logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. XETT DAVLATIDA NIKOH DIPLOMATIYASI. ELCHILAR, CHOPARLAR, KOTIBLAR

XETT DAVLATIDA NIKOH DIPLOMATIYASI. ELCHILAR, CHOPARLAR, KOTIBLAR

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104.0166015625 KB
Ko'chirib olish
XETT DAVLATIDA NIKOH DIPLOMATIYASI. ELCHILAR, CHOPARLAR, KOTIBLAR Shartnomalarning tarkibiy qismi sifatida quyidagi sulolaviy nikohlar qayd etib o‘tilgan: Mitanni podshosi Shattivaza va Suppiluliumaning qizi, Hukkana va Suppiluliumaning singlisi, Amurru hukmdori Benteshina va Gassuliavieya (Xattusili III va Puduxepaning qizi), shuningdek, ushbu Xett hukmdor juftligining Nerikkaili deb ataluvchi o‘g‘li va Benteshina qizi o‘rtasidagi nikohlar (qarshi qudachilik holati kuzatiladi) Xatti mamlakati tashqi siyosatida nikoh diplomatiyasining o‘rni katta bo‘lib, xett hukmdorlari sulolaviy nikohlarga alohida ahamiyat qaratganlar. Xettlarda Suppiluliuma I hukmronligi davridan boshlab sulolaviy nikohlar bo‘lganligi haqida manbalarda ma’lumotlar saqlanib qolgan. Suppiluliumaning qizi Mitanni podshosi Shattivaza saroyiga borgach, garchi uning bir necha xotin va kanizaklar olishga huquqi bo‘lsada, ammo ularning hech biri xett malikasi darajasiga teng kelmagan, u Mitanni hukmdorining yonida o‘tirgan. Yuqoridagilardan farqli ravishda Xattusili II va Ramzes II hamda Tudxaliya IV va Savuskamuva o‘rtasidagi sulolaviy nikoh ular o‘rtasida tuzilgan qandaydir bir shartnomalarga bevosita bog‘liq joyi yo‘q. Bu hukmdorlar bilan tuzilgan shartnomalarda ularning Xett malikalariga uylanishlari haqida hech narsa deyilmagan Suppiluliuma I ning “Bobil hukmdori (aftidan Burnaburiash II) qizi” Mal-Nikkal (turmushga chiqqach Tavimaina ismini olgan) bilan nikohi ham ular o‘rtasidagi shartnomada aks etmagan Amenxotep IVning qizi, Tutanxamonning bosh rafiqasi Anxesenamonning Suppiluliuma I ga noma yuborib, o‘g‘liga o‘ziga turmush o‘rtoqlikka yuborishni so‘raganligini, keyin xett shahzodasi Misrga yuborilib, malikaga huzuriga yetmasdan yo‘lda o‘ldirilganligi mana shunga yorqin misol bo‘la oladi. Amalga oshmagan ushbu nikoh ittifoqidan farqli ravishda ikki hukmron sulola (Xett va Misr) o‘rtasida muvaffaqiyatli amalga oshgan nikoh sifatida Xattusili IIIning katta qizi va Ramzes II o‘rtasidagi nikohni ko‘rsatish mumkin Misr fir'avnlaridan farqli o‘laroq, Xett hukmdorlari ko‘pincha o‘z qizlari va opa-singillarining boshqa mamlakatlar hukmdorlari nikohiga berishgan. Hatto aytish mumkinki, sulolaviy nikohlar Xett tashqi siyosatining sevimli usullaridan biri sifatida qaralgan. E’tiborli tomonlardan yana biri shuki, boshqa yurtga yuborilgan xett malikasining huquqini ta’minlash maqsadida shartnomalarda faqatgina ushbu nikohdan tug‘ilgan farzandlargina qonuniy merosxo‘r bo‘lishini qayd qilingan; Xatti tarixida mamlakat ichki va tashqi siyosatiga o‘z ta’sirini o‘tkaza olgan malikalar haqida ham ma’lumotlar saqlanib qolgan Ana shunday malikalardan biri Xattusili III ning xotini Puduxepa hisoblanadi. To erga tekkuncha u Lavasantiya (Kichik Osiyoning janubida) o‘lkasidagi xurritlarning Shavushka (Ishtar) ma’budasi kohinasi, Shavushka kohini Bentipsharraning qizi bo‘lgan. Puduxepa tushida iloha Shavushka uning eri tez orada Arinna shahridagi Quyosh xudosi ibodatxonasining bosh kohini bo‘lishligini bashorat qilganligini aytadi. Bu bilan u tezda taxtga chiqishiga sha’ma qilgan edi. Baxtli juftlik chorak asr davomida Xattini idora etishdi. Ular nikohida bir qancha o‘g‘il va qizlar dunyoga kelishdi. Ikkalasi birgalikda mamlakatni idora etganligini o‘sha davrda topilgan muhrlar ham tasdiqlaydi. Ayniqsa Xattusili III va Ramzes II lar o‘rtasida imzolangan shartnomada Puduxepaning roli katta bo‘lgan. Muhrlarda Xattusili nomi bilan birga Puduxepa ismi ham keltirilgan. Ularning hukmronligi davrida Misr bilan do‘stona va uzviy aloqalar o‘rnatildi. Xatti davlati tarixida hech bir hukmdor ular singari Misr bilan bu darajadagi iliq aloqalar o‘rnatmagan va Xatti davlatida hech bir davlat bilan Misr kabi yaqin aloqalarga bormagan edi Ushbu shartnomaga nafaqat Xattusiliis IIIning shaxsiy muhri, balki shartnoma lavhining orqa tarafiga Puduxepaning muhri ham qo‘yilgan. Unda quyidagi yozuv bitilgan edi: “Xatti malikasi, Kizzuvatna mamlakatining qizi, Arinna shahri Quyosh ilohasi (yoqimtoyi), Zaminning xonimi, ma’budalarning xizmatkori Puduxepaning muhri”. Misr fir’avnining Xattiga yuborgan har bir maktubi ikki nusxada bitilgan: ularning biri Xattusili III nomiga, boshqa biri deyarli o‘zgarmagan holatda malika Puduxepa nomiga yo‘llangan. Turmush o‘rtog‘ining vafotidan keyin ham Puduxepa o‘g‘li Tudxaliya IVning ichki va tashqi siyosatida faol ishtirok etib keldi. Qadimgi Sharqning mil.avv. II-ming yillik tarixida mamlakat boshqaruvida va uning diplomatiyasida Puduxepa singari muhim rol o‘ynagan boshqa ayol malikani ko‘rmaymiz Ba’zi bir jihatlarda u bilan faqatgina Amenxotep IIIning bevasi malika Teyya tenglasha olishi mumkin xolos (Misr mavzusida). Xattiga dushman bo‘lgan mamlakatlar bilan munosabat o‘rnatishlari taqiqlangan. Masalan, Muvatallining Sunassuras bilan shartnomasida “Sunassuras hech qachon o‘z elchilarini xurritlarga yubormaydi va Xurri mamlakatidan keladigan elchilarni o‘zining mamlakatiga umuman qo‘ymaydi” deyilgan edi Xett davlati tarixida ham diplomatiya ning birinchi shakli bo‘lgan “Ad hoc (ad xok) diplomatiyasi”dan foydalanilgan. Xett diplomatiyasida elchi mazmunini ifoda etuvchi bir qator tushunchalar qo‘llanilgan Elchilar, choparlar, kotiblar TEMU (akkadcha. LÙ temi) – Alansandu bilan shartnomada elchi sifatida tilgan olingan diplomatik martabalar(ranga)dan biri Halugatalla (akkadcha muqobili Mar Šipri (Mar Shipri)) – davlatning boshqa mamlakatlar bilan aloqasi xalugatalla nomli elchilar tomonidan ta'minlangan. KARTAPPU – shumercha “yem xaltasini tutgan kishi”, “ot jilovi” ma’nolarini beruvchi “kir4.dab” so‘zidan kelib chiqqanligi ko‘rsatiladi. Ba’zi olimlar uni “izvoshchi” va “maxsus chopar” deb tarjimaqilishadi. Bundan tashqari, ushbu atama “(hayvon) haydovchi (ya’ni cho‘pon)” tarzida ham tarjima qilingan DUMU.LUGAL – akkadcha Mar Sh(Š)arrining muqobili sifatida ko‘rsatilib, “podsho o‘g‘li, valiahd, shahzoda” ma’nosini beradi. KAS4E – xettcha luizzil, maxsus choparlar LÙ giš PA – xabarchi bo‘lib, “hassa (jezl) kishisi” (yoki “hassali kishi” – “ gerold”) ma’nosini beradiuning majburiyatiga hukmdor nomidan gapirish kirgan, ya’ni u bir so‘z bilan aytganda “hukmdorning og‘zi” bo‘lgan. GAB.ZU.ZU – “O‘quvchi kotib” ifodasi uchraydi. Ba’zi lavhlarda bo‘lsa LÚDUB.SAR.TUR – “kichik kotib” so‘zi qo‘llanilgan Xattusili III fir’avndan xettchada (aniqrog‘i luviychada) Massanussis luviycha “maššana” – xudo) ismi bilan ataluvchi farzand ko‘rmaslik dardiga uchragan singlisi uchun tabib yuborishni so‘ragan. U ikki marta turmush qurgan bo‘lib, ikkisida ham farzandli bo‘lmagan. Xattusili bu singlisining merosxo‘ri bo‘lishini juda istagan va shu boisdan fir’avnga tabib yuborishni so‘rab murojaat qilgan. Javob maktubida Ramzes II malham tayyorlash uchun tabib yuborishni so‘raganligini qayd etib, singlisining yoshi haqidagi Xattusilining ma’lumotiga ikkilanish bilan qaraydi (maktubida avval singlisini 50, keyin esa 60 yoshda deb ko‘rsatganligi ta’kidlanadi). Maktubning davomida fir’avn Massanussis dardiga shifo beruvchi malham tayyorlab bo‘lmasligi haqidagi tibbiyot xulosasini bildirib, xett hukmdoriga elchilar orqali sovg‘a-salomlar yuborayotganligini ma’lum qilib o‘tadi Misrlik tabiblar shaxsan xett hukmdorini ham davolash uchun kelganliklari ma’lum. Jumladan, Xattusili III bir necha marta (“Bir, ikki va uch bora”) kasallik jini yo‘liqtirgan og‘ir dardiga malham topish uchun tabiblar yuborishni so‘rab fir’avnga murojaat etgan Misrdan xett hukmdori uchun Ramzes II aytganidek “yaxshi tibbiy vositalar” jo‘natilgan. Ular elchi Pirixnava orqali yuborilgan. Amurru hukmdori Benteshina saroyigacha ularni Misr otliq aravalari kuzatib borgan, u yerdan Xattusili saroyiga amorey ot-aravalari kuzatganligi manbalarda saqlanib qolgan.Misr fir’avni ikki tabibni yuboradi. Ulardan birinchisi tabib (akkadcha asû, ya’ni o‘simlik va minerallardan malham tayyorlay oladigan tabib) bo‘lsa, ikkinchisi Leya ismli kishi bo‘lib, u kohin-afsungar edi Xett hukmdoriga vassal bo‘lgan mamlakat hukmdorlari o‘z “ syuzeren”iga murojaat qilganda uni “aka” deb emas, balki “ota” yoki “ xo‘jayin” deb atagan. Xanigalbat (Mitanni) hukmdori xett hukmdoriga murojaat qilganda uni “ota”, o‘zini “o‘g‘il” deb ataydi. Xett jamiyatining mavjud ehtiyojlari sharoiti kotiblarning bir necha tillarni bilishligini taqozo etgan. Bunga ular maxsus kotiblik maktablarida(Bo‘g‘azqoyadagi “qiyalikdagi uy”ni kotiblik maktabi bo‘lgan deb ko‘rsatishadi) o‘rgatilgan Bunday maktablardagi o‘quv matnlari uchta ustunga bo‘lingan: bittasida – shumercha mazmuni, boshqasida uning akkadcha tarjimasi va uchinchisida xettcha so‘zlardagi muqobili keltirilgan Xett hukumdoriga vassal hukumdorlar nima deb murojat qilgan? A. Aka B. Ota D. Uka Diplomatiyaning birinchi shakli nima deb atalgan? A. Adxos B. Adxok D. Kase Sag ning vazifasi nima bulgan? A. Bosh kotib B. Kotib ish boshqaruvi D. Qushin kotibi Podsho òģli manosini beradigan suz? A.K A S E B. D.U.M.U Lugal D. L.U.P.A Kotib maktablarda òquv matni nechta ustunga ega? A. 2 B. 3 D. 5

XETT DAVLATIDA NIKOH DIPLOMATIYASI. ELCHILAR, CHOPARLAR, KOTIBLAR

Shartnomalarning tarkibiy qismi sifatida quyidagi sulolaviy nikohlar qayd etib o‘tilgan: Mitanni podshosi Shattivaza va Suppiluliumaning qizi, Hukkana va Suppiluliumaning singlisi, Amurru hukmdori Benteshina va Gassuliavieya (Xattusili III va Puduxepaning qizi), shuningdek, ushbu Xett hukmdor juftligining Nerikkaili deb ataluvchi o‘g‘li va Benteshina qizi o‘rtasidagi nikohlar (qarshi qudachilik holati kuzatiladi) Xatti mamlakati tashqi siyosatida nikoh diplomatiyasining o‘rni katta bo‘lib, xett hukmdorlari sulolaviy nikohlarga alohida ahamiyat qaratganlar. Xettlarda Suppiluliuma I hukmronligi davridan boshlab sulolaviy nikohlar bo‘lganligi haqida manbalarda ma’lumotlar saqlanib qolgan.

Suppiluliumaning qizi Mitanni podshosi Shattivaza saroyiga borgach, garchi uning bir necha xotin va kanizaklar olishga huquqi bo‘lsada, ammo ularning hech biri xett malikasi darajasiga teng kelmagan, u Mitanni hukmdorining yonida o‘tirgan. Yuqoridagilardan farqli ravishda Xattusili II va Ramzes II hamda Tudxaliya IV va Savuskamuva o‘rtasidagi sulolaviy nikoh ular o‘rtasida tuzilgan qandaydir bir shartnomalarga bevosita bog‘liq joyi yo‘q. Bu hukmdorlar bilan tuzilgan shartnomalarda ularning Xett malikalariga uylanishlari haqida hech narsa deyilmagan

Suppiluliuma I ning “Bobil hukmdori (aftidan Burnaburiash II) qizi” Mal-Nikkal (turmushga chiqqach Tavimaina ismini olgan) bilan nikohi ham ular o‘rtasidagi shartnomada aks etmagan Amenxotep IVning qizi, Tutanxamonning bosh rafiqasi Anxesenamonning Suppiluliuma I ga noma yuborib, o‘g‘liga o‘ziga turmush o‘rtoqlikka yuborishni so‘raganligini, keyin xett shahzodasi Misrga yuborilib, malikaga huzuriga yetmasdan yo‘lda o‘ldirilganligi mana shunga yorqin misol bo‘la oladi. Amalga oshmagan ushbu nikoh ittifoqidan farqli ravishda ikki hukmron sulola (Xett va Misr) o‘rtasida muvaffaqiyatli amalga oshgan nikoh sifatida Xattusili IIIning katta qizi va Ramzes II o‘rtasidagi nikohni ko‘rsatish mumkin

Misr fir'avnlaridan farqli o‘laroq, Xett hukmdorlari ko‘pincha o‘z qizlari va opa-singillarining boshqa mamlakatlar hukmdorlari nikohiga berishgan. Hatto aytish mumkinki, sulolaviy nikohlar Xett tashqi siyosatining sevimli usullaridan biri sifatida qaralgan. E’tiborli tomonlardan yana biri shuki, boshqa yurtga yuborilgan xett malikasining huquqini ta’minlash maqsadida shartnomalarda faqatgina ushbu nikohdan tug‘ilgan farzandlargina qonuniy merosxo‘r bo‘lishini qayd qilingan; Xatti tarixida mamlakat ichki va tashqi siyosatiga o‘z ta’sirini o‘tkaza olgan malikalar haqida ham ma’lumotlar saqlanib qolgan

O'xshashlar

XETT DAVLATIDA NIKOH DIPLOMATIYASI. ELCHILAR,CHOPARLAR, KOTIBLAR
Xettlarda Elchilar,Choparlar,Kotiblar
Xettlarda elchilar, choparlar va kotiblar
Ossuriya davlatida nikoh diplomatiyasi
Xet davlatida nikoh diplamatiyasi