logo

Sart atamasi taxlili masalasi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1121.7578125 KB
Mavzu:   Sart atamasi taxlili 
masalasi   Sart" atamasi bilan yuritilgan turkiy tilli 
o'zbek etnik qatlamining kelib chiqish 
ildizlari ilk o'rta asrlarga borib 
taaqaladi, ya'ni arablar bosqini davrida 
O'rta Osiyoga istilochi Arab qo'shini 
bilan birga yana ikki toifa arablar kirib 
kelishgan. Ularning birinchisi 
payg'ambar avlodlari-saidlar bo'lsa 
(bular asosan aholi orasida Islom dinini 
tashviqot-targ'ibot qilish bilan 
shug'ullangan), ikkinchisi-tazik nomi 
bilan kirib kelgan Arab savdogarlari 
bo'lgan.   Sart Markaziy Osiyo sart aholisi 
tomonidan qoʻllaniladigan turkiy til, 
yoki til edi. Sovetlar hukumatidan 
oldingi Markaziy Osiyoda mavjud 
boʻlgan etnik oʻzlik masalasi oʻta 
bahsli boʻlsada, sartlar mintaqa 
boʻylab sochilib ketgan turli aholi 
maskanlarida oʻtroqlashgan turkiylar, 
degan umumiy tushuncha mavjud.   Ularning kelib chiqishi forslarga taqaladi 
deb hisoblangan boʻlsa ham, Britaniya 
Kutubxonasi toʻplamlari ichida 
saqlanayotgan ikki material sartlarning 
koʻproq turkiyzabon boʻlganligiga ishora 
qiladi.
Ushbu materiallar 19 asr oxirida rus 
rasmiylari va sayohatchilari tomonidan 
yozib olingan xotiralarga asoslangan. Bu 
tadqiqot ishlari sartlar Pomir tizmalarida 
istiqomat qilib kelgan tojiklardan alohida 
etnik birlikdir,    Shunday qilib, o'sha kezlarda, ya'ni ilk o'rta 
asrlarda savdo bilan shug'ullanuchi 
toifaning etnik kelib chiqishidan qatiy nazar 
"taziklar" deb atalgan. Mahmud 
Qashg'ariyning "Devoni lug'atit turk" 
asarida "sart" savdogar ma'nosini 
anglatadi, deyilgan. "Sart" atamasi dastlab 
Arab va Sug'd savdogarlariga nisbatan 
ishlatilsa, X-XI asrlardan boshlab, umuman 
savdo bilan shug'ullanuvchi aholi qatlamiga 
nisbatan ishlatildi, ya'ni savdo bilan 
shug'ullanuvchi turklar ham sart deb atala 
boshlandi.   Yuqorida keltirilgan tahliliy fikr-
mulohazalardan kelib chiqib xulosa qilish 
mumkinki, "sart"va "tazik" atamalari 
sinonim so'zlar bo'lib, har ikkalasi ham 
dastlab savdogar ma'nosini anglatgan. 
VIII-IX asrlarda savdogarni sug'dlar "tazik" 
desa, savdoda ustasi farang sug'dlarni 
o'zini ham tevarak-atrof aholi "tazik" deb 
atay boshlaydilar.   Kitobda keltirilgan grammatik tizimli 
asoslanmagan va tilning muhim morfologik 
tuzilmalarini birmuncha ifodalab beradi, 
xolos.
Shunday boʻlsada, bu grammatikadan 
koʻrish mumkinki, sart tili qarluq lahjasidan 
deyarli farq qilmagan. Chigʻatoy va 
zamonaviy oʻzbek yoki uygʻur tillarini bilgan 
odam uchun sartchani tushunish qiyinchilik 
tugʻdirmaydi.
Asosiy savdo tili sifatida sartcha Markaziy 
Osiyo boʻylab taʼsirini yoyishga intilayotgan 
sovet rasmiylarining eʼtiboriga tushishi 
kutilgan edi, lekin bunday boʻlmadi.   Sart" atamasi esa tazikni 
sinonimi sifatida til jihatidan 
turkiylashgan sug'diylar bo'lib, 
dastlab, har ikki tilning 
(sug'diy-tojik va turkiy-o'zbek) 
sohiblari bo'lsa, keyinchalik 
(XVII asr oxirlaridan) asosan 
eski o'zbek tilida so'zlashuvchi 
o'troq aholining etnik qatlami 
bo'lib qoldi   Sartlarni yangi yaratilgan oʻzbek millati 
tarkibiga qoʻshib yuborishga qaror qilindi. 
Oqibatda sart tiliga rasmiy maqom 
berilmadi va sartlarning madaniyati sotsial 
oʻzbek millati foydasiga eʼtiborsiz qoldirildi.
1926 yildan boshlab "sart" nomi aholi 
roʻyxati va siyosiy muhokamalardan 
chiqarib tashlandi. Kommunizm qurish 
yoʻlidagi kurashda qurilajak jamiyat 
maqsadlariga muvofiq emas deb 
hisoblangan boshqa koʻplab shevalar 
qatori sart tili ham rasmiy tarixiy 
manbalardan oʻchirib tashlandi.   1926 yildan boshlab "sart" nomi aholi 
roʻyxati va siyosiy muhokamalardan 
chiqarib tashlandi. Kommunizm qurish 
yoʻlidagi kurashda qurilajak jamiyat 
maqsadlariga muvofiq emas deb 
hisoblangan boshqa koʻplab shevalar 
qatori sart tili ham rasmiy tarixiy 
manbalardan oʻchirib tashlandi.   E’tiboringiz uchun raxmat!

Mavzu: Sart atamasi taxlili masalasi

Sart" atamasi bilan yuritilgan turkiy tilli o'zbek etnik qatlamining kelib chiqish ildizlari ilk o'rta asrlarga borib taaqaladi, ya'ni arablar bosqini davrida O'rta Osiyoga istilochi Arab qo'shini bilan birga yana ikki toifa arablar kirib kelishgan. Ularning birinchisi payg'ambar avlodlari-saidlar bo'lsa (bular asosan aholi orasida Islom dinini tashviqot-targ'ibot qilish bilan shug'ullangan), ikkinchisi-tazik nomi bilan kirib kelgan Arab savdogarlari bo'lgan.

Sart Markaziy Osiyo sart aholisi tomonidan qoʻllaniladigan turkiy til, yoki til edi. Sovetlar hukumatidan oldingi Markaziy Osiyoda mavjud boʻlgan etnik oʻzlik masalasi oʻta bahsli boʻlsada, sartlar mintaqa boʻylab sochilib ketgan turli aholi maskanlarida oʻtroqlashgan turkiylar, degan umumiy tushuncha mavjud.

Ularning kelib chiqishi forslarga taqaladi deb hisoblangan boʻlsa ham, Britaniya Kutubxonasi toʻplamlari ichida saqlanayotgan ikki material sartlarning koʻproq turkiyzabon boʻlganligiga ishora qiladi. Ushbu materiallar 19 asr oxirida rus rasmiylari va sayohatchilari tomonidan yozib olingan xotiralarga asoslangan. Bu tadqiqot ishlari sartlar Pomir tizmalarida istiqomat qilib kelgan tojiklardan alohida etnik birlikdir, 

Shunday qilib, o'sha kezlarda, ya'ni ilk o'rta asrlarda savdo bilan shug'ullanuchi toifaning etnik kelib chiqishidan qatiy nazar "taziklar" deb atalgan. Mahmud Qashg'ariyning "Devoni lug'atit turk" asarida "sart" savdogar ma'nosini anglatadi, deyilgan. "Sart" atamasi dastlab Arab va Sug'd savdogarlariga nisbatan ishlatilsa, X-XI asrlardan boshlab, umuman savdo bilan shug'ullanuvchi aholi qatlamiga nisbatan ishlatildi, ya'ni savdo bilan shug'ullanuvchi turklar ham sart deb atala boshlandi.