BO’Z TUPROQLAR TARKIBIDAGI GUMUS FRAKSIYALARINI ANIQLASH USULLARINI QIYOSIY TAHLILI. MUNDAREJA bet Kirish ………………………………………………………………...……3 I.-Bob. Bo`z tuproqlarning gumus holati va ularning tarkibidagi organik stabil va barqaror fraksiyalarini o`rganish.( Adabiyotlar sharhi ) ……………………… ………………………………………………...10 1.1Bo`z tuproqlarni gumus holati bo`yicha tadqiqotlar tahlili……………....10 1.2 Gumusning fraksion tarkibi o`rganish bo`yicha o`tkazilgan tadqiqotlari.18 1.3Gumus fraksiyalarini o`rganish usullarining qiyosiy tahlili…………………………………………………………………………....21 II.-Bob .Tadqiqot o`tkazilish sharoitlari va uslublari……….......................33 2.1 Tadqiqot o`tkazilgan joyning tuproq va iqlim sharoiti……………..…..…33 2.2 Tadqiqot uslublari…………………………………………………….…..39 III-Bob. Bo`z tuproqlar gumus holati va gumus fraksion tarkibini o`rganish usullari ,natijalarini qiyosiy tahlili………....................................................48 3.1 I.V.Tyurin ( Ponamareva-Plotnikov )usulida bo`z tuproqlar gumus holatini aniqlash, fraksion guruhlar shakllanish qonuniyatlari……………………….…55 3.2 M.M. Kononova, N.P. Belchikovalarning usulida gumusning fraksion guruhlar shakllanishini o`rganish natijalari ……………………………………….…….48 3.3 Bo`z tuproqlar gumus holati ,gumus fraksion tarkibini o`rganish turli usullarning qiyosiy tahlili………………………………………………..….…62 Xulosalar ……………………………………………….………………..…….71 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati …………………………….……….……74 Ilovalar………………………………………………….…………………..….83

Kirish Tuproq unumdorligi uning gumus holatiga bog‘liq bo‘ladi. Tuproq gumus holati ijobiy tomonga o‘zgarsa tuproq unumdorligi ortib boradi. Shuning uchun tuproq gumus holatini boshqarish orqali tuproq unumdorligini kerakli tomonga o‘zgartirish mumkin. Tuproqda gumus miqdorini ortib borishi bilan tuproq strukturasi, havo, issiqlik, oziq va suv rejimlari yaxshilanadi, tuproqda oziq moddalar miqdori ortadi. S h u bilan birga tuproqda gumus miqdori va zahirasini ortishi ekinlar hosildorligini keskin ortib ketishiga olib keladi. Tuproqlarni gumus ta`minlanish darajasi bo`yicha klassifikatsiyasi D.S.Orlov, L.A. Grishina tomonidan 1981 yillarda ishlab chiqilgan. Bunga ko`ra gumus miqdori 10% dan yuqori bo`lsa ta`minlanish darajasi juda yuqori bo`ladi. 6-10 %gacha bo`lsa gumus miqdori ta`minlanish darajasi yuqori bo`lishi, 4-6 %gacha bo`lsa ta`minlanish darajasi o`rtacha, 2-4 % gacha bo`lsa ta`minlanish darajasi past, 2% dan kam bo`lsa ta`minlanish darajasi juda past tuproqlar hisoblananishini klassifikatsiyaga ajratib berilgan. Ushbu klassifikasiyasiga ko’ra, bo’z tuproqlar mintaqasining tuproqlarning asosiy qismi gumus ta’minlanganlik darajasi bo’yicha juda past guruhiga kiradi. T.N.Kulakovskaya (1978) ma’lumotiga ko‘ra, tuproqda gumus miqdorini 1% dan 2,2% gacha oshirish arpa hosildorligini 14,7 s/ga dan 21,6 s/ga gacha oshiradi, bunda mineral o‘g‘itlarning hosil hisobiga qoplanishi 3 marta ortadi. A.M. Likovning (1978) qayd etishicha, vegetasion tajribada gumus miqdorini 1,2% dan 3,68% gacha ko‘tarilishi arpa hosildorligini o‘g‘it me’yoriga bog‘liq ravishda 1,5-2 marta oshiradi. O`zbekistonning iqtisodiy rivojlanishi hayotning barcha sohalarida islohotlarning keng joriy etishni talab etadi. Qishloq xo`jaligi taraqqiyotida yetishtirilayotgan ekinlarida yuqori va sifati hosil olishni ta`minlashda dehqonchilini kimyolashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Agronomik kimyo yoki agrokimyo o`simliklarning mineral oziqlanishi, ekinlar hosildorligini,

tuproq unumdorligini oshirish uchun tuproq o`simlik o`g`itlar va boshqa kimyolashtirish vositasi qo`llash haqidagi fan bo`lib hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligi sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar va tarkibiy o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish, yer va suv resurslaridan samarali foydalanish 2023-yil va yaqin istiqbolga mo'ljallangan iqtisodiy dasturiinizning muhim yo‘nalishidir. Xo‘jalik yuritishtiing ferinerlik tizimiga o‘tilishi munosabati bilan fermerlar uchun ijara mulki huquqi asosida ajratiladigan yer maydonlarini optimallashtirish masalasi dolzarb bo‘lib qolmoqda. Respublikamiz o'zining ajoyib tabiati, takrorlanmas manzarasi, qazilma boyliklari, xilma-xil o‘simlik va hayvonot dunyosiga boy bo‘lgan va nihoyat saxovatli, unumdor tuproq qoplamiga egbo‘lgan O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng xalq xo‘jaligining barcha sohalaridagi kabi dehqonchilik sohasida ham yangi tizimlar, ya’ni dehqon-fermer, agrofirma va boshqa tizimlar paydo bo‘ldi. Lekin, tproqdagi gumus agrotexnik jarayonlarga chidamli bo`lsada, asta sekin minerallaashadi. Organik va mineral o`g`itlar, o`simlik qoldiqlarini haydash tuproqda gumus va azotni oshiirshga yordam beradi. Tuproqda doimiy ravishda gumusning paydo bo`lishi va yemirlishi bo`lib turadi. Gumus mikrobiologik jarayonlarda ishtirok etadi. Tuproqdagi organik moddalar o`simlikning hayot faoliyati, mikroorganizmlar va tuproq faunasi ta`sirida hosil bo`lgan. Organik moddalarning to`liq parchalanishi aeratsiyadan tashqari harorat, tuproq reaksiyasi organik moddalar miqdori, oziqa moddalar, azot, fosfor, va boshqalar kuchli ta`sir ko`rsatadi. Organik moddalarning parchalansi sodir bo`laganda o`simlik oziqa elementlari, suv va havo bilan yaxshi ta`minlanadi, tuproq unumdorligi tejalib sarflanadi, suvda eruvchan oziqa moddalar yer osti va daryo suvlariga oqib ketishi sodir bo`lmaydi.

Hozirgi paytda hosildorlikni oshirish juda muhim hisoblanadi. Chunki yer maydoni chegaralangan. Aholi soni esa tez o’smoqda. Shuning uchun ham qishloq xo’jaligining intensivlashtirish aktual masaladir. Qishloq xo’jaligini intensivikatsiyalashning zvenolaridan biri bo’lib qishloq xo’jaligini kimyolashtirish, shu jumladan o’g’itlarni ratsional qo’llash hisoblanadi. O’g’itlarni qo'llash esa qishloq xo’jalik ekinlarining oziq elementlarga bo’lgan talabini va tuproqdagi oziq elementlar miqdorini aniq bilishga asoslangan bo’lishi kerak. Darajasini bila turib qishloq xo’jalik ekinlarining o’g’itlarga bo’lgan talabini aniqlash mumkin. Qishl о q х o`j а ligid а gi kimyol а shtirish j а d а l sur` а td а riv о jl а n а yotg а n bir p а ytd а х o`j а likl а r v а mut аха ssisl а r о ldig а min е r а l v а о rg а nik o`g`itl а rd а n, shuningd е k, y е rl а rni kimyoviy m е li о r а tsiyal а sh v о sit а l а rid а n о qil о n а v а unumli f о yd а l а nish v а zif а l а ri qo`yilm о qd а . O`g`itl а rd а n m а qs а dg а muv о fiq r а vishd а f о yd а l а nish, kimyoviy m е li о r а tsiya t а dbirl а rini ilmiy а s о sl а ng а n h о ld а o`tk а zish ko`p jih а td а n х o`j а lik tupr о q sh а r о itl а rini h а r t о m о nl а m а o`rg а nishg а b о g`liqdir. Tupr о q gumusida, а s о s а n, ul а rning unumd о rligini b а h о l а shg а muhim his о bl а ng а n tupr о ql а rning m о rf о l о gik v а g е n е tik х ususiyatl а ri а ks ettirilg а n bo`l а di. Gumusning guruhiy va fraksion tarkibi bo’yicha ma’lumotlari tuproqlarning m а d а niyl а shg а n d а r а j а si v а b о shq а bir q а t о r хо ss а l а ri h а qid а fikr yuritishg а imk о n b е r а di. Dissertatsiya ishining dolzarbligi: Turli xil tuproq tiplarida gumus miqdori aniqlash hozirgi kunda juda dolzarb muommolardan bo`lib kelmoqda. Sababi tuproqning organik moddalar bilan qanchalik ta`milanganligini bilish ahamiyatli hisoblanadi. Gumus – tuproqning qanchalik sifatli ekanligini anglatadi, chunki, tuproqda gumus miqdori qancha ko`p bo`lsa shuncha ko`p hosil olish imkonini beradi. Gumus tuproqda belgilangan miqdordan kam bo`laganligi aniqlansa unga tegishli chora tadbirlar ko`riladi.

Tuproq unumdorligi uning gumus holatiga bog‘liq bo‘ladi. Tuproq gumus holati ijobiy tomonga o‘zgarsa tuproq unumdorligi ortib boradi. Shuning uchun tuproq gumus holatini boshqarish orqali tuproq unumdorligini kerakli tomonga o‘zgartirish mumkin. Oxirgi yillarda dehqonchilikni jadal tizimga o‘tishi munosabati bilan tuproqda gumus miqdori, zahirasi va sifati pasayib bormoqda. Buning natijasida tuproq unumdorligi, xossa va rejimlari yomonlashmoqda. Bu esa qishloq xo‘jalik ekinlaridan yuqori va sifatli hosil olishga to‘sqinlik qilmoqda. Chunki tuproqning agrofizik xossalari, strukturasi, zichligi, suv va havo rejimlari, agrokimyoviy xossalari, yalpi va harakatchan oziq moddalar miqdori, buferligi, singdirish sig‘imi, mikrobiologik xossalari tuproqning gumus holatiga bog‘liq bo‘ladi. Gumus miqdori va zahirasi kamayganda, sifati pasayganda bu ko‘rsatkichlar pasayib tuproq unumdorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Gumus miqdori va zahirasini ko‘payishi yoki kamayishiga ko‘plab tabiiy va antropogen omillar ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham ushbu tabiiy va anropogen omillarning tuproq gumus holatiga ta’sirini o‘rganish va ularni tuproqning hozirgi gumus holatini shakllanishidagi rolini aniqlash, gumusni parchalanish va hosil bo‘lish mexanizmlarini tadqiq qilish o`ta dolzarb hisoblanadi. Gumus turli xil tarkibiy qismlardan tashkil topgan bo`lib, uning fraksiyalarini aniqlash tuproqdagi yanada muhim jarayonlarni o’rganishga xizmat qiladi. Shuning uchun turli xil tabiiy va antropogen omillar ta’sirida o’ziga hos xususiyatlariga ega bolgan tuproqlarning gumusning tarkibi va uning o’zgarish qonuniyatlarni o’rganish muhim hisoblanadi. Bizning mintaqamizda asosan bo`z tuproqlar keng tarqalganligi sababli biz shu tuproqlarni tadqiqot ob’ekti qilib tanladik.