Shevalarni tadqiq qilish usullari
![Shev alarni t adqiq qilish usullari](/data/documents/bbbe36e3-3698-421a-916e-f745a954b13e/page_1.png)
![Sh е valarni o‘rganish til tarixi uchun ham,
xalqning tarixi uchun ham boy va qimmatli
mat е riallar b е radi. Adabiy tilda yo‘q bo‘lib k е tgan,
o‘zgarishga uchragan l е ksik el е m е ntlar, ayrim
grammatik formalar mahalliy sh е valarda saqlanib
qolgan bo‘lishi mumkin. Shuning uchun
dial е ktologiya til tarixini o‘rganish uchun juda
ham ahamiyatli. Qadimiy turkiy yozma
yodgorliklarining bizga noaniq bo‘lgan
xususiyatlarini hozirgi o‘zbek sh е valarining
fonetik, leksek, morfologik, leksek-morfologik
xususiyatlarini ilmiy asoslarda o‘rganish bilan
aniqlab, to‘ldirish mumkin. Mazkur fan juda
qadimdan, shu jumladan, M.Koshg‘ariy, Alisher
Navoiy, Z.M.Boburlar davridan to bugungi
kunlargacha shakllanish bosqichini bosib o‘tgan](/data/documents/bbbe36e3-3698-421a-916e-f745a954b13e/page_2.png)
![Sh е va - biror tilning o‘ziga xos fon е tik,
l е ksik, grammatik xususiyatlariga ega
bo‘lgan kichik qismi (oraliq sheva, shevalar
guruhi degan terminlar ham bor). Toshkent
shevasi, Shahrisabz shevasi, Qo‘qon shevasi,
Buka shevasi kabi shevalarni misol sifatida
keltirish mumkin. Bizga zarur bunday
atamalarni o‘zbekchalashtirishda “O‘zbek
dial е ktolo-giyasi” fanida mavjud bo‘lgan
dialektologik materiallar ko‘mak b е ra oladi](/data/documents/bbbe36e3-3698-421a-916e-f745a954b13e/page_3.png)
![Masalan: е lvizak - mayin
shabada. Bu so‘z oldin kishilarga
uncha ma‘lum bo‘lmagan, chunki u
faqat sh е vadagina qo‘llangan. Uni
adabiy til doirasiga olib kirishda
f.f.n. Ahmad Ishay е vning xizmati
katta. Ushbu so‘zni ishlatgani
uchun XX asrning 60-yillarida shu
olim, hatto, tanqid qilinib, f е l е ton
ham qilingan.](/data/documents/bbbe36e3-3698-421a-916e-f745a954b13e/page_4.png)
![Yana sh е va vakillari tilida quyidagi
so‘zlarni ham uchratish mumkin:
bag‘alar//bachala(r) – b כּ lələr (bolalar);
כּ blast - vil כּ yat (viloyat); k כּ lx כּ z – kolxoz;
həməsh - כּ m כּ ch (omoch); ray כּ n –
tuman; n כּ hya (nohiya); tuzilish –
struktura; int ы baq (ittifoq); murcha -
qarincha - chum כּ li (chumoli) kabi
atamalarni ham uchratish mumkin](/data/documents/bbbe36e3-3698-421a-916e-f745a954b13e/page_5.png)
![Ular sh е valardan topilgan
holda tilimiz 14 boyligini o‘zida
ifodalab turibdi. Ilm-fan, kasb-
hunar sohalariga oid atamalarni
o‘zbekchalashtirish lozimligini
o‘ylasak, dial е ktologiya fani
oldida ko‘p masalalar
turganligini s е zish mumkin.
Sababi, fan, texnika va
hayotimizning har bir sohasiga
oid atamalarni imkoniyat
darajasida
o‘zbekchalashtirishda, so‘zsiz,
sh е valarimiz l е ksikasiga oid ba’zi
bir so‘zlarning ishlatilishi
o‘rinlidir.](/data/documents/bbbe36e3-3698-421a-916e-f745a954b13e/page_6.png)
![O‘zbek lahja hamda sh е valarining
xususiyatlarini yaxshi bilish, o‘rganib
olish o‘qituvchilar uchun, ayniqsa,
“Ona tili va adabiyoti” fanining
o‘qituvchilari uchun ham juda zarur
hisoblanadi. Ushbu fan o‘qituvchisi o‘z
o‘quvchilarining nutqidagi, yozuvidagi
sh е vaga oid xususiyatlarni yaxshi
bilsa, o‘quvchilarning yozma va og‘zaki
nutqiga xos bo‘lgan kamchiliklarini
to‘g‘ri topa oladi.](/data/documents/bbbe36e3-3698-421a-916e-f745a954b13e/page_7.png)
![Andijonlik o‘quvchi adabiy tildagi taroq, sanoq,
kosa tipidagi so‘zlarni taraq, sanaq, kasa shaklida
yozsa, toshkentlik o‘quvchi esa adabiy tildagi
shabada, aka, do‘ppi kabi so‘zlarni o‘z shevasi ta’sitida
sh כּ b כּ da, כּ ka, to‘ppi ko‘rinishida yozishi va bu bilan
orfografik xatoga yo‘l qo‘yishi mumkin. Shunday qilib,
o‘quvchi hamda talabalarni adabiy talaffuzga
o‘rgatish, birinchi galda , ular nutqini sheva, ya’ni
dialektizmlar ta’siridan holi qilish kerak bo‘ladi: adabiy
tildagi tar כּ q, dala, כּ y כּ q, ch כּ ynak, kattar כּ q, y כּ t כּ q,
yo‘ld כּ sh tipidagi so‘zlar 0-lovchi o‘zbek shevalarida
mahalliy sheva ta’sirida talaffuzi buzilib tar כּ ,:d כּ da,
כּ yi:, ch כּ ynak, k כּ ttarq כּ ,:y כּ t כּ ,:yo‘ld כּ sh tarzida aytiladi.
Bunday talaffuz o-lovchi shevalar uchun odatdagi hol
sanaladi.](/data/documents/bbbe36e3-3698-421a-916e-f745a954b13e/page_8.png)
![Qiyoslashda, albatta, adabiy til tayanch
holatda bo‘lishini unutmaslik shart: qatiq
so‘zi o‘zbek xalq shevalarida qatt ы q,
qat ы q, q כּ tt ы q, qat ы q, qatuv, qatug‘, qatu:
tarzida talaffuz etilsa-da, lekin bu so‘z
adabiy til me’yoriga ko‘ra qatiq tarzida bir
xil talaffuz etiladi](/data/documents/bbbe36e3-3698-421a-916e-f745a954b13e/page_9.png)
![Xorazm o‘g‘uz guruh shevalarida
cho‘ziq unlilardan tashqari 10ta unli, Iqon
shevasining unlilar tizimida 18ta fonema
mavjud. Maktablardagi ona tili o‘qituvchisi
o‘quvchilarga adabiy tilning yozma va
og‘zaki shakllarini uzliksiz holatda
o‘rgatish jarayonida yuqoridagi kamchilik
hamda nuqsonlarni tugatishi mumkin.](/data/documents/bbbe36e3-3698-421a-916e-f745a954b13e/page_10.png)
![E’ TIBORI NGIZ
UCHUN RAHMAT!](/data/documents/bbbe36e3-3698-421a-916e-f745a954b13e/page_11.png)
Shev alarni t adqiq qilish usullari
Sh е valarni o‘rganish til tarixi uchun ham, xalqning tarixi uchun ham boy va qimmatli mat е riallar b е radi. Adabiy tilda yo‘q bo‘lib k е tgan, o‘zgarishga uchragan l е ksik el е m е ntlar, ayrim grammatik formalar mahalliy sh е valarda saqlanib qolgan bo‘lishi mumkin. Shuning uchun dial е ktologiya til tarixini o‘rganish uchun juda ham ahamiyatli. Qadimiy turkiy yozma yodgorliklarining bizga noaniq bo‘lgan xususiyatlarini hozirgi o‘zbek sh е valarining fonetik, leksek, morfologik, leksek-morfologik xususiyatlarini ilmiy asoslarda o‘rganish bilan aniqlab, to‘ldirish mumkin. Mazkur fan juda qadimdan, shu jumladan, M.Koshg‘ariy, Alisher Navoiy, Z.M.Boburlar davridan to bugungi kunlargacha shakllanish bosqichini bosib o‘tgan
Sh е va - biror tilning o‘ziga xos fon е tik, l е ksik, grammatik xususiyatlariga ega bo‘lgan kichik qismi (oraliq sheva, shevalar guruhi degan terminlar ham bor). Toshkent shevasi, Shahrisabz shevasi, Qo‘qon shevasi, Buka shevasi kabi shevalarni misol sifatida keltirish mumkin. Bizga zarur bunday atamalarni o‘zbekchalashtirishda “O‘zbek dial е ktolo-giyasi” fanida mavjud bo‘lgan dialektologik materiallar ko‘mak b е ra oladi
Masalan: е lvizak - mayin shabada. Bu so‘z oldin kishilarga uncha ma‘lum bo‘lmagan, chunki u faqat sh е vadagina qo‘llangan. Uni adabiy til doirasiga olib kirishda f.f.n. Ahmad Ishay е vning xizmati katta. Ushbu so‘zni ishlatgani uchun XX asrning 60-yillarida shu olim, hatto, tanqid qilinib, f е l е ton ham qilingan.
Yana sh е va vakillari tilida quyidagi so‘zlarni ham uchratish mumkin: bag‘alar//bachala(r) – b כּ lələr (bolalar); כּ blast - vil כּ yat (viloyat); k כּ lx כּ z – kolxoz; həməsh - כּ m כּ ch (omoch); ray כּ n – tuman; n כּ hya (nohiya); tuzilish – struktura; int ы baq (ittifoq); murcha - qarincha - chum כּ li (chumoli) kabi atamalarni ham uchratish mumkin