Sazag’on va Markaziy Farg’ona madaniyatlari

Yuklangan vaqt:

02.03.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

186.3 KB
Sazag’on va 
Markaziy Farg’ona 
madaniyatlari
                  SAZAG ON  MAKONIʻ  	—  Samarqand  sh.  yaqinidagi  Sazag on 	ʻ
qishlog idan  topilgan  neolit  davri  yodgorligi.  1964-y.  da  M.  Jo raqulov 	
ʻ ʻ
boshliq  arxeologolimlar  tomonidan  topilgan.  Hoz.  kunga  qadar  davom 
etayotgan  tadkiqotlar  natijasida  makondan  tog li  jamoalarga  xos  bo lgan 	
ʻ ʻ
ko plab  tosh  qurollar  topib  o rganilgan,  ular  fanda  «Sazag’on  madaniyati» 	
ʻ ʻ
deb nom olgan. Ushbu madaniyatni o rganish natijasida Zarafshon vohasi tog  	
ʻ ʻ
oldi  mintaqalarida  yashagan  neolit  jamoalarining  turmush  tarzi,  ma naviy 	
ʼ
dunyosi, xo jaligi, madaniy aloqalari masalalari bo yicha ko plab ma lumotlar 	
ʻ ʻ ʻ ʼ
to plangan. 	
ʻ
Xususan,  Sazag on  makonidan  topilgan  yorg uchoq,  qadamatosh 	
ʻ ʻ
(o roq)  tig lari  ziroatchilikdan,  qo y,  echki  suyaklari  esa,  chorvachilikdan 	
ʻ ʻ ʻ
dalolat  beradi.  Ammo,  topilmalarning  umumiy  taxlili  —  bu  jamoalarning 
asosiy  xo jaligi  ovchilik  va  terimchilik  bo lganligini  ko rsatadi.  Sazag on 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
makoni jamoalari qo niqo shni qabilalar b-n keng ko lamda madaniy aloqalar 	
ʻ ʻ ʻ
o rnatganligi  aniqlangan.  Mas,  tosh  sanoati  tarkibidagi  mexnat  qurollarini 	
ʻ
yasashda qo llanilgan texnologiya usullari, sopol parchalari — quyi Zarafshon 	
ʻ
voxdsidagi Darvozaqir, Markaziy Farg ona vohasidagi neolit jamoalari hamda 	
ʻ
Tojikistondagi Tutqovul-Hisor jamoalari madaniyatini eslatadi.                 Sazag‘on  madaniyati  (mil.  avv.  VII–IV  ming  yilliklar)  Zarafshon  tog‘ 
tizmasining  g‘arbiy  qismida,  Qoratepa  tog‘ining  shimoliy  yonbag‘irida  mezo-
neolit  davrlarida  faoliyat  yuritgan  madaniyat.  Bu  madaniyatga  oid 
yodgorliklar arxeolog olim M. Jo‘raqulov, N.Xolmatov tomonidan o‘rganilgan.                 Sazag‘on  II  makoni  hududida  keyingi  davrlarda  ekin  ekilib,  uning 
madaniy  qatlamiga  ziyon  yetgan.  Neolit  davri  madaniy  qatlami  qisman 
saqlangan.  Makonining  quyi  madaniy  qatlamidan  yirik  tosh  bo‘laklari  va 
gulxan  qoldig‘i  aniqlangan.  Bu  joylar  qadimgi  yarim  yerto‘la  kulbaning  o‘rni 
bo‘lishi  mumkin.  Sazag‘on  2  makonidan  echki  va  qo‘y,  qisman  yirik 
tuyoqliqora  mol,  ot,  eshak  va  tuya,  it  kabi  hayvonlarning  suyaklari  topib 
o‘rganilgan.  Hayvonlardan  echki,  qo‘y  va  itlar  xonakilashtirilgan.  Sazag‘on 
madaniyati  xo‘jaligida  ovchilik  ahamiyati  saqlanib  qoladi.  Jayron,  qisman 
qulon  va  Buxoro  bug‘usi  asosiy  ov  o‘ljasini  tashkil  etgan.  Shuningdek, 
makonlardan  bo‘ri  va  tulki  kabi  hayvonlarning  suyagi  ham  topilib,  ular 
muynasi  uchun  ov  qilingan.  Tog‘oldi  hududida  o‘sadigan 
oziqabopo‘simlikvadaraxt  mevalari  terib  yeyilgan.  Mavlon  Jo‘raqulov 
Sazag‘on  madaniyati  egalaridehqonchilik  xo‘jaliga  asos  solgan  edi,  deb 
hisoblaydi.                 Sazag‘on  madaniyatiga  oid  tosh  qurollari  asosan  mikrolitlardan 
iborat.  Plastinkasimon  tosh  parchasidan  yasalgan  qurollar  ham  72 
mavjud.  Sopol  buyumlari  mato  qolipda  tagi  dumaloq  shaklda  yasalgan, 
sirtiga  sodda  naqsh  chizilgan.  Jundan  ip  egirib,  mato  to‘qish,  teriga 
ishlov  berish,  suyakdan  turli  anjomlar  yasash  kundalik  bajariladigan 
mashg‘ulotlar sanalgan.                 Qoratepa  tog‘ining  shimoli-sharqiy  etaklarida  Ohalik,  Zamichatosh  va  boshqa 
makonlar  joylashgan.  Ulardan  tosh  va  suyakdan  yasalgan  qurollar  hamda  yovvoyi 
hayvon  suyaklari  topilgan.  Mazkur  makonlar  ehtimol  sazag‘onlik  aholining  mavsumiy 
makoni  bo‘lgan.  Neolit  davrining  oxirida  Sazag‘on  madaniyati  inqirozga  uchraydi. 
Mahalliy  hududning  iqlimi  quruqlashib,tabiiy  oziqa  zaxirasining  kamayib  ketishi 
natijasida aholi yashash hududini o‘zgartirishga majbur bo‘lgan.                  Markaziy  Farg‘ona  madaniyati  –  Markaziy  Farg‘ona  cho‘lidan 
neolit  davriga  oid  80  dan  ortiq  makon  aniqlangan.  Ular  Farg‘ona 
vodiysining  shimoli-sharqiy  qismida  joylashgan  Madiyor,  Sariqsuv, 
Mingbuloq  guruhi  makonlari,  janubiy  qismida  Zambar,  Toypoq, 
Sigirchilik,  Yangisuv  guruhi  makonlari,  markaziy  qismida  esa 
Yangiqadam,  Darozko‘l,  Xonobod  guruhi  makonlaridan  iborat.  Bu 
makonlarda  qadimgi  odamlar  doimiy  yashamagan.  Ularning  hayoti 
mahalliy  hududning  tabiiy  oziqa  zaxirasiga  bog‘liq  bo‘lib,  bir  joyda 
turg‘un hayot kechirmagan.                   Markaziy Farg‘ona madaniyatiga oid makonlarning uylari ham 
Kaltaminor madaniyatidagi kabi yerto‘la shaklida qurilgan. Ulardan topilgan tosh 
qurollari plastinkasimon shaklda bo‘lib, mikroplastinkalarning salmog‘i yuqori. 
Kam sonli geometrik shaklli (trapetsiya va sigment) mikrolit qurollarning nusxasi 
ham uchraydi. Ulardan o‘roq qadamasi, kamon o‘qining uchi sifatida 
foydalanilgan. Kam sonli tosh quroli uchrindidan yasalgan. Ular asosan kesish, 
qirish va teshish maqsadida ishlatilgan qurollardir. Tosh qurollari chaqmoqtosh, 
slanes va qayroqtoshdan yasalgan. Topilmalar orasida toshdan yasalgan 
yorg‘uchoq va taqinchoqlar ham mavjud.                 Markaziy  Farg‘ona  hududida  yashagan  aholi 
o‘zlashtiruvchi  xo‘jalik  asosida  hayot  kechirgan.  Qadimgi 
ko‘llarning  atrofi  odamlarning  baliqchilik  va  termachilik 
xo‘jaligini  yuritishlari  uchun  juda  qulay  bo‘lgan.  Mahalliy 
hududning  o‘simlik  va  hayvonat  dunyosiga  boy  tabiiy 
sharoiti aholining ishlab chiqaruvchi xo‘jalik shakliga o‘tishi 
uchun ehtiyoj bo‘lmagan.                 Markaziy Farg’ona cho’llarida arxeologik 
tadqiqotlar olib borilmoqda

Farg‘ona  vodiysi  hududi  ko‘p  ming  yillar  davomida  o‘zining  rang-barang  landshaftiga  ega 
bo‘lganligi bilan O‘rta Osiyoning turli mintaqalarida, paleolit davridan to neolitgacha va undan 
keyingi davrlarda yashagan xalqlar uchun jonli sivilizatsiya chorrahasi bo‘lib kelgan.

Farg‘ona  vodiysida  joylashgan  Obishir-5  yodgorligida  Rossiya  Fanlar  akademiyasi  Sibir 
bo‘limining Arxeologiya  va  etnografiya  instituti  (Novosibirsk)  bir  guruh  olimlari  tadqiqot  olib 
borishi  natijasida  qadimgi  insonning  iqtisodiy  negizida  tub  o zgarishlar  ro y  bergan  davr  –  ilk ʻ ʻ
neolit  davrida  ovchilik  va  terimchilikdan  ishlab  chiqarish  xo jaligiga  o tish  bo‘lganligi 	
ʻ ʻ
aniqlandi.

Buni  toshni  qayta  ishlash  texnologiyalarida  aniqlangan  o'zgarishlar,  donli  ekinlarni  maydalash 
uchun  asbob-uskunalarning  paydo  bo'lishi,  shuningdek,  bundan  8  ming  yil  avval  chorvachilik 
mavjudligidan dalolat beruvchi zooarxeologik va paleogenetik ma'lumotlar dalolat bermoqda.

Farg’ona  vodiysining  Markaziy  Farg’ona  cho’llarida  ilk  chorvachilikning  tarqalishi 
masalalariga  oydinlik  kiritish  maqsadida  O‘zR  FA  Milliy  arxeologiya  markazi  hamda  Rossiya 
Fanlar  akademiyasi  Arxeologiya  va  etnografiya  instituti  Sibir  bo‘limi  hamkorligida  xalqaro 
arxeologik ekspeditsiya tashkil etildi.

Sazag’on va Markaziy Farg’ona madaniyatlari

SAZAG ON MAKONIʻ — Samarqand sh. yaqinidagi Sazag on ʻ qishlog idan topilgan neolit davri yodgorligi. 1964-y. da M. Jo raqulov ʻ ʻ boshliq arxeologolimlar tomonidan topilgan. Hoz. kunga qadar davom etayotgan tadkiqotlar natijasida makondan tog li jamoalarga xos bo lgan ʻ ʻ ko plab tosh qurollar topib o rganilgan, ular fanda «Sazag’on madaniyati» ʻ ʻ deb nom olgan. Ushbu madaniyatni o rganish natijasida Zarafshon vohasi tog ʻ ʻ oldi mintaqalarida yashagan neolit jamoalarining turmush tarzi, ma naviy ʼ dunyosi, xo jaligi, madaniy aloqalari masalalari bo yicha ko plab ma lumotlar ʻ ʻ ʻ ʼ to plangan. ʻ Xususan, Sazag on makonidan topilgan yorg uchoq, qadamatosh ʻ ʻ (o roq) tig lari ziroatchilikdan, qo y, echki suyaklari esa, chorvachilikdan ʻ ʻ ʻ dalolat beradi. Ammo, topilmalarning umumiy taxlili — bu jamoalarning asosiy xo jaligi ovchilik va terimchilik bo lganligini ko rsatadi. Sazag on ʻ ʻ ʻ ʻ makoni jamoalari qo niqo shni qabilalar b-n keng ko lamda madaniy aloqalar ʻ ʻ ʻ o rnatganligi aniqlangan. Mas, tosh sanoati tarkibidagi mexnat qurollarini ʻ yasashda qo llanilgan texnologiya usullari, sopol parchalari — quyi Zarafshon ʻ voxdsidagi Darvozaqir, Markaziy Farg ona vohasidagi neolit jamoalari hamda ʻ Tojikistondagi Tutqovul-Hisor jamoalari madaniyatini eslatadi.

Sazag‘on madaniyati (mil. avv. VII–IV ming yilliklar) Zarafshon tog‘ tizmasining g‘arbiy qismida, Qoratepa tog‘ining shimoliy yonbag‘irida mezo- neolit davrlarida faoliyat yuritgan madaniyat. Bu madaniyatga oid yodgorliklar arxeolog olim M. Jo‘raqulov, N.Xolmatov tomonidan o‘rganilgan.

Sazag‘on II makoni hududida keyingi davrlarda ekin ekilib, uning madaniy qatlamiga ziyon yetgan. Neolit davri madaniy qatlami qisman saqlangan. Makonining quyi madaniy qatlamidan yirik tosh bo‘laklari va gulxan qoldig‘i aniqlangan. Bu joylar qadimgi yarim yerto‘la kulbaning o‘rni bo‘lishi mumkin. Sazag‘on 2 makonidan echki va qo‘y, qisman yirik tuyoqliqora mol, ot, eshak va tuya, it kabi hayvonlarning suyaklari topib o‘rganilgan. Hayvonlardan echki, qo‘y va itlar xonakilashtirilgan. Sazag‘on madaniyati xo‘jaligida ovchilik ahamiyati saqlanib qoladi. Jayron, qisman qulon va Buxoro bug‘usi asosiy ov o‘ljasini tashkil etgan. Shuningdek, makonlardan bo‘ri va tulki kabi hayvonlarning suyagi ham topilib, ular muynasi uchun ov qilingan. Tog‘oldi hududida o‘sadigan oziqabopo‘simlikvadaraxt mevalari terib yeyilgan. Mavlon Jo‘raqulov Sazag‘on madaniyati egalaridehqonchilik xo‘jaliga asos solgan edi, deb hisoblaydi.

Ko'chirib oling, shunda to'liq holda ko'ra olasiz