sovg`a bermasa: 
«Kuyov jo'rada pul yo'q — 
boshida junli qalpoq; halta kiyib 
olgan, mix bilan bog'langan» 
degan qo`shiq aytilar edi. 
Shunday qilib, kuyov jo’raning 
qizg'anchiqligi masxara qilingan.                      Ot ga mindirish
Farzandni, ayniqsa o'g'il bolani tarbiyalash kazak 
xalqining urf-odatlarining muhim qismidir. 
Bolaligidanoq o'g'il bolaga ot minishni o'rgatishgan, 
agar u yiqilmasa, demak, haqiqiy kazak bo’lipti, deb 
hisoblashgan. 4 yoshidanboshlab bolani otga 
mindirishgan, bola 7-8 yoshigacha uyda — ayollar 
bilan yashagan va uni erkaklar oldiga qo`yishmagan.                                           Rojdestvo
Kazak taomlari ukrain va ruslarnikiga o'xshaydi. Masalan, o'sha galushki, 
vareniki, chuchvara va hatto ukrain borshini «kazakcha» deb atash 
mumkin.	
    Rojdestvo uchun maxsus piroglar tayyorlanadi, Maslenitsa 
uchun esa — quymoqlar, Uchbirlik kuni tuxum pishiriladi Kazaklar hali ham kolyada kuylashlari (mehmondorchilikka 
borib, qo'shiqlar kuylab, shirinliklar olish), ibodat qilib, bir-
birlariga farovonlik tilashlari va tovuqli pirog bilan siylashlari 
mumkin. Bu slavyanlarning eng qiziqarli va quvnoq bayramdir.                     Kak k uni dafn qilsih marosimi
Bu janubiy bahor tadbiri uchun «kakku» 
marosim qo'g'irchog'i tayyorlangan va u 
cho`qintirilib, ko'milgan. Ushbu marosim 
ayollik hislarlati va kakku qushining ramzi 
bilan bog'liq bo'lib, uni ayniqsa Rossiyada 
slavyanlar hurmat qilishgan.
Kakkuning dafn marosimi bahorning 
yakunini anglatadi. Marosim maydan 
iyungacha bo'lgan vaqt ichida o'tkaziladi. 
Marosim ikki bosqichdan iborat — 
qo`g`irchoqni tayyorlash va ittifoq yaratish, 
ya'ni, qizlar u bilan birlashar edilar, keyin 
esa Uchbirlik — ittifoqdan ozod qilish va 
kakkuni dafn qilish.  Kakkuni dafn qilsih marosimida
qizlar kuyovga fol ochib, maraka dasturxonida ovqatlanishadi. Marosimda o'g'il 
bolalarning ishtirok etishi taqiqlangan, lekin ular ko'pincha qizlarning g`ashiga 
tegish uchun kakkuni o`g`irlab ketishgan.
Hozirgi vaqtda ushbu sehrli marosim keng doirada o'tkazilmaydi va slavyan 
xalqining an'analari tarixida qolgan.                   Adabiyotlar 
1.A.Ashurov “Etnologiya” 2013
2.Yandex “Qozoqlar urf odatlari”
3.Wekipediya “Qozoq Xalqi etnogenezi”
Tuzuvchi : 102-guruh talabasi Sobirova Sevinch

Qozoqlar et nologiy asi urf odat lari v a madaniy at i

Qozog'izston Respublikasining asosiy aholisi (6,54 mln. kishidan ziyod) hisoblanadi. Shuningdek, bu xalq, asosan, O'zbekistonda (808 ming kishi), Turkmaniston (87 ming kishi), Qirg'iziston (37 ming kishi), Tojikiston va RF (635,9 ming kishi), XXR (1 mln. 115 ming kishi (1990-yillar o'rtalari), Mo'g'uliston (125 ming kishi) va boshqa mamlakatlarda yashaydi. Umumiy soni 9,42 mln. kishi.

Rasmiy tili - qozoq tili. Dini islom dini bo'lib, asosiy aholi sunniy musulmon hisoblanadi. Qozoqlar, asosan, «Janubiy Sibir» tipiga kiradilar (bu tip o‘ziga ham mongoloid, ham yevropeoid belgilarini oladi). Janubiy Sibir tipi mo‘g‘ul qiyofa irqqa mansub, ko‘zlari qisiq, yuzlari yumaloq, tanasi oq sariq-malla, puchuq burun, panjalari kalta, jussalari mayda, bosh chanog'i braxikefal (dumaloq). Bepoyon dashtliklar, ot-ulov, tuya ularning jonu dili, erkin, ozod, hayot turmush tarzi bilan suyagi qotgan.

Qozoq tili bir qancha qadimiy qabilalar tili hamda boshqa tillar asosida tashkil topgan bo'lib, uch asosiy shevaga bo'linadi: g'arbiy, shimoli-sharqiy va janubiy. G'arbiy sheva alshin qabilalar ittifoqi tilidan paydo bo'lgan. Shimoli-sharqiy sheva arg'in, nayman, qiray, qipchoq, qo‘ng‘irot qabilalarining umumiy tilidan kelib chiqqan. Hozirgi qozoq adabiy tili ana shu shevaga asoslangan. Nihoyat, janubiy sheva uysin, jaloyir, qang'li, dulat va boshqa qabilalar tilidan yuzaga kelgan.

Qozoqlarning qabila-urug'lari tarixan uch guruhga bo‘linib, alohida hududlarda yashaganlar. Katta, o'rta va kichik juz. Bu juzlarga kiruvchi qabilalar va urug'larining har qaysisi Qozog'istonning muayyan hududida juda qadimdan o'rnashib kelgan. Qozoqlarning qabila, urug'-aymoq bo'lib yashash urf-odati uzoq asr mobaynida davom etgan. Qozoqlar orasida to'ralar alohida o'rin tutgan. Ularning ajdodlari Chingizxon shajarasiga borib taqaladi, deb hisoblanadi. Shuning uchun ular o'zlarini oq suyek (oq suyak)lar deb ataydilar.