SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLAR TADQIQI VA TA’LIMI
![SINTAKTIK TARKIBI
QISQARGAN
GAPLAR TADQIQI
VA TA’LIMI](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_1.png)
![Ishning rejasi:
I bob. Gap nazariyasi
haqida mulohazalar
1. 1.Gap sintaksisining asosiy
predmeti sifatida
1.2.Gaplarni tasniflash
masalasi (Chet tillar
misolida)
2. 3.Gapning turlari II bob. O‘zbek tilida
sintaktik tarkibi qisqargan
gaplar
•
2.1. Atov gap
•
2.2. So‘z gap
•
2.3. To‘liqsiz gap III. Sintaktik tarkibi
qisqargan gaplarni
о‘qitishdа zаmоnаviy
mеtоdlаrdаn fоydаlаnish
•
3.1. Zamonaviy dars va
unga qo‘yiladigan talablar
•
3.2.Atov va so‘z-gaplarni
o‘qitishga doir metodik
tavsiyalar
•
3.2. to‘liqsiz gaplarni
o‘qitishning samarali
metodlari](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_2.png)
![1.1. Gap sintaksisining asosiy predmeti sifatida
◦
Sintaksis bo‘limining tadqiqi, dastlab, Abdurauf Fitrat
tomonidan amalga oshirilgan bo‘lib, olim uni “Nahv” atamasi
bilan qo‘llaydi. Uning kitobida shunday jumlalar uchraydi:
“Qo‘ling‘izdag‘i bu kitobcha o‘zbekcha «Nahv», to‘g‘rusi,
o‘zbek nahvi to‘g‘rusida mening bir tajribamdir. «0‘zbek tili
qoidalari to‘g‘rusida bir tajriba» mening ikinchi kitobimdir.
Biz til qoidalari ham uning atamalari (istilohlar) to‘g‘rusida
ishlashning ham birinchi paytidamiz. Shuning uchun
tilimizning qoidalarini bu maydonga qo‘yib, atamalarini sobit
bir holg‘a keltirib olg‘animiz yo‘q. Bu to‘g‘ruda til
muallimlarimiz ora birlashkan bir yo‘l hanuz yo‘qdir. Yoki
boshlang‘an ishlarning hamasida ham shu holni ko‘rmay
chora yo‘qdir. Tilimizning butun qoidalarini aniqlab,
atamalarini maydong‘a qo‘ymoq uchun yana biroz
tirishmagimiz, bir-birimizga ko‘mak qilishimiz lozim”.](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_3.png)
![Shundan so‘ng, o‘zbek t ilshunosligida, aynan shu sohada bir t alay
ishlar amalga oshirilgan. Ushbu t adqiqot larni amalga oshirishda
S.Dolimov, G‘.Abdurahmonov, B.O‘rinboyev, A.Nurmonov,
N.Turniyozov, M.Asqarova, R.Sayfullayeva, A.erdialiyev,
N.Mahmudov, G.Hoshimov k abi olimlarning xizmat lari k at t a bo‘ldi
O‘zbek tilshunosligida gap sintaksisning asoisiy birligi
sifatida juda ko‘p tadqiqotlar mavzusi sanaladi. Ko‘plab jahon
va o‘zbek tilshunosligi olimlari tomonidan ushbu mavzuga oid
ko‘plab ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. Olimlar gapning,
sintaksis bo‘limining turli qirralarda mavjud bo‘lgan
yangiliklarni fanga olib kirishgan, natijada tilshunoslikda
qadimdan mavjud bo‘lgan ushbu sohaning mazmun ko‘lami
oshib, tadqiq ko‘lami kengaygan. Ana shunday manbalar
asosida olingan bilim va ko‘nikmalar asosida biz izlanuvchilar
kichik tadqiqotlarimizni olib bormoqdamiz. Ushbu yonalishda
yangidan-yangi nazariyalar yaratish bugungi kun tilshunoslari
oldida turgan dolzarb masalalardan ekanligni ham alohida
qayd etamiz.](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_4.png)
![Gaplarni t asnifl ash masalasi (chet t illari
misolida)
Bilamizki, o‘zbek tilshunosligida gaplar quyidagicha tasniflanadi:
•
Sodda gap;
•
Qo'shma gap.Tuzilishiga ko'ra:
•
darak gap;
•
so'roq gap;
•
buyruq gap;
•
istak gapIfoda maqsadiga ko'ra:
•
his-hayajonli gap;
•
his-hayajonsiz gaphis-hayajonning ishtirokiga ko'ra:](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_5.png)
![Ko‘plab dunyo tillarida ham ana shunday tasniflashlar
mavjud. Ayrim olimlarning nazariyasiga ko‘ra bu borada
turlicha qarashlar paydo bo‘lgan: N
.
A
.
B
a
s
k
a
k
o
v
Logik oqimga mansub bo‘lgan
tilshunoslar hukm bilan gapni, logik
kategoriyalar bilan Grammatik
kategoriyalarni aralashtirib
yuborganlar. Ularning fikricha, gapda
ham hukmdagidek uch elament:
subyekt, predikat va bog‘lanish bo‘lishi
shart. Keyinchalik bu fikrga psixologizm
oqimining vakillari keskin qarshi
chiqdilar. Ularning ta’kidlashicha, til
faqat fikrni emas, balki insonning psixik
faoliyatini, hissiyotini, irodasini
ifodalaydigan hodisadir, shuning uchun
ham gap psixik hukmni ifodalovchi
hodisa sifatida o‘rganilishi lozim
V
.
M
a
t
e
z
i
u
s
Gapni actual bo‘laklarga bo‘lish”
nazariyasi ishlab chiqilgan bo‘lib, uning
asosiy mazmuni har bir gapda sintaktik
struktura bilan bir qatorda
kommunikativ struktura ham mavjud.
Gapni sintaktik bo‘laklarga ajratish
gapning formal qurilishini,
kommunikativ bo‘laklarga ajratish esa,
gapning mazmunini tadqiq etadi.](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_6.png)
![Ma’lumki, rus tilshunosligi qadimdan rivojlangan tiillar sirasiga kiradi,
o‘zbek tili grammatikasi va rus tili grammatikasi orasida o‘xshashliklar
mavjud. Rus tilida ham bugungi kunda gap quyidagicha tasniflanadi:
Типы предложений по цели
высказывания
Ifoda ning maqsadiga ko‘ra gap
turlari П овествовательный предложения
(darak gap) Мама мыла раму. ( O nam ramkani yuvdi .)
В опросительный предложения
(so‘roq gap) Ты сегодня ходила на дополнительные занятия?
(B ugun sen qo‘shimcha darslarga bordingmi?)
П обудительный предложения
( B uyruq gap) Сходи в магазин, купи хлеба.
(Do‘konga bor, non sotib ol.)
Типы предложений по
интонации
Intonatsiyaning ishtirokiga
ko‘ra gap turlari Восклицательные предложения
(undov gaplar) На улице так славно и хорошо!
(Ko‘cha juda chiroyli va yaxshi!)
Невосклицательные предложения
( His - hayajonsiz gaplar ) Малика принесла в школу конфеты.
(Malika maktabga konfetlar olib keldi.)
Типы предложений по
структуре
Tuzilishiga ko ‘ ra gap turlari Простые предложения
(Sodda gap) На столе лежали только тетради.
(Stolda faqat daftarlar bor edi.)
Сложные предложения
( qo ‘ shma gap ) Самарканд - очень красивый город, и я всегда
мечтала там жить.
(Samarqand juda go‘zal shahar va men u yerda har
doim yashashni orzu qilganman).](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_7.png)
![Gaplarning turli tillardagi tasnifini kuzatish jarayonida ingliz tilida
uning quyidagicha tasniflanishiga guvoh bo‘lindi
Types of sentences by purpose of the
utterance
(ifoda maqsadiga ko‘ra gap turi) Declarative sentence
(darak gap) I like to read books.
(men ham kitoblar o‘qishni yoqtiraman.)
Interrogative sentence
(so‘roq gap) Do you like to read books?
(Sen ham kitoblar o‘qishni yoqtirasanmi?)
Exclamatory sentence
(Undov gap)
I need this book!
(Menga bu kitob kerak!)
incentive offer
(Buyruq (taklif) gap) Please bring me some books.
Iltimos, menga kitob olib keling.
Conditional offer
(shartli gaplar) zero conditional
(nol shartli gap) If you heat ice, it melts.
(Agar siz muzni qizdirsangiz, u eriydi)
first conditional
birinchi shartli gap
If you study hard, you will pass the exam. (Qattiq
o‘qisang, imtihondan o‘tasan).
second conditional
.(ikkinchi shartli gap) If I knew his address, I would write to him. (but I do
not know the address). (Agar uning manzilini bilsam,
xat yozardim. (lekin manzilini bilmayman.)
third conditional
(uchunchi shartli gap)
If you had driven slowly, the police wouldn't have
stopped you.(Agar siz sekin haydaganingizda, politsiya
sizni to‘xtatmagan bo‘lardi).
Types of sentences by structure
(Gapning tuzilishiga ko‘ra turlari) Simple sentence
(Sodda gap)
I like to read books (Menga kitoblar o‘qish yoqadi.)
Compound sentence
(Murakkab gap)
I like to read books, and I read them every evening.
(Men kitob o‘qishni yaxshi ko‘raman va ularni har kuni
kechqurun o‘qiyman.)](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_8.png)
![Fransuz tili grammatikasida ham gaplarning bir
qancha turlari mavjud
Grammatik xususiyatiga ko‘ra proposition indépendante
( sodda gap ) La robe est jaune
(Ko‘ylak sariq rangda)
proposition coordonné
(qo‘shma gap) Lundi sera chaud et nous irons au village. (Dushanba
kuni havo issiq bo‘ladi va biz qishloqqa boramiz.)
Fransuz tilida gapning ikkita
asosiy vositasi mavjud Asosiy darajali vositalar sujet, verbe
(Subyekt va predikat)
Ikkinchi darajali vositalar l’objet direct et indirect
(to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita)
Compliments circonstanciels
(vaziyat)
compliments de nom
(ta’rif)
Uslub jihatdan gap turlari Phrase déclarative.
( Deklarativ gap) Oksana écrit la lettre à son frère (Oksana akasiga xat
yozadi )
Phrases interrogatives.
(so‘roq gaplar) Tu vas au village cet été?
(Bu yozda qishloqqa borasizmi?)
Phrase négative.
(inkor gap) Je n'entends rien.
(Men hech narsani eshitmayapman.)](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_9.png)
![Inson nutqining ma’lum qismini
tashkil etadigan, o‘z istak-
xohishlarini, fikrlarini, o‘y-
xayollarini, emotsiyalarini,
maqsad-u niyatlarini ifodalash
vositasi – bu gap. U insonlar
orasidagi muomalaga kirishish
quroli sanaladi. Kishilar ushbu
jarayonni gapning turlari
(so‘roq, darak, istak, buyruq va
sh.k) orqali yuzaga chiqaradi. 1.3. Gapning turlari
Gapni
ng
mazm
uniga
ko‘ra
turi: Darak gap turgəo qag‘an susi
Boluchida otcha borcha
kəlti. (Kultegin)
Buyruq gap -zun, -ay ы n, -əy ы n, -
al ы m, -q ы l, -kil, -g‘ ы l,
-gil;
Turk bodun olurayin
(kultegin)
So‘roq gap -mu,-gu, - a, -ch ы , -chi,
nəgə/nəkə, nagu, na,
nə, nəchuk, qantan,
qayda.
nəkə qorqurb ы z?
(To‘nyuquq)](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_10.png)
![To ‘ liq sodda gaplar -
bir sostavli gaplar ,
shaxsi aniq gaplar ,
shaxsi noaniq
gaplar , shaxsi
umumlashgan
gaplar , infinitiv
gaplar ; ajratilgan bo‘lakli
gaplar, oborotli
gaplar, ko‘chirma
gaplar Sodda gap:
M
urakkablashgan sodda gaplar: A.G‘ulomovning “Sodda gap” nomli kitobida gap quyidagi
turlarga ajratib tasnif qilinadi: Sodda gaplar ega va kesimdan,
ega va kesim sostavidan iborat bo‘lishi mumkin yoki bu
elementlardan birining bo‘lmasligi mumkin. Shunga qarab
gaplarni ikki sostavli gaplar va bir sostavli gaplarga ajratiladi”
“ O‘zbek tili grammatikasi” da esa sostaviga ko‘ra :
Sostavli gaplar.
Bunda faqat bitta
gap bo‘lagi (kesim)
sihtirok etadi. Ikki sostavli gaplar.
Bunda ikkita gap bo‘lagi
(ega va kesim) ishtirok
etadi.](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_11.png)
![Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari:
Darak gaplar atrofda sodir bo‘lgan, sodir bo‘layotgan va sodir
bo‘ladigan voqea-hodisa, jarayonlar haqida xabar beradigan
gap turidir. Masalan, Otabek 24 yoshlarda, og‘ir tabiatli,
ulug‘ gavdali, ko‘rkam va oq yuzli, mutanosib qora qoshli va
egnida chakmon, murti sabza urgan, ilmli va aqlli bir yigit.
(“O‘tkan kunlar”dan). So‘roq gap larda mavhum, aniq bo‘lmagan narsalar haqida
ma’lumot olish masadida so‘raladigan gap turi sanaladi. Ular
ikki xil vosita orqali hosil bo‘lishi ma’lum. Bular:
So‘roq yuklamalari: - mi, -chi, -a, -ya, -ku, nahotki. Masalan,
hech bir ishni bajarmabsiz-ku?
So‘roq olmoshlari: kim?, nima?, qachon?, nega? Nechta?,
qanday?. Masalan, qachon, qayerga borish kerak?
Intonatsiya (ohang). Masalan:
Soat ikki yarim bo‘ldi, - dedi marusiya.
Ikki yarim?
Buyruq gap so‘zlovchining istagi, xohishi, maslahati, buyrug‘
bilan hosil bo‘ladigan gap turidir: Menga aytgan
buyumlarimni keltiring! Buyruq gaplar o‘z-o‘zidan hosil
bo‘lib qolmaydi, balki uni yuzaga chiqarishda bir nechta
vositalar ishtirok etadi: Buyruq-istak maylining kesim
vazifasida kelishi bilan (Pista-bodomdan ko‘proq ol!); shart
maylining kesim vazifasida ishlatilishi bilan (Qahraton qish
bo‘lsa!…); kerak mumkin, darkor so‘zlarining harakat nomi
bilan birikib kelishi bilan (Gap shu, birodarlar, dushmanga,
jabrga qarshi kurashga tayyorlanish kerak!). Undov gap nutq so‘zlovchi shaxsning atrofdagi voqelikka
bo‘lgan munosabatini ifodalaydigan gapning ifoda maqsadiga
ko‘ra turi sanaladi. Ushbu gaplarni yuzaga chiqaruvchi
vositalardan biri – bu emotsiya: Ket! Yo‘qol! Mal’un kasofat!
Ket jahannam qa’riga! (Uyg‘un).
Undov gaplar qanday, qaysi, qanaqa, shuncha, naqadar,
necha, shunday kabi olmoshlar, undov so‘zlar, ana, mana
yuklamalari, maxus intonatsiya, turli vositalarning birikib
kelishi kabi vositalar yordamida hosil bo‘ladi va
so‘zlovchining his-hayajoni, atrofda sodir bo‘lgan voqe-
hodisalarga nisbatan munosabatini emotsional tarzda
namoyon etadi.](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_12.png)
![II bob. O‘zbek t ilida sint ak t ik
t ark ibi qisqargan gaplar
Tilshunoslikda
“Sintaktik tarkibi
qisqargan gaplar”
atamasi birinchi bo’lib
rus olimi Vladimir
Grigoriyevich Gak
tomonidan qo’llanilgan
hamda fanga olib
kirilgan.](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_13.png)
![2.1.Atov gap
Ma’lumki, gaplar gap bo‘laklarining ishtirokiga ko‘ra ikki tur: bir bosh bo‘lakli gaplar va ikki bosh bo‘lakli
gaplarga ajraladi. Bosh kelishikdagi ot yoki otlashgan so‘z bilan ifodalanib, predmet yoki voqea-hodisalarning
hozirgi zamonda yoki zamondan tashqarida mavjudligini tasdiqlovchi bir bosh bo‘lakli gap atov gap deyiladi.
O‘zbek tilshunosligida atov gap nominativ gaplar ham deb yuritiladi. Tarixiy nuqtayi nazardan qaralganda
Abdurauf Fitrat ushbu atamani eksik gaplar deb nomlaydi: “O‘yning bo‘laklari bo‘lg‘an ma’nolarning bir-
ikitasi gapdagi so‘zlardan emas, boshqa vositalar bilan anglashilsa, shuning uchun shu ma’nolarni ifoda
qilg‘uchi so‘zlar gapda aytilmay qolsa, shunday gap “eksik gap” bo‘ladir. Kel, ketma, o‘tir, bordim kabi
so‘zlar yolg‘izg‘ina aytkanda eksik gap bo‘ladirlar. Ahmat keldimi? Deganda – Keldi; Kelgan kim? Deganda
– Ahmat so‘zlari ham eksik gaplardandirlar. ” Ushbu kitobning so‘ngida ba’zi so‘zlarning tarjima variantlari
keltirilgan bo‘lib, unda eksik gaplarni atov gaplar deb izoh berilgan. Lekin Fitrat keltirgan ta’rif va
misollarning mazmuni ko‘proq to‘liqsiz gaplarga to‘g‘ri keladi. A.Hojiyevning “Tilshunoslik terminlarining
izohli lug‘ati” da, O‘zbekiston milliy ensiklopediyasida, O‘zbek tilining izohli lug‘atida ham ham ushbu
terminning izohi, ma’nosi keltirilmagan. Internet materiallari ko‘rib chiqilganda eksik gaplar- bu to‘liqsiz
gaplar ekanligi aytilgan. Mana shu o‘rinda biroz atama qo‘llash bilan bog‘liq nomuvofiqlik kuzatiladi.
Abdurauf Fitrat . Tanlangan asarlar : Darslik va o ‘ quv qo ‘ llanmalari , ilmiy maqola va tadqiqotlar / Mas ’ ul
muharrir B . Qosimov ; Nashrga tayyorlovchi va izohlar muallifi H . Boltaboyev . — T .: « Ma ’ naviyat », 2009. —
B . 336. – 202- bet .](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_14.png)
![N.Abdurahmonov “Qadimgi turkiy til” kitobida atov gaplarni bir sostavli
gaplar tarkibiga kiritadi. “Qadimgi turkiy tilda bir sostavli gaplar
ko‘pchilikni tashkil qiladi. Bularga shaxsi aniq gaplar, shaxsi noaniq
gaplar, shaxsi umumlashgan gaplar, infinitiv gaplar, nominativ gaplar va
so‘z gaplarni ko‘rsatish mumkin. Bular bir-biridan struktura va mazmun
jihatdan farq qiladi.” Ushbu kitobda deyarli atov gapga misollar
keltirilmagan. Birgina misol bilan chegaralanamiz: qan bart ы
(To‘nyuquq).
N . ABdurahmonov . Qadimgi turkiy til . – Toshkent : “ O ’ qituvchi ”, 1989. –
B . 156. 104- bet . Atov Gap haqidagi ilk ma’lumotlar ilk bor 1933-yilda tilshunoslar
A.Yo‘ldoshev va N.Said tomonidan nashr etilgan «Grammatika. Nahv»
deb nomlangan maktab darsligida uchraydi. Unda atov gaplar va
egasiz gaplar to‘g‘risida fikr-mulohazalar yuritilgan bo‘lib, ular bir
tarkibli gaplar sifatida izohlangan, «bunday gaplarda ega
anglashilmaydi, qo‘shni gaplardan ham uni topib bo‘lmaydi», deyilgan
Abdurauf Fitrat ushbu atamani eksik gaplar deb nomlaydi: “O‘yning
bo‘laklari bo‘lg‘an ma’nolarning bir-ikitasi gapdagi so‘zlardan emas,
boshqa vositalar bilan anglashilsa, shuning uchun shu ma’nolarni
ifoda qilg‘uchi so‘zlar gapda aytilmay qolsa, shunday gap “eksik gap”
bo‘ladir. Kel, ketma, o‘tir, bordim kabi so‘zlar yolg‘izg‘ina aytkanda
eksik gap bo‘ladirlar. Ahmat keldimi? Deganda – Keldi; Kelgan kim?
Deganda – Ahmat so‘zlari ham eksik gaplardandirlar A.Ma`rufov va G‘.Abdurahmonovlarning o‘zbek tilidan o‘rta
maktablarning yuqori sinflari uchun nashr qilingan qo‘llanmasida bir
sostavli gaplar ilk bor tizimlashtirilgan: shaxsi topilmas, shaxsi
umumlashgan, atov gap. Ular orasidan atov gaplarning turlari va
xususiyatlari anchayin yaxshi yoritilgan.Tilshunoslarning atov gap haqidagi
qarashlari](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_15.png)
![Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan kelib chiqib,
xulosa o‘rnida atov gaplarning quyidai sxemasini
yaratish mumkin:
Atov (nominativ) gap
Yig'iq atov gap
Tanidim. Bashor opa. ("Ikki eshik orasi",
176-bet) Yoyiq atov gap.
Hamma yoq jim-jit. Yo'l chetidagi qor
bosgan tollar turmushning baland-pastini
ko'raverib.... ("Ikki eshik orasi", 174-bet)](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_16.png)
![Ma’lum bo‘ladiki, o‘zbek tilshunosligida so‘z-gaplar va uning tadqiqiga
bag‘ishlangan ishlar kamchilikni tashkil qiladi. Yuqorida keltirilgan
darslikda so‘z-gaplarning ham ikki turi mavjud ekanligi aytilgan, ular:
bir so‘z yoki so‘z birikmasidan
tashkil topgan so‘z-gaplar. Bularga
xo‘p, mayli, yo‘q, assalomu
alaykum, bajonidil, xush kelibsiz
kabilar kiradi. Masalan, - Assalom
alaykum! Hormayla! - Qoch, xira
qilma. (178-bet); Dadam Robi
opamga bir qarab oldi-da,
yelkamga qoqdi. - Xo‘p, o ‘g‘lim,
men seni achom-achom qilib
yotaman (126-bet). tarkibi boshqa so‘zlar bilan
va takrorlanish natijasida
kengaygan gaplar. Masalan,
- Yo‘q-yo‘q, xudo xayringni
bersin! - dedi Lazakat xola
shosha-pisha qo‘l siltab
(192-bet).Yig‘iq
so
‘z-gap
lar
Yo
yiq
so
‘z-gap
lar](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_17.png)
![2.3.To‘liqsiz gap
To‘liqsiz gaplar nutq vaziyatidan kelib chiqib quyidagi
shakllarga ega bo‘lishi mumkin:
Ega yashiringan shakl . Masalan: Menga Kalinin
Oqsoqol o‘z qo‘li bilan ordin bergan, kerak bo‘lsa eng
katta Oqsoqolning oldigacha boraman,
demadingmi?! - Dedim! Ushbu gapda kesimning
anglatgan ma’nosi va bajargan vazifasi tufayli ega
ishtirok etmasa-da, gapning mazmuni anglashiladi.
Asosan, bu holat so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi
muloqot jarayoniga xos bo‘lib, faqat ular tuchun
tushunarli bo‘lishi ham mumkin. Kesim yashiringan shakl. Masalan; - Nima bu? - dedi
boshimga egilib. - Qiyiqcha!(95-bet). Ma’lumki,
kesim gapning mazmuniy markazi sanaladi, usiz
gapni shakllantirib bo‘lmaydi, biroq to‘liqsiz gaplarda
ushbu qoida biroz chekinadi, negaki, kesimsiz ham
gapning mazmuni tinglovchi va so‘zlovchiga
tushunilishi mumkin. Keltirilgan gapda “nima bu?”
degan savolga birgina “Qiyiqcha” deya javob
berilmoqda va gapning mazmuni eganing bajargan
vazifasi orqali anglashilmoqda.
Ega ham kesim ham yashiringan shakl . Masalan: -
Bunimi? - Kimsan akam undan ham xomroq boshini
ko‘rsatdi. - Shunisinimi? - Yo‘q. (98-bet). Ikkinchi darajali bo‘laklar yashiringan shakl. Xullas,
to‘liqsiz gaplarning muhim xusisiyatlaridan biri ham
shundaki, unda ega ham, kesim ham, aniqlovchi,
to‘ldiruvchi, hol ham tushurilib qolishi mumkin. Ular
biri tushganda boshqasi gapning mazmunini
ifodalashga xizmat qilaveradi.](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_18.png)
![To‘liqsiz gaplar ifodalanish mat erialiga
k o‘ra bir necht a t urga bo‘linishi mumk in:
Dialogik nutq tarkibidagi to‘liqsiz gaplar.
Masalan: - Ketadigan bo‘ldingizmi? - dedim
ovozim titrab. - Yo‘q, avval sen ayt. Kutasanmi?
Rostingni ayt. (102-bet). Dialogik nutqda to‘liqsiz
gaplarning ishtirok etishi boshqalarga nisbatan ko‘p
uchraydi. Chunki, to‘liqsiz gaplar, yuqorida
ta’kidlab o‘tganimizdek, uslub jihatdan so‘zlashuv
(ommabop) uslubga xosdir.
Qo‘shma gap tarkibidagi to‘liqsiz gap. Masalan,
Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod (qoladi).
Aksariyat hollarda maqol va hikmatli so‘z, ibora
shaklidagi frazeologik birliklar ham to‘liqsiz holatda
qo‘llanadi. Ular ham nutqiy ixchamlik, takrorlarga
yo‘l qo‘ymaslik va qofiyadoshlik, ohangdoshlikni
ham saqlash uchun ham xizmat qiladi. Muhimi
so‘zlanayotgan fikrning tinglovchiga tushunarli
yetkizib berish, nutqiy samaraga erishishdir.Ibora tarzidagi to‘liqsiz gap . Masalan, -
To‘ylar muborak! - dedi Zakunchi chehrasi
yorishib. (172-bet). Kundalik turmushimizda
kishilar nutqiga xos bo‘lgan ko‘plab iboralar
to‘liqsiz gap shaklida keladi. Ulardan nutqning
qisqa va aniq, tinglovchiga tushunarli bo‘lishida
xizmati katta. To‘liqsiz gap ko‘rinishidagi
iboralar so‘zlovchi fikrini ta’sirchan va maqsadli
bo‘lishiga ham ko‘maklashadi.](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_19.png)
![III. SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN
GAPLARNI О‘QITISHDА ZАMОNАVIY
MЕTОDLАRDАN FОYDАLАNISH
3.1. Zamonaviy dars va unga qo‘yiladigan talablar
o'zlashtiri
sh darsiaralash
dars
mustahka
mlash va
takrorlas
h darsiZamonaviy
dars turlari : umumlasht
irish va
tizimlashti
rish darsi
ko'nikma
ishlab
chiqish
darsitekshirish
darsi № Zamonaviy darsga qo‘yladigan talablar
1 Fanning ilg ‘ or yutuqlari , pedagogik texnologiyalardan foydalanish , darsni o ‘ quv -
tarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etish .
2 Darsda barcha didaktik tamoyil va qoidalarning optimal nisbatlarini ta’minlash.
3 O‘quvchilarning qiziqishlari, layoqati va talablarini hisobga olish asosida ular tomonidan
bilimlarning puxta o‘zlashtirilishi uchun zarur sharoitlarni yaratish.
4 O‘quvchilar anglab yetadigan fanlararo bog‘liqliklarni o‘rnatish.
5 Ilgari o‘rganilgan bilim va malakalari, shuningdek, o‘quvchilarning rivojlanish darajasiga
tayanish.
6 Shaxsning har tomonlama rivojlantirishni motivatsiyalash va faollashtirish;
7 O‘quv-tarbiyaviy faoliyat barcha bosqichlarining mantiqiyligi va emotsionalligi.
8 P edagogik vositalardan samarali foydalanish .
9 Zarur bilim, ko‘nikma va malakalar, fikrlash va faoliyat ratsional usullarini shakllantirish.
10 Mavjud bilimlarni doimo boyitib borish ehtiyojini yuzaga keltirish.
11 Har bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashxis va taxmin qilish.](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_20.png)
![3.2.At ov va so‘z-gaplarni o‘qit ishga doir
met odik t avsiyalar
“ Muammoli ta’lim”“ Kichik guruhlar bilan ishlash”
Muammoning turi Muammoning kelib chiqish
sabablari Muammoni yechish yo‘li va
sizning shaxsiy fikringiz
A.Fitratning kitobida “Eksik gap”
atamasini qo‘llagan va bu termin
ushbu kitobda “atov gap” deb
tarjima qilingan, lekin keltirgan
misollari atov gap emas,
aksincha to‘liqsiz gapga mos
keladi. Xo‘sh, bu yerda asosiy
muammo nimada? Eksik gap
atovmi yoki to‘liqsiz? Abdurauf Fitrat keltirgan misollar
to‘liqsiz gapga to‘g‘ri kelganligi
sabab, eksik gap termini atov
gap tarzida noto‘g‘ri tarjima
qilingan bo‘lishi mumkin. Eksik atamasining ma’nolarini
izohli va tarjima lug‘atlaridan
ko‘rish, ma’nosiga aniqlik
kiritish, shu asosda yakuniy
xulosaga kelish.](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_21.png)
![“ Blits – o‘yin”
usuli](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_22.png)
![3.2. To‘liqsiz gaplarni o‘qit ishning
samarali met odlari.
“ REZYUME” texnologiyasi](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_23.png)
![XULOSA
UMUMIY XULOSALAR
Tilshunoslik tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. Bugungi kunda bu soha bo‘yicha juda ko‘plab tadqiqot ishlari, ilmiy yangiliklar yaratilgan va hayotga tatbiq etilgan. Tilshunoslikning
asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan sintaksis azal-azaldan salmoqli tadqiqotlar mavzusiga aylanib kegan. Shu asosda jahon va o‘zbek tilshunosligida yaratilgan qadimiy va zamonaviy
manbalarda ham sintaksis va uning takibi borasidagi ma’lumotlar talaygina. Ushbu tadqiqot ishida ham ularning birmnchasiga murojaat qilindi va tegishli xulosalar chiqarildi.
Butun dunyo tilshunosligida gap, uning turlari, vazifalari, ifoda ko‘lami borasida turli tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Ikkinchi faslda o‘zbek, rus, ingliz, fransuz tilshunosligida
nazariy jihatdan gaplarning turlarini qoliplashtirishga harakat qilindi. Ularda umumiy yaxlitlik, o‘z o‘rnida alohidalik va o‘ziga xoslik ham ko‘zga tashlanadi. Masalan, o‘zbek va rus
grammatikasida gaplarning tasnifi burmuncha yaqin bo‘lsa, bu holat ingliz, fransuz tillarida farqlanadi.
Gap – sintaksisning asosiy negizini tashkil etishi deyarli barcha adabiyotlarda keltiriladi. Haqiqatdan ham sistem tilshunoslikda gap sintaksisning asosini tashkil etadi. Umuman
olganda, kundalik hayotimizda ham, oddiy, til ilmidan mutlaqo yiroq insonlar ham gapdan unumli foydalanishadi. U orqali o‘z xohishlarini, orzu-umidlarini, ehtiyojlarini turli xil
ko‘rinishlarda ifoda etishadi. 3-faslda aynan shu masalalar yuzasida, gapning turlari, bu boradagi olimlarning turli nazariyalari o‘rganildi va umumiy xulosalar berildi.
Tilshunoslikning sintaksis sohasidagi tadqiqotlar boshqa sohalarga qaraganda ko‘lami kengligi bilan ajralib turadi. ttadqiqot ishimizning ikkinchi bobida sintaktik tarkibi qisqargan
gaplar misolida atov gaplar, soz-gaplar, to‘liqsiz gaplarga doir ilmiy-nazariy qarashlar, tadqiqotlar, qoidalar, misollarga doir ma’lumotlar berildi.
Atov gaplarda nutq so‘zlanib turgan paytda sodir bo‘lgan voqea-hodisalar, mavjud bo‘lgan predmetlar tasvirlanadi. Bunday gaplar quyidagi ma’noviy xususiyatga ega bo‘lishi mumkin:
Aniq predmetlarning mavjudligini , mavhum tushunchalarning mavjudligini, turli tabiat hodisalarining mavjudligini, o‘rin-joyning mavjudligini, aniq paytini, hayot voqealarini,
ko‘rsatishni ifoda qiladi. O‘zbek tilshunosligida kishilarning boshqalar fikriga munosabati (tasdiq yoki inkor), his-hayajoni, iltifoti, taajjubi, so‘r’og‘I kabi ma’nolarni ifodalashga
xizmat qiladigan sodda gap turi – bu so‘z-gaplardir. Ular bir tarkibdan, ba’zi holatlarda esa biroz kengaygan birikmalar bilan ifodalanadi. Biroq so‘z-gaplarning kengayish holati
judayam chegaralangan. Chunki uning asosiy vazifasi nutqiy muloqotni qisa va tushunarli qilishdan iborat.](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_24.png)
![E’TIBORINGIZ UCHUN TASHAKKUR!](/data/documents/a50fb345-6383-4471-81c4-879a5cf6d376/page_25.png)
SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLAR TADQIQI VA TA’LIMI
Ishning rejasi: I bob. Gap nazariyasi haqida mulohazalar 1. 1.Gap sintaksisining asosiy predmeti sifatida 1.2.Gaplarni tasniflash masalasi (Chet tillar misolida) 2. 3.Gapning turlari II bob. O‘zbek tilida sintaktik tarkibi qisqargan gaplar • 2.1. Atov gap • 2.2. So‘z gap • 2.3. To‘liqsiz gap III. Sintaktik tarkibi qisqargan gaplarni о‘qitishdа zаmоnаviy mеtоdlаrdаn fоydаlаnish • 3.1. Zamonaviy dars va unga qo‘yiladigan talablar • 3.2.Atov va so‘z-gaplarni o‘qitishga doir metodik tavsiyalar • 3.2. to‘liqsiz gaplarni o‘qitishning samarali metodlari
1.1. Gap sintaksisining asosiy predmeti sifatida ◦ Sintaksis bo‘limining tadqiqi, dastlab, Abdurauf Fitrat tomonidan amalga oshirilgan bo‘lib, olim uni “Nahv” atamasi bilan qo‘llaydi. Uning kitobida shunday jumlalar uchraydi: “Qo‘ling‘izdag‘i bu kitobcha o‘zbekcha «Nahv», to‘g‘rusi, o‘zbek nahvi to‘g‘rusida mening bir tajribamdir. «0‘zbek tili qoidalari to‘g‘rusida bir tajriba» mening ikinchi kitobimdir. Biz til qoidalari ham uning atamalari (istilohlar) to‘g‘rusida ishlashning ham birinchi paytidamiz. Shuning uchun tilimizning qoidalarini bu maydonga qo‘yib, atamalarini sobit bir holg‘a keltirib olg‘animiz yo‘q. Bu to‘g‘ruda til muallimlarimiz ora birlashkan bir yo‘l hanuz yo‘qdir. Yoki boshlang‘an ishlarning hamasida ham shu holni ko‘rmay chora yo‘qdir. Tilimizning butun qoidalarini aniqlab, atamalarini maydong‘a qo‘ymoq uchun yana biroz tirishmagimiz, bir-birimizga ko‘mak qilishimiz lozim”.
Shundan so‘ng, o‘zbek t ilshunosligida, aynan shu sohada bir t alay ishlar amalga oshirilgan. Ushbu t adqiqot larni amalga oshirishda S.Dolimov, G‘.Abdurahmonov, B.O‘rinboyev, A.Nurmonov, N.Turniyozov, M.Asqarova, R.Sayfullayeva, A.erdialiyev, N.Mahmudov, G.Hoshimov k abi olimlarning xizmat lari k at t a bo‘ldi O‘zbek tilshunosligida gap sintaksisning asoisiy birligi sifatida juda ko‘p tadqiqotlar mavzusi sanaladi. Ko‘plab jahon va o‘zbek tilshunosligi olimlari tomonidan ushbu mavzuga oid ko‘plab ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. Olimlar gapning, sintaksis bo‘limining turli qirralarda mavjud bo‘lgan yangiliklarni fanga olib kirishgan, natijada tilshunoslikda qadimdan mavjud bo‘lgan ushbu sohaning mazmun ko‘lami oshib, tadqiq ko‘lami kengaygan. Ana shunday manbalar asosida olingan bilim va ko‘nikmalar asosida biz izlanuvchilar kichik tadqiqotlarimizni olib bormoqdamiz. Ushbu yonalishda yangidan-yangi nazariyalar yaratish bugungi kun tilshunoslari oldida turgan dolzarb masalalardan ekanligni ham alohida qayd etamiz.
Gaplarni t asnifl ash masalasi (chet t illari misolida) Bilamizki, o‘zbek tilshunosligida gaplar quyidagicha tasniflanadi: • Sodda gap; • Qo'shma gap.Tuzilishiga ko'ra: • darak gap; • so'roq gap; • buyruq gap; • istak gapIfoda maqsadiga ko'ra: • his-hayajonli gap; • his-hayajonsiz gaphis-hayajonning ishtirokiga ko'ra: