logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. “Tipik bo‘z tuproqlar oziqa rejimi shakllanishiga mineral o‘g‘itlarning ta‘siri” (Makkajo‘xori ekini misolida)

“Tipik bo‘z tuproqlar oziqa rejimi shakllanishiga mineral o‘g‘itlarning ta‘siri” (Makkajo‘xori ekini misolida)

Загружено в:

13.08.2023

Скачано:

0

Размер:

5754.73828125 KB
Скачать
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA‘LIMʻ ʻ VAZIRLIGI “ Tipik bo‘z tuproqlar oziqa rejimi shakllanishiga mineral o‘g‘itlarning ta‘siri ” ( Makkajo‘xori ekini misolida ) 1 2Mundarija Bet Kirish ……………………………………………………………………. 8 I BOB ADABIY O TLAR TAHLILI ………………………………… 13 1.1. Mineral o‘g‘itlar qo‘llashning tuproq oziq rejimiga ta’siri……. 13 1.2. Makkajo‘xorining o‘sishi, rivojlanishi, hosildorligi va hosil sifariga mineral o’g’itlarning ta’siri ………………………….. 16 II BOB TADQIQOT O TKAZILGAN XUDUD SHAROITLARI,ʻ USLUBLARI VA NAV TAVSIFI …………………………… 21 2.1. Tajriba dalasining tuproq-iqlim sharoitlari ……………………. 21 2.2. Tajriba dalasining agrokimyoviy tavsifi ………………………. 25 2.3. Tadqiqot sxemasi va uslublari …………………………………. 26 2.4. Makkajo‘xorining “ Kremnistaya UZROS ” navi tavsifi……… 27 2.5. Tajribada ekilgan ekinning yetishtirish agrotexnologiyasi ……. 33 III BOB ASOSIY QISM ………………………………………………... 33 3.1. Tuproq oziqa rejimi…………………………………………….. 41 3.2. O sish va rivojlanishi ʻ ……………………………………………. 37 3.3. Hosildorligi ……………………………………………………… 41 3.4. Hosil sifati ……………………………………………………….. 47 3.5. O‘zlashtirish va foydalanish koeffitsiyenti………………………. 51 3.6. Iqtisodiy va bioenergitik samaradorligi ………………………….. 55 XULOSA VA TAVSIY A LAR ……………………………………………. 61 FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR RO YXATI ʻ …………………… 64 ILOVALAR ……………………………………………………………..... 73 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: Makkajo‘xori qo‘ng‘irboshsimonlar oilasiga kiruvchi, bir yillik, bir uylik, ikki jinsli, chetdan changlanadigan o‘simlik. Bitta o‘simlikda otalik to‘pguli – ro‘vak va onalik to‘pguli – so‘ta joylashgan. Makkajo‘xori dunyoda eng ko‘p yetishtiriladigan va tarqalgan donli ekinlardan biri hisoblanadi. U oziq ovqat, yem-xashak va texnikaviy ekindir. Dunyo bo‘yicha yetishtiriladigan makkajo‘xori donining 20 % oziq - ovqat, 15- 20 % texnikaviy va qolgan qismi ya’ni uchdan ikki qismi yem-xashak maqsadlarida ishlatiladi. Don tarkibida 65-70 % uglevodlar, 9-12 % oqsil, 4-8 % yog‘, shuningdek, mineral tuzlar va vitaminlar saqlaydi. Makkajo‘xorining doni, yashil massasi, silosi, so‘tasi va uni ajoyib oziqa bo‘lib, 1 kg donida 1,34 oziqa birligi va 78 g hazmlanadigan protein bor. Omixta yem tayyorlashda makkajo‘xori qimmatli komponent. Amerika Qo‘shma Shtatlari Qishloq xo‘jaligi Departamenti (USDA) ning bergan malumotlariga ko‘ra, 2021 yilda butun dunyo bo‘yicha 202,82 mln gektar yerga makkajo‘xori ekilgan. Ekin maydoni bo‘yicha Xitoy davlati (43,32 mln ga) birinchi o‘rinda, AQSh esa (34,56 mln ga) ikkinchi o‘rinda turibdi. 2021 yilda butun dunyo bo‘yicha 1206,96 mln tonna makkajo‘xori doni yetishtirilgan 1 . Respublikamizda 2021 yilda asosiy ekin sifatida 51,331 ming ga maydonga makkajo‘xori don uchun, 158,504 ming ga maydonga esa makkajo‘xori silos uchun ekilgan. G‘alladan bo‘shagan yerlarga takroriy ekin sifatida esa mos ravishda 295,899 ming ga va 161,266 ming ga ni tashkil etgan [ 1 ]. Samarqand viloyatida makkajo‘xori don uchun 6,115 ming ga, makkajo‘xori silos uchun esa 5,047 ming ga ekilgan. Viloyatda makkajo‘xori don uchun yetishtirishda Pastdarg‘om tumani yetakchi o‘rinda turadi (1,223 ming ga tashkil etadi.).Makkajo‘xori o‘g‘itlarga talabchan. Makkajo‘xori 1 s t don hosil qilishi uchun 2,2-3,4 kg azot , 1,0-1,2 kg fosfor, 2,5-3,7 kg kaliy o‘zlashtiradi. 1 https://apps.fas.usda.gov/psdonline/circulars/production.pdf 3 O‘rtacha 2.8 kg azot, 1,1 kg fosfor, 3,1 kg kaliy deb olinsa 65 st don hosili, 500- 700 st yashil massa olish uchun o‘rtacha 182 kg azot, 71,5 kg fosfor va 201,5 kg kaliyni o‘zlashtiradi. Makkajo‘xori ekini boshqa donli ekinlarga nisbatan oziq moddalarni ko‘p o‘zlashtirib ketadi, shuning uchun uni yetishtirishda tuproq oziq rejimini o‘rganish orqali yuqori va sifatli hosil yetishtirish qishloq xo‘jaligida dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Samarqand viloyatida makkajo‘xori katta maydonga ekiladigan tipik bo‘z tuproqlar sharoitida makkajo‘xorini o‘g‘itlash tizimlarini ilmiy asoslangan holda ishlab chiqish orqali tuproq oziq rejimini yaxshilash makkajo‘xoridan yuqori va sifatli hosil yetishtirish imkoniyatlari o‘rganilmagan. Tadqiqot obyekti va predmeti: Pastdarg‘om tumani tipik bo‘z tuproq, makkajo‘xori o‘simligi olingan, tipik bo‘z tuproqlar sharoitida uning oziqlanishi, tuproqning oziq rejimini, o‘sishi, rivojlanishi, hosildorligi va mahsulot sifati hamda oziq moddalar balansiga mineral o‘g‘itlarning ta‘siri o‘rganish predmeti hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari: Zarafshon vodiysi (Samarqand viloyati Pastdarg‘om tumani) tipik bo‘z tuproqlarning oziqa rejimiga mineral o‘g‘itlarning ta‘sirini o‘rganish orqali makkajo‘xoridan yuqori va sifatli hosil yetishtirish tadqiqotning maqsadi hisoblanadi. Maqsadga erishish uchun qo‘yidagi vazifalar bajarildi: Tipik bo‘z tuproqlarni agrokimyoviy xususiyatlariga qo‘llanilgan o‘g‘itlarning ta’sirlarini o‘rganish; Makkajo‘xorining o‘sishi va rivojlanishiga qo‘llanilgan o‘g‘itlarning ta’sirini o‘rganish; Qo‘llanilgan o‘g‘itlar tarkibidagi azot, fosfor va kaliyning foydalanish koeffisiyentlari aniqlanadi; O‘g‘itlarning makkajo‘xorining hosildorligi va hosil sifatiga ta’siri ni o‘rganish; 4 Tajribadan olingan ma’lumotlarga matematik va statistik ishlov berish.Makkajo‘xori yetishtirishda qo‘llanilgan o‘g‘itlarning iqtisodiy va bioenergetik samaradorligini hisoblash. Ilmiy yangiligi: Samarqand viloyati tipik bo‘z tuproqlari sharoitida Qizilqum fosforitlari asosida ishlab chiqarilayotgan yangi tipdagi (ammofos, NKFU, superfosfat, suprefos-NS ) o‘g‘itlar tuproq fosfat rejimiga, harakatchan fosfor miqdoriga, makkajo‘xorining o‘sishi, rivojlanishi, hosildorligi va hosil sifatiga ta‘siri, o‘g‘itlardan fosforning foydalanish koeffisiyenti, o‘zlashtirilishi va balansi, qo‘llanilgan o‘g‘itlarning bioenergetik samaradorligi aniqlandi va bular ishning ilmiy yangilini belgilaydi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Dala va labaratoriya tajribalarida tipik bo‘z tuproqlar sharoitida ammofos, NKFU, superfosfat, suprefos-NS o‘g‘itlari fosfat komponenti o‘zgarishi, fosfat rejimi shakllanishi, qonuniyatlari o‘rganildi. Fosfor saqlovchi o‘g‘itlar tuproqda qulay fosfat rejimini shakllantiradi. O‘rganilgan o‘g‘itlar ichida standart o‘g‘it ammofosga nisbatan NKFU va suprefos-NS o‘g‘itlari foydalanish koeffisenti deyarli tengdir. Ammo superfosfat o‘g‘iti qo‘llanilganda eng past ko‘rsatkichga ega bo‘ldi. Fosfor saqlovchi o‘g‘itlarining foydalanish koeffisiyenti deyarli bir xil bo‘ldi. O‘g‘itlardan fosforning foydalanish koeffisiyenti, o‘zlashtirishning qoplanishi, bioenergetik samaradorlik ko‘rsatkichlariga ta‘siri fosfor saqlovchi o‘g‘it turlariga bog‘liqdir. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili):ʻ Makkajo‘xorini mineral o‘g‘itlar bilan oziqlantirish samaradorligi va ularni qo‘llash texnologiyalarini takomillashtirish, makkajo‘xori hosildorligini oshirishga yo‘naltirilgan ilmiy izlanishlar jahonning yetakchi ilmiy markazlari va oliy ta’lim muassasalari, jumladan, Institute of Food and Agricultural Sciences (Florida, AQSh), International Maize and Wheat Improvement Center (Meksika), Global Forum on Agricultural Research (Italiya), Maize and Wheat 5 Sciences for Improved Livelihoods (Janubiy Afrika), Indian Agricultural Research Institute (Hindiston), Agricultural Research and Environment Institute of Yunnon Agricultural Academy (Xitoy), Butun R ossiya makkajo‘xori ilmiy- tadqiqot instituti (Rossiya), O‘simlikshunoslik ilmiy-tadqiqot instituti va Makkajo‘xori ilmiy tajriba stansiyasi (O‘zbekiston)da olib borilmoqda. Makkajo‘xori hosildorligini oshirishda mineral o‘g‘itlarni qo‘llash texnologiyasini takomillashtirishga oid dunyoda olib borilgan tadqiqotlar natijasida bir qator, jumladan, makkajo‘xorini turli oziqlantirish me’yorlarida fosfordan foydalanish koeffisiyentini aniqlangan (Institute of Food and Agricultural Sciences Florida, AQSh); asosiy va takroriy muddatda ekilgan makkajo‘xorini qattiq va suyuq fosforli o‘g‘itlarga bo‘lgan talabchanligi ishlab chiqilgan International Maize and Wheat Improvement Center (Meksika); turli shakl va me’yordagi fosforli o‘g‘itlarning makkajo‘xorida quruq moddalar to‘planishiga ta’sirini o‘rganilgan (Global Forum on Agricultural Research (Italiya); fosfatlarning maqbul shakllari, tarkibida fosfor tutgan o‘g‘itlar me’yorlari hamda ularni tuproqdan olib chiqib ketish va foydalanish darajalari aniqlangan (Maize and Wheat Sciences for Improved Livelihoods (Janubiy Afrika); yangi fosforli o‘g‘itlarning shakl va me’yorlari hamda azot va kaliy o‘g‘itlarini qo‘llash texnologiyasini takomillashtirilgan (Agricultural Research and Environment Institute of Yunnon Agricultural Academy (Xitoy), Butun R ossiya makkajo‘xori ilmiy-tadqiqot instituti (Rossiya). Tadqiqotda qo llanilgan metodikaning tavsifi: ʻ Dala va laboratoriya tadqiqotlari TAITI va O‘zPITI uslublari bo‘yicha olib borildi. Tuproq, o‘simlik tahlillari umumqabul qilingan standart uslublar bo‘yicha amalga oshirildi. Hosil barcha paykallarning hisob-kitob qatorlaridagi mahsulotni alohida yig‘ishtirib olish yo‘li bilan aniqlandi. Olingan ma’lumotlar dispersion analiz yo‘li bilan matematik–statistik tahlil qilindi.[ 7-352.с ]Dala tajribasini o‘tkazish va laboratoriya analizlari metodikasi «Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических исследованe в поливных хлопковых районах» [ 34- 6 440.с ], «Методы агрохимических исследованe почв», «Практикум по агрохими» «Методика проведения полевых опытов с кукурузой» [35 -54.с ] каби адабиётларда келтирилган Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Qizilqum fosforitlari asosida ishlab chiqarilayotgan ammofos, NKFU superfosfat, suprefos-NS o‘g‘itlarini tipik bo‘z tuproqlar oziqa rejimiga ta’siri, o‘zlashtirish va uning qoplanish koeffisentini aniqlanishi qo‘llanilgan o‘g‘itlarning bioenergetik samaradorlik darajasini aniqlanishi ilmiy ishning nazariy ahamiyatini belgilaydi. Tipik bo‘z tuproqlar sharoitida makkajo‘xorining “Kremnistaya UZROS” navini yetishtirishda fosfor saqlovchi o‘g‘itlarning maqbul turini aniqlash ishning amaliy ahamiyatidan dalolat beradi. Ish tuzilmasining tavsifi. Magistrlik dissertasiyasining tarkibi kirish, bob, xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati hamda ilovalardan iborat. Dissertasiyaning asosiy qism hajmi 60 sahifani tashkil etgan. 7 I – БОБ. ADABIY O TLAR TAHLILI 1.1. Mineral o‘g‘itlar qo‘llashning tuproq oziq rejimiga ta’siri Tuproqning oziq rejimi o‘simliklar oziqlanishi uchun asosiy manba hisoblanadi. Tuproq oziq rejimi tuproq tipi, tipchasi, unumdorligi, fizik mexanik xossalari,kimyoviy tarkibi va qo‘llaniladigan o‘g‘itlarga bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi tipik bo‘z tuproqlari sharoitida ammofos o‘g‘iti fosforli o‘g‘itlarga nisbatan samarali ekanligi ko‘pchilik mualliflar tomonidan isbotlangan [29; 31-33 b., 62; 21 b., 66; 124 b.] Oddiy va qo‘sh superfosfat o‘g‘itlariga nisbatan ammofos va diammofos o‘g‘itlari samarali ekanligi [ 75; 61-64 b.] keltirilgan. Sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarda harakatchan fosfor kam ekanligi hisobga olgan holda ammofosfat samaradorligi jihatdan ammofosdan qolishmaydi. Shuning bilan birga yaxshi fosfor manbai bo‘lib xizmat qiladi [ 17; 24 b.]. Ammofosfat o‘g‘itining o‘zlashtirish darajasi yuqori va suvda eruvchanligi 68-70 foiz bo‘lishiga ko‘ra, bo‘z tuproqlar sharoitida samaradorligi jihatdan ammofosdan kam emasligi aniqlangan [19; 171 b., 22 ; 63 b., 62; 21 b.]. Tuproqqa oshirilgan me’yorlarda mineral o‘g‘itlar, jumladan fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llash tuproq fosfat rejimini yaxshilaydi. ammo o‘simliklar tomonidan ortofosfat kislotasi tuzlari shaklida fosfor o‘zlashtirilishi bir qator ko‘rsatkichlarning ya’ni yalpi, harakanchan fosfor miqdori, mineral fosfatlarning umumiy ko‘rsatkichi, tuproqning fosforga nisbatan buferligi o‘zgaradi [49; 23 b., 56 376 b.] Fosforli o‘g‘itlar qo‘llanilishi tuproq fosfat rejimini yaxshilasada, o‘simliklarning o‘g‘itlardan fosforni o‘zlashtirish koeffisiyenti pastligicha qolmoqda. Bunday holatning asosiy sabablaridan biri, Markaziy Osiyoda tarqalgan tuproqlar singdirish kompleksida kalsiy va magniy kationlari miqdorining ko‘pligidir [68; 27-37 b. , 33; 220 b. , 74 ; 11-13 b. ]. Zarafshon vodiysi o‘tloqi tuproqlar sharoitida Qizilqum fosforitlari asosida olingan AFU va NKFU o‘g‘itlari tuproq tarkibidagi ammoniy va nitrat azot 8 miqdoriga ta’siri bo‘yicha ammofos o‘g‘iti bilan teng ta’sirga ega bo‘lib, ekinlarni vegetasiya davomida yetarli miqdorda bo‘lishini ta’minlagan [33; 220 b.] Fosforning turli shakllarga o‘tishi qaytar jarayondir. Ayrim ilmiy tadqiqotlarda fosforli o‘g‘itlar musbat balansda qo‘llanilganda, tuproq o‘zlashtirilishi oson bo‘lgan fosfatlar bilan yetarli miqdorda boyib, ularning o‘zlashtirilishi vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmay qolaveradi.Muallifning fikricha, gektariga 100 kg fosfor solinsa P 2 O 5 miqdori 1-2 mg/kg oshadi. O‘simliklar 1 ga maydondan 100 kg fosfor o‘zlashtirganida P 2 O 5 miqdori 1-2 mg/kg ga kamayadi [ 33; 220 b., 44; 25-31 b.] Samarqand viloyati o‘tloq-bo‘z tuproqlar sharoitida kuzgi shudgorlashda ammofos o‘g‘iti 100 kg/ga berilgan variantda haydov (0-30 sm) qatlamda harakatchan fosfor miqdori 13,7 – 46,5 mg/kg, haydov osti (30-50 sm) qatlamda 7,5 – 33,1 mg/kg oshgan bo‘lsa, NKFU o‘g‘iti 100 kg/ga berilgan variantda mos ravishda 13,5 – 42,2 va 9,0 – 29,3 mg/kg ga oshganligi aniqlangan [13; 241 b.]. Qizilqum fosforitlari asosida ishlab chiqarilgan fosforli o‘g‘itlarning tuproq oziq rejimiga ta’siri o‘rgangan [57; 382-385 b.] tuproqdagi nitrat shaklidagi azot va almashinuvchan kaliy miqdori fosforli o‘g‘it turiga bog‘liqligi takidlaydilar. Б.Х.Тиллабеков, А.Т.Алиев, Р.Н.Ким, О.В.Мячина, И.М.Курбановлар [58; 270-273 b.] tajriba natijalarining ko‘rsatishicha, barcha o‘rganilgan variantlarda tuproqdagi nitrat shaklidagi azot miqdori bahor – yoz oylarida ortib borib, tuproq issiqlik rejimining o‘zgarishiga bog‘liq holda g‘o‘za vegetasiyasining oxiriga kelib kamaygan. G‘o‘zaning 2 – 3 chinbarglik fazasida NK variantida tuproqning 0 – 30 sm qatlamida nitrat shaklidagi azot miqdori 23 mg/kg, haydov osti qatlamida (30 – 50 sm) 9,1 mg/kg ni tashkil etgan bo‘lsa, g‘o‘zaning gullash fazasida ushbu variantda ko‘rsatkich tuproq qatlamlari bo‘yicha 28,1 va 8,9 mg/kg bo‘lib, ammofos qo‘llanilgan variantda tuproqning haydov qatlamida nitrat shaklidagi azot miqdori fonga nisbatan 4,7 mg/kg yuqori bo‘lgan. Vegetasiya oxiriga kelib tuproqdagi nitrat shaklidagi azot miqdori ammofos qo‘llanilganda qatlamlar bo‘yicha (0 – 30 va 30 – 50) fondagiga qaraganda tegishlicha 1,9 – 1,1 mg/kg yuqoriligi aniqlangan. 9 Мирзажонов Қ. [37; 58-60 b.] ma’lumotlariga ko‘ra, ko‘pchilik tuproqlarning haydov (0 – 30 sm) qatlamida gumus 0,80 – 1,5, haydov osti qatlamida (30 – 50 sm) 0,30 – 0,70 foizni tashkil etadi. O‘tloqi – saz tuproqlarning haydov qatlamida yalpi fosfor 0,166 foiz, haydov osti qatlamida 0,148 foiz, o‘simlik oson o‘zlashtiradigan fosfor esa genetik qatlamlarga mos ravishda 12,3 va 5,5 mg/kg ga teng bo‘lib, pastki qatlamlarga tushgan sari gumus miqdori qariyb 2 barobar, harakatchan fosfor esa 4 barobar kamayadi. Buning boisi fosfor tuproqda kalsiy karbonati bilan birikib, suvda qiyin eriydigan shaklga o‘tadi [ 38; 42 b.]. С.М.Тожиев, Т.П.Вайс, Б.И.Ниязалиев, С.М.Тухтаев, М.Г.Акбарова [57; 382-385 b.] ma’lumotlariga ko‘ra, tipik bo‘z tuproqlarda oziq elementlar, xususan harakatchan fosfor dinamikasi fosforli o‘g‘it shakllariga bog‘liq. Vegetasiya oxiriga kelib harakatchan fosforning birmuncha yuqori miqdori Qizilqum fosforitlari asosida olingan oddiy superfosfat va murakkab o‘g‘itlar qo‘llanilganda kuzatilgan va u haydov qatlamida 40 – 50 mg/kg ni tashkil etgan. Vegetasiya oxirida tuproq tarkibidagi harakatchan fosfor va almashinuvchan kaliy miqdorining kamayishi ularning hosil bilan olib chiqilishi bilan ham bog‘liqligi aniqlangan. Tuproqdagi harakatchan fosfor dinamikasiga mineral o‘g‘itlar qo‘llash muddatlariga bog‘liq holda turlicha ta’sir etadi. Birmuncha yuqori samaradorlik NKFU o‘g‘itini ekishdan oldin (100 kg/ga P 2 O 5 ) va gullash fazasida (40 kg/ga P 2 O 5 ) qo‘llanilganda kuzatiladi. G‘o‘zaning rivojlanish fazalari bo‘yicha tuproqning haydov qatlamida NK (fon) variantiga nisbatan NKFU – I va NKFU – II (4 va 7) variantlarida harakatchan fosfor miqdori 0,9 – 1,9; 0,6 – 0,7; 1,0 – 1,1; va 1,0 – 1,0 mg/kg yuqori bo‘lgan. Lekin, bu ko‘rsatkichlar ammofos qo‘llanilgan variantlarda birmuncha kam bo‘lgan. Bundan shunday xulosaga kelish mumkin, NKFU tarkibiga kiruvchi azot ammofos tarkibiga kiruvchi azot bilan taqqoslanganda tuproqdagi harakatchan fosfor miqdorini oshirishga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi [58; 270-273 b., 59; 209-211 b.]. 10 Demak qizilqum fosforitlari asosida ishlab chiqilgan fosforli mineral o‘g‘itlar azot va kaliy bilan birgalikda qo‘lanilganda tuproq oziq rejimiga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi, ammo turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar tuproq tipi,berish muddati, me’yoriga ko‘ra turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Tuproq oziq rejimiga qo‘llanilgan o‘g‘itlar turlicha ta’sir ko‘rsatar ekan. Samarqand viloyati tipik bo‘z tuproqlar sharoitida makkajo‘xori yetishtirishda fosfor saqlovchi o‘g‘itlar tuproq oziq rejimiga ta’siri kam o‘rganilgan. Shuning uchun qo‘llanilgan fosfor saqlovchi o‘g‘itlarni ta’siri o‘rganish muhim hisoblanadi. 1.2. Mineral o‘g‘itlarning makkajo‘xorining o‘sishi, rivojlanishi, hosildorligi va hosil sifariga ta’siri Makkajo‘xori (Zea mays L.) Ozarbayjon, Janubiy Qozog‘iston va O‘zbekistondagi sug‘orma dehqonchilik sharoitida kuzgi bug‘doydan keyingi ikkinchi eng muhim donli ekin hisoblanadi. Shu bilan birga, undan bir vaqtning o‘zida ham don, ham yem-xashak olinadi.[45 ; 96 b., 69; 65 pp. , 70; 231 pp. , 71; 250-252 pp., 72; CIMMYT Report., 54; 42 b.] Dunyoda yetishtirilgan makkajo‘xori doninning 20 % oziq-ovqat uchun, 15-20 % texnik maqsadlarda va taxminan uchdan bir qismi chorva mollariga oziqa sifatida ishlatiladi. Oziq-ovqat sifatida makkajo‘xorining doni ishlatiladi. Uning doni juda ham to‘yimli bo‘lib, tarkibida o‘rtacha 65-70 % uglevod, 9-12 % oqsil, 4-8 % yog‘lar, mineral tuzlar, vitaminlar mavjud. Lekin makkajo‘xorining donida oqsil miqdori kam makkajo‘xori uniga 25-30% bug‘doy uni qo‘shib non yopiladi. Makkajo‘xori doni tarkibida yog‘ moddasi ko‘p bo‘lganligi uchun uning uni tez achiydi. Don murtagi maxsus mashinalarda ajratib olinib, qolgan qismidan un tayyorlanadi, chunki makkajo‘xorining murtagi tarkibida 25 - 40% gacha yog‘ bo‘lib, undan oziq - ovqatda ishlatiladigan moy tayyorlanadi. Bundan tashqari makkajo‘xori donidan yorma tayyorlanadi, sut-mum pishish davrida uni qaynatib pishirilgan holda, don qotganidan So‘ng bodroq qilib oziq- ovqat sifatida iste‘mol qilish mumkin, Uning donidan konserva tayyorlash ham 11 mumkin. Makkajo‘xori ko‘p ekiladigan mamlakatlarda u asosiy oziq-ovqat ekini hisoblanadi [40 ; 717 b., 200; 275 b., 15; 608 b., 46; 521 b., 77 ; 270 b.] Makkajo‘xorini ekish muddati Janubiy Qozog‘istonda aprel oyining o‘rtalari, O‘zbekistonda esa aprel oyining boshlariga to‘g‘ri kelib, bu paytda urug‘ qadaladigan chuqurlikda tuproq harorati taxminan 10-12 O S bo‘ladi. Urug‘larning bir tekis ekilishini ta’minlash uchun ekish chuqurligi 6-8 sm, qatorlar orasidagi masofa 70 sm bo‘lib, urug‘ ustidan tuproq bir vaqtda tortiladi. Makkajo‘xori navlari va duragaylar uchun quyidagi ko‘chat qalinligini ta’minlash maqsadga muvofiq: Kech pishadigan – 55,000-60,000 ko‘chat/ga; o‘rta-kech pishadigan – 60,000-65,000 ko‘chat/ga; o‘rta pishadigan – 65,000-70,000 ko‘chat/ga; erta pishadigan – 80,000 ko‘chat/ga. Makkajo‘xorining don hosili o‘sish davri muddati hamda assimilyasiya yuzasining rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liq. Duragay yoki navning pishish davri qancha uzun bo‘lsa, ko‘chatlar assimilyasiya bazasiga shunchalik mustahkam o‘rnashadi va don hosili shunga yarasha yuqori bo‘ladi Makkajo‘xori tuproqning oziq rejimiga o‘ta talabchan bo‘lib, g‘ovak va mexanikaviy tarkibi og‘ir bolmagan tuproqlarni xush ko‘radi. Tuproq muhiti mo‘tadil yoki mo‘tadilga yaqin bo‘lganda, yaxshi o‘sib-rivojlanadi. Ildiz tizimining asosiy qismi (tahminan 60 % i) tuproqning haydalma qatlamida tarqaladi. Oziq moddalami butun o‘suv davri mobaynida (doni dumbul bo‘lguncha) talab qiladi. Ayniqsa sulton chiqargandan to gullashgacha bo‘lgan qisqa davr orasida oziq moddalami tez va ko‘p o‘zlashtiradi [13; 280 b.] Makkajo‘xori ekini 1 tonna don xosil qilish uchun tuproqdan 24-32 kg azot, 10-14 kg fosfor, 25-35 kg kaliy, 6-10 kg magniy va kalsiy, 3-4 kg oltingugurt, 11 gr bor, 14 gr mis, 110 gr marganes, 0,9 gr molibden, 85 gr sink, 200 gr temir tortib oladi www.zea.uz . Makkajo‘xori oziqlanish va rivojlanish davrini ikkita muxim bosqichga bo‘lish maqsadga muvofiq: 5-7 barg va 9-10 barg chiqarish davridan to popuk chiqarishgacha bo‘lgan davr. 12 Sut pishish davrga kelib 90 % oziq modda va 80 % quruq modda to‘plab ulguradi, Oziq moddalaming eng ko‘p jamg‘arilishi mum pishish davriga to‘g‘ri keladi. Makkajo‘xori 10 s don va shunga muvofiq keladigan oraliq mahsulotlar bilan tuproqdan 34 kg azot, 12 kg fosfor va 37 kg kaliyni, 10 s ko‘k poya bilan esa 25 kg azot, 12 kg fosfor va 45 kg kaliyni olib chiqib ketadi. Misr davlati qishloq xo‘jaiigida makkajo‘xori uchun azotli o‘g‘itlardan asosan ammoniy nitrat qo‘llaniladi. Bunda yillik (N) meyoming 20% i ekishdan oldin, 20% i yaganalashdan so‘ng, qolgan qismini esa sug‘orish suvi bilan beriladi. Fosfomi superfosfat holida qo‘llaniladi va yillik me yori 70 kg/ga (P‟ 2 O 5 ) bo‘lganda ikki muddatda qo‘llaniladi. Birmchisi ekishdan oldin 50 % i va keyingisi yaganaiashdan so‘ng beriladi. Kaliyli o‘g‘itlami kaliy sulfat holida qo‘llamladi. Kaliyning yillik meyori 130 kg/ga (K 2 O) bo‘lganida uning yarmini ekishdan oldin, chorak qismi yaganalashdan so‘ng va qolgani vegetatsiya davrida sug‘orish suvi bilan qo‘lianiladi. Makkajo‘xorining birinchi rivojlanish davrida reproduktiv organlari shakllanadi. Kelajakdagi hosilning yuqori bo‘lishi birinchi davrdagi ozuqa moddalari, ayniqsa fosfor moddasiga juda bog‘liqdir. Ushbu davrda makkajo‘xori nimjon bo‘lib o‘sadi, ozuqa moddalaridan kam foydalanadi. Ildiz sistemasi kuchsiz rivojlangan va yerdagi ozuqa moddalarini yaxshi o‘zlashtira olmaydigan bu davrda, oson o‘zlashtiriladigan moddalar, ayniqsa fosfor bilan ta’minlash muxim shartlardan biri xisoblanadi. Makkajo‘xori unib chiqqandan so‘ng 10-15 kun o‘tib, uning fosforga bo‘lgan talabi kritik nuqtaga yetadi. Fosfor moddasi ildiz sistemasini rivojlantirib, makkajo‘xorining ko‘proq ozuqalanishiga va reproduktiv organlarining shakllanishiga olib keladi. Makkajo‘xorini 5-7 barg chiqarganidan so‘ng bargidan oziqlantirishni boshlash kerak. Oziqlantirish 3 xafta davomida, har xafta 2 martadan, OVX yoki qo‘l purkagichlarida amalga oshirish kerak bo‘ladi. Bu davrda makkajo‘xori fosfor moddasi va mikroelementlarga juda talabchan bo‘ladi. Ushbu davrda karbamidning 4% lik eritmasida (100 litr suvga 4 kg karbamid) bargdan oziqlantirish xam yaxshi natija beradi. Bargdan oziqlantirish ertalab va kechki payt, 20 ° S darajadan baland bo‘lmagan haroratda amalga 13 oshirilsa tarkibdagi azotni o‘zlashtirish oson bo‘ladi. Bunda tarkibdagi azotning 90-95%i tez va oson o‘zlashtiriladi. Karbamid bilan bargdan ozuqani pestisid va turli mikroo‘g‘itlar bilan birgalikda qo‘llash kimyoviy vositalar ta’sirini oshirib, ular keltirib chiqaradigan stressli omillardan asraydi. Makkajo‘xorining ikkinchi rivojlanish davri jadal o‘sish davri xisoblanib, 17- 20 sutka davom etadi. Ushbu qisqa davr mobaynida o‘simlikning asosiy massasi shakllanib, ozuqa moddalardan azot va fosforning umumiy miqdoridan 50%, kaliyning esa 70% ni o‘zlashtiradi. Ushbu davr azotli o‘g‘itga keskin talabchan davr xisoblanadi. Bu davrda o‘simlikni azot bilan ta’minlash samarali xisoblanadi. Makkajo‘xori popuk chiqarib, gullash va sut to‘lish davrida kaliyga talabi oshadi. Mineral o‘g‘itlar rivojlanish davrining turli fazalarida qo‘llaniladi. Urug‘ ekishdan 10-14 kun oldin fosforli o‘g‘itlarning 100%ni, makkajo‘xorining 1- rivojlanish davrida azotli o‘g‘itning 20%, 2-rivojlanish davrida esa 80% ni qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi www.zea.uz . Namligi yaxshi bo‘lgan sug‘oriladigan yerlarda makkajo‘xorini qo‘shimcha oziqlantirish muhim o„rin tutadi. O‘suv davrida makkajo‘xori nihollari birinchi marta o‘simlik 3-4 barg hosil bo‘lganda 60-80 kg/ga azot, 40- 60 kg/ga fosfor va 30 kg/ga kaliy bilan oziqlantiriiadi, Nihollarga to‘la me’yordagi o‘g‘itlami ekin qator oralarini birinchi bor ishlash davrida berish g‘oyat samarali tadbir hisoblanadi. Oziqlantirish uchun azotga boy mahalliy o‘g‘itlar - go‘ng shaltog‘i (3-5 t/ga) yoki parranda qiyidan (3-5 s/ga) ham foydalanish mumkin. Makkajo‘xori ro‘vak chiqarishiga yaqin fosforli-kaliyli o‘g‘itlar bilan ikki marta oziqlantiriladi. Nihollar sust rivojlanayotgan paykallarga ikkinchi oziqlantirishda o‘g‘itlar to‘la tarkibda (NPK) beriladi. Bunda azot 60-80 kg/ga hisobidan beriladi. Oziqlantirishda o‘g‘itlar tuproqning 8-10 sm chuqurlikdagi nam qatlamiga, yumshatgich- o‘g‘itlagich yordamida solinadi. [73; 280 b.] Makkajo‘xori nihollari tuproq eritmasinmg konsentratsiyasiga o‘ta sezgir bo‘lganligi sababli ekish bilan gektariga 10 kg P 2 O 5 va 10 kg K 2 O urug‘dan 3-5 sm uzoqlik va 2-3 sm pastga solinadi. Qatorlab beriladigan azot miqdori ham 14 gektariga 25 kg dan oshirilmaydi. Makkajo‘xorini oziqlantirish organik o‘g‘itni “sharbat” usulda sug‘orish suvi bilan berish samarali usul hisoblanadi [40 ; 717 b., 40; 200 – 275., 15; 608 b., 46; 521 b., 76 ; 270 b.] Adabiyotlarni tahlil qilish natijasida shu narsa ma’lum bo‘liki, qo‘llanilgan fosforli o‘g‘itlar makkajuxorini oziqlanishi, o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatar ekan. 15 II – БОБ. TADQIQOT O TKAZILGAN XUDUD SHAROITLARI, ʻ USLUBLARI VA NAV TAVSIFI 2.1. Tajriba dalasining tuproq-iqlim sharoitlari O‘zbekistonning relyefi g‘arbdan janubiy-sharqqa tomon asta-sekin ko‘tarilib boradi. Shuning uchun daryolarning hammasi shimoli -g‘arbga tomon oqadi. Masalan: Amudaryo quyi oqimining balandligi dengiz satxidan 60-100 m, Qizilqum cho‘li 100-150 m, Mirzacho‘l esa 200-250 m baland. Bu yerlarning nishabltigi kam bo‘lgani uchun tuprog‘i sho‘r va sho‘rlanishga bir muncha moyildir. O‘zbekistonning umumiy yer maydoni 44405 ming gektar bo‘lib, bundan 4277,6 ming gektar yer maydonini alohida qimmatga ega bo‘lgan sug‘oriladigan unumdor yerlar tashkil qiladi yoki ular 9,6 % (foizni) tashkil qiladi. Bo‘z yerlar maydoni 80,7 ming gektar, shuningdek sug‘oriladigan 46,5 ming gektar, lalmi 34,2 ming gektarni tashkil qiladi. Respublikaning ko‘pchilik qismini  22151,3 ming gektarini yaylov tashkil etib, chorvachilikning asosiy ozuqa manbai hisoblanadi. Suv bilan ta’minlangan yer 19449,2 ming gektar yoki 87 % ni tashkil etadi (2.1.1 - jadval ). 2.1.1 - jadval O’zbekiston tuproqlari tipi va tipchalari T.r. Tuproqlar Maydoni ming gektar hisobida Umumiy may- donga nisbatan foiz hisobida I. Balandlik (vertikal) mintaqasining tuproqlari 1. Och qo’ng’ir tusli baland tog’ tuproqlari 540 1 , 2 2. Jigarrang va qo’ng’ir o’rta tog’ tuproqlari 1660 3,7 3. To’q tusli bo’z tuproqlar 1050 2,4 4. Tipik bo’z to’proqlar 3050 6,8 5. Och tusli bo’z tuproqlar 2590 5,8 6. O’tloqi - bo’z va bo’z - o’tloqi tuproqlar 780 1,8 7. Bo’z tuproqlar mintaqasi o’tloqi tuproqlari 670 1,5 8. Bo’z tuproqlar mintaqasi botqoq - 70 0,2 16 o’tloqi tuproqlar JAMI: 10410 23 , 4 II. Cho’l mintaqasining tuproqlari 9. Sur tusli qo’ng’ir tuproqlar 11025 24 , 8 10. Qumli cho’l tuproqlari 1370 31,0 11. Taqirli va taqir tuproqlar 1780 4,1 12. O’tloqi-taqir va taqir-o’tloqi tup- roqlar 460 1,0 13. Cho’l mintaqasi o’tloqi tuproqlari 1790 4,1 14. Cho’l mintaqasi botqoq - o’tloqi tup- roqlari 50 0,1 15. Qumlar 12100 27 , 2 16. Boshqa yerlar (cho’qqilar, qiyaliklar) 4150 1,3 JAMI: 33995 76 , 6 Hamma yerlar: 44405 100 , 0 Tipik bo‘z to‘proqlar Tipik bo‘z tuproqlar murakkab relyefli tog‘ oldi, tog‘ osti tekisliklarida va daryolarning yuqori terassalarida 350-1000 m dengiz sathidan balandlikda joylashgan Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo, qisman, Namangan, Andijon va Surxondaryo viloyatlarida uchraydi. Bu tuproq tarqalgan yerlar birmuncha baland past va ancha qiya bo‘lishi hamda daryo vodiylarining kesib o‘tganligi bilan ajralib turadi. Tipik bo‘z tuproqlar tarqalgan zonada yil davomida 250-400 mm gacha yog‘in yog‘ib, tuproq qatlami 1,5 m gacha namlanadi. Tuproqlari loyli va qumloqli, asosan lyossimondir. Joylashish sharoiti eroziyalashganlik va yuvilish darajasiga bog‘liq holda gumus miqdori haydalma qatlamlarda 0,8-2,5 % tashkil etadi. Bu mintaqada lalmi va sug‘oriladigan dehqonchilik yaxshi rivojlangan. Respublikada tipik bo‘z tuproqli yerlar jami lalmi yerlarning (yarim ta’minlangan yarmi) 70 % ini, sug‘oriladigan yer maydonlarining esa 17 % ni tashkil etadi. Bu tuproqlar respublika yer fondining yuqori baholi tuproqlari hisoblanadi. Samarqand viloyati Pomir Olay tog‘larining g‘arbiy chekkasida, Zarafshon daryosining o‘rta qismida joylashgan bo‘lib, umumiy maydoni 16,8 17 ming km 2 ni, Jami ekin maydoni – 432 ming gektar, shundan sug‘oriladigan yer maydoni 249 ming, lalmi yer maydoni – 183 ming gektar. tashkil etadi. Relyefi, asosan, kenglik bo‘ylab cho‘zilgan va shimoldan Turkiston tog‘ tizmalarining tarmoqlari ( Nurota tog‘i, bal. 2169 m), Oqtog‘, 2003 m, jannubdan Zarafshon tog‘ tizmalari bilan o‘ralgan Zarafshon daryosi vodiysidan iborat. Vodiy shar q dan (750—800 m) g‘arbga qarab (350 m) pasayib boradi. Vodiydan shim ol ga va jan ub ga tomon qiya tekisliklar joylashgan va to g‘ larga yaqinlashganda adirlar boshlanadi. Zarafshon tizmasi (g‘arbiy qismi) jan ub da Qashqadaryo viloyati bilan bo‘lgan chegara bo‘ylab cho‘ziladi. Bu tizma (2388 m), asosan, paleozoyning kristalli slaneslari va ohaktoshlaridan tarkib topgan. G‘arbga tomon tizma asta sekin pasayadi va Kattaqo‘rg‘on jan ub da pastbaland tepaliklardan iborat tekislik b ila n qo‘shilib ketadi. Asosan, qumtosh, slanes va magmatik jinslardan tashkil topgan Nurota tog‘i bir nechta yirik orografik birliklarga parchalanib ketgan. Samarqand viloyatining iqlimi keskin kontitental hisoblanadi. Bulutli kunlar kam bo‘ladi. Tekisliklarda qish iliq. Yanv ar oyi ning o‘rtacha harorati shim ol da - 2°, tog‘larda - 4 - 8°. Yozi issiq . Iyul oyi ning o‘rtacha harorati 25,9° - 27,8°, eng past harorat + 32°, eng yuqori harorat + 42° (Kattaqo‘rg‘on). O‘rtacha yillik yog‘in 282 - 459 mm. Yog‘inning 80% kish va bahorda yog‘adi. Qor 16 - 20 kungina saqlanadi. Vegetasiya davri 324 - 334 kun . Baland ko‘tarilgan sari harorat pasayadi. Iklim sharoiti va su g‘ orish Samarqand viloyatida paxta, g‘alla makkajo‘xori, tamaki, shaftoli, o‘rik, uzum, anjir, anor yetishtirish uchun qulay. Tadqiqot o‘tkazilgan yillarda, jumladan 2021 yil o‘rtacha havo xarorati 15,5 C 0 bo‘lgan bo‘lsa, havoning nisbiy namligi 54 % va yog‘ingarchilik miqdori 8,4 mm ni tashkil etgan. 2022 yilda mos ravishda havo harorati 16,7 C 0 havoning nisbiy namligi 54,2 va yog‘ingarchilik miqdori 8,0 mm bo‘lganligi kuzatildi. Tadqiqot o‘tkazilgan yillarda makkajo‘xori yetishtirish uchun qo‘lay bo‘lganligi aniqlandi. 18 2.1.2 – жадвал Tadqiqot o‘tkazilgan yillarni iqlim sharoitlari 2021- 2022 yy Ko‘rsatkichlar Oylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Yig‘indi O‘rtach a 2021 yil Havo harorati 0 S 1,6 7,4 9,1 16,1 23,1 27,2 28,9 26,1 22,4 11,5 6,4 6,2 186 15,5 Nisbiy namlik % 69 68 70 52 48 36 36 41 44 57 68 69 658 54 Yog‘in.miqdori, mm 0,6 8,6 29,5 8,0 13,9 - - 3,7 - 8,0 14,9 13,3 100,5 8,4 2022 yil Havo harorati 0 S 1,8 8,4 9,5 16,2 24,1 27,5 29,9 26,2 22,8 10,7 6,5 0 183,6 16,7 Nisbiy namlik % 69 67 71 52 47 34 33 40 45 60 74 0 596 54,2 Yog‘in.miqdori, mm 0,5 8,4 29,1 7,9 13,2 - - 3,6 - 8,5 17,2 0 88,4 8,0 19 2.2. Tajriba dalasining agrokimyoviy tavsifi Sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarning yuqori gorizontlarida gumus 1,5- 2,5 foizgacha, azot esa gumus miqdoriga bog‘liq xolda o‘zgarib turadi. Umumiy fosfor miqdori 0,15-0,30 foiz, kaliy 2,87-3,04 foiz; sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarda xarakatchan kaliy va umumiy kaliy miqdori och tusli bo‘z tuproqqa qaraganda ko‘proq bo‘ladi. Pastki qatlamlarda chirindi va ozuqa moddalar nihoyatda kamayib boradi. Sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarning gumus tarkibida fulvokislota ko‘proq (Sgk : Sfk < 1). Gumin kislotasi nisbatan oddiy formalaridan iborat. Ayniqsa qiyalikni keskin o‘zgargan qismidagi kuchli eroziyalangan tuproqlar gumusga juda kambag‘al. Gumusning ko‘p miqdori kuchsiz eroziyalangan tuproqlarda kuzatiladi: haydalma va haydalma osti qatlamda tipik bo‘z tuproqlarda 1,09-1,00%, pastki qatlamlarga o‘tib borgan sari 0,87-0,79 gacha kamayib boradi. Kuchli eroziyalangan tipik bo‘z tuproqlarda esa haydalma osti qatlamda gumus miqdori bir muncha kamayganligini ko‘rish mumkin, ya’ni, 0,75%- 0,70% ni tashkil etadi. Bu esa kuchli eroziya ta’sirida tuproqning ustki qatlamlarining yuvilish natijasidadir. Sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarda singdirish sig‘imi yuqori qatlamlarda 100 g tuproqda 11,66-13,27 mg/ekv, pastki qatlamlarda kamroq 8- 9 mg/ekv tashkil etadi. Umuman bo‘z tuproqlarda singdirish sig‘imini past bo‘lishi ularning gumusli holati bilan bevosita bog‘liqligini ko‘rsatadi. Sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarda karbonatlar ko‘p. Tuproqning ustki qismi karbonatlardagi CO 2 3,5 - 6,0 % atrofida, pastki qatlamlarida kupaya borib 9-10 % gacha ortadi. Karbonatlar tarkibida CaCO 3 eng ko‘p uchraydi va u karbonatlarning umumiy miqdorini 70- 95 foizga teng, MgCO 3 esa kamroq uchraydi. Sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarda C:N nisbati (5,4-8,5), bu esa gumusda azotning va mikrob tanachalarini tashkil qilgan proteinlarning ko‘p bo‘lishi natijasidir. Bu tuproqni yana bir xarakterli belgisi tuproq qatlamlarida suvda oson eriydigan tuzlar 1-2 m. qalinlikdagi gorizontlarda uchraydi, shuning uchun bu tuproqlarni asosiy maydonlari xar xil darajada sho‘rlangan [21; 120 b., 18; 75-77 b.] 20 Samarqand viloyati Pastdarg‘om tumani tipik bo‘z tuproqlar sharoitida tadqiqot o‘tkazishdan oldin namunalar olindi va tuproqning agrokimyoviy xususiyatlari laboratoriyada tahlil qilindi. Tahlil natijalariga ko‘ra, tuproqning haydov qatlamida gumus miqdori,1,10 % ni tashkil etgan bo‘lib, haydov osti qatlamida 0,73 % bo‘lganligi aniqlandi. Umumiy oziq moddalar (NPK) miqdori mos ravishda 0,09: 0,10; 2,79 %, harakatchan oziq moddalar bilan juda kam va o‘rtacha ta’minlagan tuproqlar guruhiga mansub ekan (2.2.1.- jadval) 2.2.1.-jadval Tajriba dalasi tuproqlarning agrokimyoviy tavsifi Namuna olingan qatlam, sm Chirindi, % Umumiy miqdori, % Harakatchan miqdori, mg/kg N P K N-NO 3 P 2 O 5 K 2 O 0-30 1,10 0,090 0,10 2,79 12,6 14,5 284 30-60 0,73 0,072 0,06 2,34 10,3 12,3 255 2.3. Tadqiqot sxemasi va uslublari Dala tajriba 6 variant 4 qaytariqda sistematik to‘rt yarusda joylashtirildi. Bitta paykalning eni 2,8 metr, uzunligi 40 metr, umumiy maydoni 112 m 2 . Bitta paykalda 4 ta qator bo‘lib, shundan 2 tasi hisob-kitob qatori, ikki chetdan bittadan 2 tasi himoya qatorlari hisoblanadi. Azotli o‘g‘itlar ammiakli selitra – NH 4 NO 3 (34,6% N), fosforli o‘g‘it sifatida oddiy superfosfat – Ca(H 2 PO 4 )2*H 2 O + CaSO 4 (19-21 % P 2 O 5 ), NKFU - (6-8 % N va 14-16 % P 2 O 5 ), ammofos – NH 4 H 2 PO 4 (11% N va 46% P 2 O 5 ), suprefos-NS - (12-13 % N va 24-26 % P 2 O 5 ) va kaliyli o‘g‘it kaliy xlorid - KCl (56% K 2 O) qo‘llanildi. 21 Dala tajribasi sxemasi № Tajriba variantlari 1. O‘g‘itsiz nazorat 2. N250K125 – fon 3. Fon + P 175 ( oddiy superfosfat ) 4. Fon + P 175 ( NKFU ) 5. Fon + P 175 ( suprefos- NS) 6. Fon + P 175 ( ammofos ) 2.4. Makkajo‘xorining “Kremnistaya UZROS” navi tavsifi Kremnistaya UZROS. 0 ‘zbekiston sholichilik ilmiy tekshirish institutining seleksion navi. Mahalliy populyatsiyadan ko‘plab tanlash yo‘li bilan yaratilgan. Mualliflar. Korshenboy P.G., Shpakovskiy V.F., Kogay M.T., Azimov X.U., Xon N.D. 1969-yildan Jizzax, Navoiy, Samarqand Sirdaryo, Toshkent, Xorazm viloyatlari bo‘yicha don va silos uchun asosiy ekin sifatida davlat ro‘yxatiga kiritilgan. Kremnistiy kenja turiga mansub. Doni sariq, o‘rtacha kattalikda. So‘tasining o‘zagi oq. 0 ‘simlik o‘rta bo‘yli 220— 260 sm, barglar soni 20—22 ta. O‘rtacha don hosildorligi respublika nav sinash shoxobchalarida gektaridan 68,0—70,0 sentnerni tashkil etdi. 1000 ta donining vazni 260,0—270,0 g. Nav kechpishar, vegetatsiya davri 140—142 kun. Mexanizm bilan o‘rishga yaroqli, yotib qolishga bardoshli. Qishloq xo‘jalik kasalliklari va hasharotlari bilan o‘rtacha darajada zararlandi. 2.5. Tajribada qo‘ llanilgan fosfor saqlovchi o‘g‘itlarning tavsifi Oddiy superfosfat . (CaH2PO4) 2 H2OQSO4 (erkin N3RO4 aralashmali) asosiy fosforli o g itʻ ʻ . Tabiiy fosfatlardan ( apatit va fosforitdan) yoki appatit konsentratidan sulfat kislota bilan ishlab olinadi. Sanoatda bir necha xil Superfosfat ishlab chikariladi. Kukun (oddiy) Superfosfat — tez ta sir qiluvchi, ʼ deyarli mushtlanmaydigan, rezina hidi keladigan kulrangoq unsimon universal o g it. 19,5% fosfat ʻ ʻ angidrid bo lgan oliy navi va 18% fosfat angidrid bo lgan ʻ ʻ birinchi navi ishlab chikariladi. Donador Superfosfat kukun Superfosfatni 22 donadorlash va quritish yo li bilan olinadi. Fizik xususiyatlari yaxshi,ʻ saqlanganda mushtlashib qolmaydi. Donadorlar namligi 2 — 4% (kukun Superfosfat niki 12—13%). Tarkibidagi erkin kislota 2,5—1% bo lgani uchun ʻ o zlashtiriladigan ʻ fosfor (19,5% dan kam emas) kukun Superfosfatga keraganda birmuncha ortiq. Qoratov fosforitidan olingan donador Superfosfat tarkibida kamida 14% P 2 O 5 va ko‘pi bilan 2,5% erkin kislota bo ladi. ʻ Nitrokalsiyfosfat o‘g‘iti – NFKU (Nitrofos) –Markaziy Qizilqum fosforitlaridan azot kislotasi yordamida ishlab chiqariladigan och sariqdan jigar ranggacha bo‘lgan donador murakkab – aralash o‘g‘it. Jarayonda xom ashyo sarfining o‘zgarishiga qarab NKFU tarkibidagi azot va fosfor oziqa miqdorlari – A va B shakllarda, foiz hisobida: 13:10, 6:16 bo‘lishi mumkin. Uning qattiq fazasi kalsiydigidrofosfat (Ca(H 2 PO 4 ) 2 .,kalsiy nitrat to‘rt molekula suv (Ca(NO 3 ) 2 *4H 2 O), va kalsiygidrofosfat (CaHPO4*2H 2 O) dan iboratdir. Nitrofosning sifati azot, umumiy fosfor saqlashi, suvda eruvchan kalsiy bilan baholanadi va fosfor kislotaning suvda eruvchan tuzlari shaklida bo‘lgan Ca(H 2 PO 4 ) 2 , Mg(H 2 PO 4 ) 2 , o‘z navbatida nitrat eritmasida eriydigan dikalsiyfosfat (CaHPO 4 , MgHPO 4 temir va alyuminiy fosfatlari), bundan tashqari kalsiy nitrat – Ca(NO 3 ) 2 *H 2 O va Ca(NO 3 ) 2 *4H 2 O lar bilan ham baholanadi.Yangi olinadigan o‘g‘it turi – nitrofos, samarasi bo‘yicha ammofosga yaqindir. O‘g‘it azot va fosfordan tashqari o‘simliklar tomonidan yaxshi o‘zlashtiriladigan kalsiy bo‘lgan kalsiy nitratini ham o‘z tarkibiga olgan. Kalsiy kationini ham oziq komponentiga kiritish lozim, chunki tuproqda vegetasiya davrida kalsiyning o‘zlashtiriladigan shakllarini yetishmasligi kuzatiladi.Yangi o‘g‘itdagi P, N, Ca oziq komponentlarining yig‘indisi 33 – 37 foizni tashkil qilib, mahsulot konsentrasiyalangan hisoblanadi.NKFU (Nitrofos) o‘g‘itini «Samarqandkimyo» OAJ, «Navoiyazot» TSh 6-13:2006 me’yoriy xujjat asosida ishlab chiqaradi. Suprefos-NS .tarkibi: taxminan 25% fosforik kislota, cho‘kma asosida, shuningdek ammoniy sulfat (ammiakli azot va ko‘chma oltingugurt o‘z ichiga 23 olgan) va ammoniy fosfatlardan iborat. Fosforga qo‘shimcha ravishda uning tarkibida 12% azot, 25% oltingugurt bor, u azot-fosforli o‘g‘it turiga kiradi. Qo‘llashning barcha turlari uchun mos: asosiy va yerni ekish har qanday tuproq turiga. Kalsiyni o‘z ichiga oladi va tuproqni ozgina dioksidlaydi. 2.6. Tajribada ekilgan ekinning yetishtirish agrotexnologiyasi Almashlab ekishdagi o‘rni. Makkajo‘xori surunkasiga bir maydonga qayta – qayta ekilishga chidamli. O‘zbekistonda makkajo‘xori asosan sug‘oriladigan yerlarda ekiladi. Uni beda, g‘o‘za, kartoshka, poliz ekinlari, kuzgi don ekinlaridan keyin joylashtirish yaxshi natija beradi. Lavlagidan keyin makkajo‘xori joylashtirilsa fosfatlarni o‘zlashtirilishi, oziqlanish sharoiti yomonlashadi. Dukkakli don ekinlaridan keyin makkajo‘xorini joylashtirish ham hosildorlikni oshiradi, don sifatini yaxshilaydi. Tuproqni ishlash. Notekis dalalar tuproqni ishlashdan oldin tekislanadi. Tuproqni asosiy ishlash usuli va chuqurligi o‘tmishdosh ekinning xususiyatiga, tuproq madaniy qatlamining qalinligiga, dalani o‘t bosganlik darajasiga, tuproq turiga, o‘tgan yil haydalish chuqurligiga bog‘liq holda belgilanadi. G‘o‘zadan bo‘shagan maydonlarni haydash qatlami qalin bo‘lsa 25 –28 sm, ayrim ayrim yillari 40-45 sm chuqurlikda kuzgi shudgor qilinadi. Tuproq bir yil chimqirqarli ikki yarusli pluglar bilan 40-45 sm chuqurlikda haydalsa ikkinchi yili 25-28 sm chuqurlikda, uchinchi yili yana 40-45 sm chuqurlikda haydaladiYangi o‘zlashtirilgan yerlar birinchi yili 20–22 sm chuqurlikda, keyingi yillari har yili 2 –3 sm chuqurlashtirilib haydaladi. Kuchli o‘t bosgan dalalarni ikki yarusli pluglar bilan 35–40 sm chuqurlikda haydash, begona o‘tlarni kamaytiradi, 27 sm chuqurlikda haydashga nisbatan don hosildorligini 10 s/ga oshiradi. O‘g‘itlash. Makkajo‘xori o‘g‘itlarga talabchan. Don hosili 60 –70, yashil massa hosili 500 –700 s bo‘lganda, tuproqdan 150–180 kg azot, 60–70 kg fosfor, 160–190 kg kaliy o‘zlashtiriladi. Sug‘oriladigan yerlarda asosiy o‘g‘itlashda yerni shudgorlashdan oldin gektariga 80–100 kg fosfor, 60–85 kg kaliy va organik o‘g‘itlar solinadi. 24 Ekishdan oldin gektariga 20 kg azot, 20 kg fosfor, 15 kg kaliy kultivasiya bilan beriladi. Azotli o‘g‘itlarning 90 kg birinchi oziqlantirishda beriladi. Birinchi oziqlantirish uchinchi–to‘rtinchi barglarni hosil bo‘lishi bilan beriladi. Ikkinchi oziqlantirish 110 kg/ga o‘simlikda 7–8 barg hosil bo‘lganda o‘tkazadi. Birinchi oziqlantirishda o‘g‘itlar o‘simlik qatoriga yaqin, ikkinchisi egat o‘rtasiga solinadi. Shunday qilib o‘g‘itlarning umumiy me’yori azot 180–220, fosfor – 110 –120 kg, kaliy 75 –100 kg tashkil qiladi. Oziqlantirish o‘tkazilgandan keyin sug‘oriladi. Mikroelementlardan bor makkajo‘xoriga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Ekish. Urug‘ni ekishga tayyorlash. Makkajo‘xori urug‘lari ekishdan oldin tozalanib, kalibrovka qilinadi, dorilanadi. Makkajo‘xorining 1 sinf urug‘larining unuvchanligi 96%, ikkinchi sinfniki 92% kam bo‘lmasligi lozim. Urug‘lar Raksil 1,5 kg/t, Ponaktin 2 kg/t, Vitovaks 2–3 kg/t me’yorda dorilanadi. Urug‘lar ekish oldidan bor kislotasining 0,01–0,03% marganes sulfatning 0,03–0,05% eritmasi bilan ishlanib ekilganda hosildorlik 14,4 –15,4 s/ga oshgan.Urug‘lar 8 –10% ammiakli selitra eritmasiga solinsa puch urug‘lar eritmaning yuzasiga qalqib chiqdai, yirik, to‘la urug‘lar cho‘kadi. Cho‘kkan urug‘lar eritmadan olinib 4 –5 kun yoyib quritilsa, ularni unuvchanligi oshadi. Ekish muddatlari. Bahorda ekish tuproq urug‘ ko‘miladigan chuqurlikda 10 –12 0 S qiziganda boshlanadi. Juda erta ekilganda urug‘lar chirib ketadi, kech ekilganda begona o‘tlar bosishi mumkin. Ekishni optimal kalendar muddatlari aniqlangan bo‘lishi kerak. O‘zbekistonda Xorazm viloyati, Qoraqalpog‘iston Respublikasida aprelning ikkinchi yarmi, janubiy Surxandaryo, Qashqadaryo viloyatlarida mart oyining ikkinchi yarmi, Buxoro, Jizzax, Navoiy va Samarqand viloyatlarida martning oxirgi o‘n kunligi, Toshkent, Sirdaryo viloyatlarida aprelning birinchi o‘n kunligi, Farg‘ona vodiysida martning oxirgi o‘n kunligi, aprelning boshlanishi makkajo‘xorini donga ekishning optimal muddatlari hisoblanadi. Makkajo‘xorini chigitni ekishni tugatgandan keyin eksa ham bo‘ladi. 25 Ekish me’yori. Don uchun 1 gektarga 20 –25, yashil massa uchun 30 – 180 kg urug‘ sarflanadi. Optimal tup qalinligini hosil qilish uchun urug‘larning dala unuvchanligi, o‘sish davrida siyraklashishi hisobga olinadi. Ekish parvarishi. Sug‘oriladigan yerlarda qatqaloqni yo‘qotish, begona o‘tlarga, kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashish, qator oralarini ishlash, oziqlantirish, sug‘orish – makkajo‘xorini parvarishlashni tashkil qiladi. Urug‘lar unib chiqqunga qadar qatqaloq hosil bo‘lsa rotasion motiga yoki kalta tishli barona bilan ekishga ko‘ndalang qilib tuproq yumshatiladi. Bunda qatqaloq yumshatilib begona o‘tlar yo‘q qilinadi, tuproqni havo va issiqlik rejimi yaxshilanadi, maysalar tez unib chiqadi. Makkajo‘xori maysalari unib chiqqandan keyin qatqaloq hosil bo‘lsa o‘simlik 3 –4 barg hosil qilguncha egatlarga ko‘ndalangiga kalta tishli barona solinganda qatqaloq yo‘qotiladi, begona o‘tlarni 80% makkajo‘xorini atigi 3 –4 % yo‘qotiladi. Birinchi kultivasiya makkajo‘xori 3 –4 barg hosil qilganda, chetki organlari 6 –8, 10 –12 sm, o‘rtasidagi (g‘ozpanja) 16 –18 sm chuqurlikka o‘rnatiladi. Kultivasiya har bir sug‘orishdan keyin tuproq yetilganda o‘tkaziladi. Kultivasiya paytida yoki egat olishda oziqlantirishlar o‘tkaziladi. Kech o‘tkazilgan kultivasiyada kesaklar, erta, tuproq loy bo‘lganda o‘tkazilsa palaxsalar hosil bo‘ladi, o‘simlik ildizlari shikastlanadi, o‘sishi rivojlanishi sustlashadi. Makkajo‘xori qator oralarini ishlashni o‘simlik bo‘yi 120 –130 sm bo‘lguncha o‘tkazish mumkin. O‘suv davrida 3 –4 kultivasiya o‘tkaziladi. Hosilni yig‘ishtirish. Makkajo‘xori silos uchun doni dumbul pishiqlik davrida yig‘ishtiriladi. Bu davrda yashil massa namligi 65 –70% bo‘lib, silos bostirish uchun eng qulay. Silos va yashil massa hosili KSK –100, Maral –2,6, SK –2,6A mashinalarida o‘riladi. O‘zbekiston sharoitida bahorda ekilgan makkajo‘xori doni 70 –75% so‘talar to‘la yetilganda o‘rib boshlanadi. Bu davrda makkajo‘xori bargi va poyalarning namligi 63 –65% bo‘ladi. 26 Makkajo‘xoriini don uchun Xerson –200, KSKU –6, shuningdek qayta jihozlangan SK –5, «Keys» kombaynlarida o‘riladi, bir yo‘la tozalanib, poya va barglari maydalanadi. O‘rim 10 –12 kunda tugallanishi lozim. Urug‘lik makkajo‘xori so‘talari yoki don holida saqlanadi. So‘talar namligi 16%, donniki 13% oshmasligi kerak. Ang‘izga ekilgan makkajo‘xori qirov va sovuq tushgunga qadar yig‘ishtirib olinadi. Sovuq urgan poya va barglar oziqaviy qiymati keskin pasayadi. 27 III BOB. ASOSIY QISM 3.1. Tuproq oziqa rejimi Barcha tuproq tiplari tarkibidagi oziq moddalarning miqdori va tarkibi bo‘yicha bir biridan keskin farq qiladi. Qishloq xo‘jalik ekinlari faqat suvda va kuchsiz kislotalarda eriydigan hamda almashinib singdiriladigan shakldagi oziq moddalarni oson o‘zlashtiriladi. Tuproqdagi oziq moddalarning unda kechadigan turli biologik, kimyoviy va fizikaviy-kimyoviy jarayonlar ta’sirida o‘simliklar o‘zlashtira oladigan holatga o‘tadi. Oziq moddalarining o‘simliklar o‘zlashtira oladigan shaklga o‘tishi yana iqlim sharoitlari tuproqning mineralogik tarkibi, olib boriladigan agrotexnik tadbirlarning sifati, beriladigan o‘g‘it (organik va mineral o‘g‘it)lar miqdori va turi kabi bir qator omillarga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham barcha tuproq tiplarida qishloq xo‘jalik ekinlari hosildorligini oshirish uchun albatta o‘g‘itlardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Ekinlarni mulchalash ta’sirida tuproqdagi oziqa moddalar (N,P,K) va gumus miqdorlarining o‘zgarishi ko‘rsatilgan. O‘zbekiston mexanizasiya va elektrifikasiya ilmiy tadqiqot instituti tajriba maydoni tuproqlardagi oziqa moddalar miqdori mulchalangan va nurlangan tuproqlarda ko‘p bo‘lish qonuniyatlari aniqlandi. Ekinlarni yetishtiriladigan tuproq mulchalanib nurlanganda uning tomonidan oziqa moddalaridan (azot, fosfor, kaliy) yaxshi foydalaniladi va gumus miqdori oshadi. Ekinlar mulchalab nurlanishi navbatlab ekilganda har yili tushadigan o‘simlik qoldiqlarini oshib borishi tuproqdagi organik va oziqa moddalarni, gumus, agronomik qimmatli agregatlar miqdorini ko‘paytirib tuproq unumdorligini oshirishga va yil sayin qishloq xo‘jalik ekinlar hosildorligini oshirib borishga yordam beradi.[65; 120 b., 12; 23 b., 60; 60-63 b.,] O‘zMU, O‘zdaverloyixa, Tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy-tadqiqot davlat institut va Respublika agrokimyo stansiyalarining ma’lumotlariga ko‘ra keyingi 20 yil ichida respublika masshtabida tarkibida harakatchan azot miqdori 20 mg/kg gacha, ya’ni juda past ta’minlangan maydonlar 4% ga, 20-30 mg/kg, 28 ya’ni past darajada ta’minlanganlari 10% ga ko‘paygan. Tuproq tarkibida 50-60 mg/kg harakatchan azoti bo‘lgan, ya’ni yuqori darajada ta’minlangan maydonlar 6% ga, tarkibida 60 mg/kg dan ko‘p bo‘lgan, ya’ni juda yuqori darajada ta’minlangan maydonlar 2% ga kamaygan. Tuproq tarkibida 0-30 mg/kg harakatchan fosfori bo‘lgan, ya’ni juda past va past darajada ta’minlangan maydonlar 7% ga ortgan bo‘lsa, yuqori darajada (46 mg/kg dan ko‘p) bo‘lganlari 8% ga kamaygan. Harakatchan kaliy bilan juda past va past darajada ta’minlanganlari (ya’ni 0-200 mg/kg) 9% ga ko‘payib, yuqori darajada ta’minlanganlari (>300 mg/kg) 8% ga kamaygan. Ushbu ma’lumotlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, tuproqlarimizda oziqa elementlari, ayniqsa ularning harakatchan shakllari yildan-yilga kamayib bormoqda. Buning asosiy sababi tuproqlarimizda har yili hosil bilan oziqa elementlar tashqariga ko‘proq chiqib ketib, kamroq qaytib kelmoqda, ya’ni chiqim va kirim balansi buzilgan. [52; 104-109 b., 53; 2008 йил, 2-сон., 55; 194-196 b.] Tipik bo‘z tuproqlar oziq rejimi (harakatchan fosfor miqdori) ga qo‘llanilgan fosfor saqlovchi o‘g‘itlar turlicha ta’sir ko‘rsatar ekan. O‘g‘itlashdan oldin tajriba dalasi tuprog‘i tarkibida harakatchan fosfor miqdori 14,5 mg/kg ni bo‘lgan. O‘g‘itsiz nazorat variantida fosfor miqdori makkajo‘xorining rivojlanish fazalari bo‘yicha miqdori kamayib borgan bo‘lsa, N 250 K 175 – fon variantida biroz oshganligi kuzatildi. Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda harakatcha fosfor miqdori eng yuqori bo‘lganligi aniqlandi. Oddiy superfosfat qo‘llanilgan variantda o‘g‘itlashdan oldin 14,3 mg, 4-6 barg hosil qilish fazasida 57,2 mg, 8-10 barg hosil qilishda esa 50,2 mg, gullash fazasida 35,5 mg/kgni tashkil etgan bo‘lib, pishish fazasida 16,7 mg/kg bo‘lganligi aniqlandi. 175 kg/ga qo‘llanilganda dastlabki miqdoriga nisbatan 2 mg/kg oshgan. Boshqa fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilgan variantlarda ham oddiy superfosfat miqdoriga nisbatan biroz yuqori bo‘lganligi aniqlandi (1 - rasm). 29 Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar harakatchan fosfor miqdoriga turlicha ta’sir qo‘rsatdi. Makkajo‘xorini 8-10 barg hosil qilish fazasida oddiy superfosfor qo‘llanilgan variantda nazoratga nisbatan 36,9 mg/kg oshgan bo‘lsa, NKFU qo‘llanilgan variantda 38,1 mg/kg, Suprefos qo‘llanilgan variantda 39,4 mg va ammofos o‘g‘iti qo‘llanilganda esa 41 mg/kg oshganligi aniqlandi. Fosfor saqlovchi o‘g‘itlar ichida eng yuqori qo‘rsatkich ammofos qo‘llanilganda kuzatildi. 3 .1. 1 – rasm. Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarni harakatchan fosfor miqdoriga ta’siri, mg/kg (2021 yil.) Xulosa qilib aytganda, tipik bo‘z tuproqlar sharoitida turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar tuproq tarkibidagi harakatchan fosfor miqdoriga turlicha ta’sir ko‘rsatar ekan. Oddiy superfosfat, NKFU va suprefos NS kabi o‘g‘itlar tuproq tarkibidagi harakatchan fosfor miqdoriga ta’siri bo‘yicha ammofos o‘g‘itidan qolishmaydi va butun vegetasiya davomida yetarli miqdorda fosfor bilan ta’minlar ekan. Tipik bo‘z tuproqlar oziq rejimi (harakatchan fosfor miqdori) ga qo‘llanilgan fosfor saqlovchi o‘g‘itlar turlicha ta’sir ko‘rsatdi. O‘g‘itlashdan 30o’g’itlashdan oldin 4-6 barg hosil qilish 8-10 barg hosil qilish gullash pishish Rivojlanish fazalari010203040506070 Nazorat - o’g’itsiz N250 K125-Fon Fon + P175 (o.superfosfat) Fon + P175 (NKFU) Fon + P175 (suprefos - NS) Fon + P175 (ammofos)Harakatchan fosfor miqdori mg/kg oldin tajriba dalasi tuprog‘i tarkibida harakatchan fosfor miqdori 16,07 mg/kg ni bo‘lgan. O‘g‘itsiz nazorat variantida fosfor miqdori makkajo‘xorining rivojlanish fazalari bo‘yicha miqdori kamayib borgan bo‘lsa, N250K175 – fon variantida biroz oshganligi turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda harakatchan fosfor miqdori eng yuqori bo‘lganligi aniqlandi. 3.1. 2 – rasm. Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarni harakatchan fosfor miqdoriga ta’siri, mg/kg (2022 yil.) Makkajo‘xorini 8-10 barg hosil qilish fazasida oddiy superfosfor qo‘llanilgan variantda nazoratga nisbatan 39,2 mg/kg oshgan bo‘lsa, NKFU qo‘llanilgan variantda 40,4 mg/kg, Suprefos qo‘llanilgan variantda 42,1 mg va ammofos o‘g‘iti qo‘llanilganda esa 44 mg/kg oshganligi aniqlandi. Fosfor saqlovchi o‘g‘itlar ichida eng yuqori qo‘rsatkich ammofos qo‘llanilganda kuzatildi. 3.2. O sish va rivojlanishiʻ Samarqand viloyati magniy karbonatli sho‘rlangan o‘tloq tuproqlar sharoitida tamaki chiqindisi, fosfogips va go‘ng shaltog‘idan tayyorlangan kompostlar magniy karbonatli sho‘rlangan o‘tloq tuproqlarda don uchun ekilgan makkajo‘xorining o‘sishi, barg hosil qilishi va rivojlanishiga sezilarli ijobiy 31o'g'itlashdan oldin 4-6 barg hosil qilish 8-10 barg hosil qilish gullash pishish Rivojlanish fazalari 010203040506070 1 Nazorat-o'g'itsiz 2 N250 K125-Fon 3 Fon+P175 (o.superfosfat) 4 Fon+P175(NKFU) 5 Fon+P175(suprefos-NS) 6 Fon+P175(ammofos) Harakatchan fosfor miqdori ta’sir qiladi. Bunda poya balandligi, bitta o‘simlikdagi barg soni sezilarli ortadi. [ 64 -176.c] Irigasion eroziyasiga uchragan tipik bo‘z tuproqlar sharoitida makkajo‘xori boshi qo‘yiladigan o‘rtacha balandligi va poya diametri fosfori kam bo‘lgan (10-15 mg/kg P 2 O 5 ) yuvilmagan tuproqlarda mos ravishda 142,6 va 3,2 sm, yuvilgan tuproqlarda esa 140,8 va 3 sm, o‘rtacha, tuproqning fosfor bilan ta‘minlanish foni (30-35 mg/kg P 2 O 5 ) yuvilmagan tuproqlarda 142,9 va 3,5 sm, yuvilgan tuproqlarda - 144,3 va 3,2 sm. Faqat NK bo‘lgan variant bilan solishtirganda. ishlatilgan, fosforli o g itlardan foydalanish hosilning tuzilishigaʻ ʻ ijobiy ta sir ko rsatgan, yuvilmagan tuproqlarda 60 kg/ga P2O5 qo llanilishi ʼ ʻ ʻ boshoq uzunligini 4,7 sm, diametrini 1,2 ga oshirishga yordam bergan. sm, boshoqdagi donning og‘irligi 26,4-24,2 g/ga oshgan. [20-260.c] Tipik bo‘z tuproqlar sharoitida turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar makkajo‘xorini o‘sishi va rivojlanishiga ijobiy ta’sir qildi. Jumladan nazorat variantida 10.06 muddatda o‘simlik bo‘yi 78 sm, barglar soni 8,2 dona ni, N250 K125 variantida esa shu muddatda o‘simlik bo‘yi 90 sm va barglar soni esa 9.4 donani tashkil etgan. Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda o‘simlik bo‘yi 109 - 112 sm, barglar soni esa 11,4 – 11,9 donagacha oshgan. 2021 yil 20 avgust oyida o‘g‘itsiz nazorat variantida o‘simlik bo‘yi 135 sm, N250 K125 variantida nazorat variantiga nisbatan 68 sm baland bo‘lgan bo‘lsa, turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda 132 – 140 sm baland bo‘lganlini aniqlandi (3.2.1 – jadval). Tipik bo‘z tuproqlar sharoitida makkajo‘xorini o‘sishi va rivojlanishiga turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar ijobiy ta’sir ko‘rsatar ekan. Oddiy superfosfat, NKFU va suprefos - NS o‘g‘itlari makkajo‘xorining o‘sishi va rivojlaniga ta’siri bo‘yicha ammofos o‘g‘iti bilan deyarli teng ahamiyatga ega ekan. 32 3.2.1 - jadval Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarning makkajo‘xori bo‘yi va barg soniga ta’siri (20 21 yil) T/r Variantlar 10 .06 20 .07 5.0 8 20 .08 o‘simlik bo‘yi, sm barg soni, dona o‘simlik bo‘yi, sm barg soni, dona o‘simlik bo‘yi, sm barg soni, dona o‘simlik bo‘yi, sm 1. Nazorat - o‘g‘itsiz 78 8,2 102 12,0 128 13,4 135 2. N250 K125-Fon 90 9,4 130 14,2 198 15,3 203 3. Fon + P175 (o.superfosfat) 109 11,4 167 15 ,3 248 15,8 267 4. Fon + P175 ( NKFU ) 110 11,5 170 15,5 250 16,0 269 5. Fon + P175 ( suprefos - NS) 110 11,6 172 15,6 254 16,1 270 6. Fon + P175 ( ammofos ) 112 11,9 175 15,6 256 16,3 275 33 3.2.2 - jadval Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarning makkajo‘xori bo‘yi va barg soniga ta’siri (20 22 yil) T/r Variantlar 10 .06 20 .07 5.0 8 20 .08 o‘simlik bo‘yi, sm barg soni, dona o‘simlik bo‘yi, sm barg soni, dona o‘simlik bo‘yi, sm barg soni, dona o‘simlik bo‘yi, sm 1. Nazorat - o‘g‘itsiz 76 8,1 101 11,7 124 12,8 132 2. N250 K125-Fon 92 9,7 132 14,6 198 16,1 211 3. Fon + P175 (o.superfosfat) 111 11,4 17 0 15 ,3 250 15,8 272 4. Fon + P175 ( NKFU ) 113 11,6 173 15,5 252 16,0 275 5. Fon + P175 ( suprefos - NS) 11 4 11,8 175 15,6 255 16,1 278 6. Fon + P175 ( ammofos ) 116 1 2 , 2 178 15,8 259 16,3 286 34 Tadqiqotning ikkinchi (2022) yili ham turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar makkajo‘xorining o‘sishi va rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. O‘g‘itsiz nazorat variantida 20.07 muddatda o‘simlik bo‘yi 101 sm bo‘lib, shu muddatda N250K175 variantida 132 sm ni tashkil etdi. Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda o‘g‘itsiz nazorat variantiga nisbatan 69 – 77 sm baland bo‘ lganl igi aniqlandi. Makkajo‘xori ekini bo‘yi va barglar soni bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkich N250K175 fonida ammofos o‘g‘iti 175 kg/ga qo‘llanilgan variantda ko‘zatildi. Xulosa qilib aytganda, tipik bo‘z tuproqlar sharoitida N250K175 fonida fosfor saqlovchi o‘g‘itlarni 175 kg/ga qo‘llanilgan variantlarda makkajo‘xorining o‘sishi va rivojlanishi eng yuqori ko‘rsatkichni qayd etar ekan. Bunda boshqa fosforli o‘g‘itlar ammofos o‘g‘iti bilan deyarli teng ahamiyatga ega bo‘ldi. 3.3. Hosildorligi Makkajo‘xori donining hosildorligini oshirishda ilmiy asoslangan yetishtirish texnologiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Vegetatsiya davrining davomiyligini hisobga olgan holda makkajo‘xori nav va duragayni to‘g‘ri tanlash, mineral va organik o‘g‘itlar, ayniqsa, fosfor saqlovchi o‘g‘itlardan samarali foydalanish (o‘g‘itlash me’yorlari, muddatlari va usullari belgilash) lozim [5; 33 b., 6; 37 b., 8; 12; 13 b., 14; 65-66 b., 30-38 b., 67-127 b.] Samarqand viloyati eroziyaga natijasida yuvilgan va yuvilmagan tipik bo‘z tuproqlar sharoitida makkajo‘xorining Dneprovskiy 70TV gibridi yashil massa uchun yetishtirilganda fosfor o‘g‘itlarining ammofos va poliammofos shaklida N 180 R 120 K 60 nisbatda qo‘llanilganda maksimal biometrik va fiziologik ko‘rsatkichlar, ya’ni o‘simlik balandligi 14,7 sm.ga, barglar soni 0,8-1,0 ta.ga, so‘taning joylashish balandligi 29,5 sm.ga, poya diametri 0,8-10 mm.ga, quruq ildiz massasi 713 g.ga, quruq moddaning to‘planishi 0,28 kg.ga, fotosintez mahsuldorligi 14,3% ga oshishi, yuvilgan tuproqlarda ushbu ko‘rsatkichlarni 15- 20 % ga past bo‘lish qonuniyati kuzatilgan hamda fosforli o‘g‘itlarni N 180 K 100 35 nisbatida qo‘llashdan boshlab barcha fonlarda makkajo‘xorining morfobiologik ko‘rsatkichlariga ijobiy ta’siri aniqlangan [20 260.c] Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar makkajo‘xori hosildorligiga ijobiy ta’sir ko‘satdi, jumladan o‘g‘itsiz nazorat variantida o‘rtacha hosildorlik 27,3 s/ga olingan bo‘lsa, N250K125 variantida 54,8 s/ga olindi. Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda hosildorlik 66,2 – 71,3 s/ga olindi. Nazorat variantiga nisbatan 38,9 – 44,0 s/ga qo‘shimcha hosil olindi (3.3.1 jadval, 2 – rasm.) 36 3.3.1 - jadval Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarning makkajo‘xori hosildorligiga ta’siri (2021 y.). № Variantlar Takrorliklar buyi cha xosildorlik Xosildorlik, s t /ga I II III IV o‘rtacha nazoratga nisbatan qo‘shimcha 1 Nazorat - o‘g‘itsiz 26,4 26,4 28,8 27,6 27,3 - 2 N250 K125-Fon 55,8 53,7 54,5 55,2 54,8 27,5 3 Fon + P175 (o.superfosfat) 65,3 64,2 66,5 68,7 66,2 38,9 4 Fon + P175 (NKFU) 68,6 64,5 71,6 66,7 67,9 40,6 5 Fon + P175 (suprefos - NS) 68,7 69,2 64,2 71,6 68,4 41,1 6 Fon + P175 (ammofos) 72,3 68,2 73,2 71,3 71,3 44,0 Sx, % EKIF 05 , s/ga 2,8 2,6 37 Nazorat - o’g’itsiz N250 K125-Fon Fon + P175 (o.superfosfat) Fon + P175 (NKFU) Fon + P175 (suprefos - NS) Fon + P175 (ammofos)020406080100120140 27.3 54.8 66.2 67.9 68.4 71.327.5 38.9 40.6 41.1 44o’rtacha hosil nazoratga nisbatan qo’shimcha hosil VariantlarHosildorlik st/ga 3.3.1 – rasm. Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarning makkajo‘xori hosildorligiga ta’siri, s t /ga 2021 y. 38 3.3.2 - jadval Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarning makkajo‘xori hosildorligiga ta’siri (2022 y.). № Variantlar Takrorliklar bo‘yicha xosildorlik Hosildorlik, s/ga I II III IV o‘rtacha nazoratga nisbatan qo‘shimcha 1 Nazorat - o‘g‘itsiz 25,1 25,2 27,4 26,3 26,0 - 2 N250 K125-Fon 55,6 56,7 52,7 55,6 55,2 29,2 3 Fon + P175 (o.superfosfat) 66,7 63,4 68,6 70,8 67,4 41,4 4 Fon + P175 (NKFU) 67,2 65,2 71,1 70,2 68,4 42,4 5 Fon + P175 (suprefos - NS) 68,5 71,3 65,4 71,5 69,2 43,2 6 Fon + P175 (ammofos) 72,4 68,1 73,5 74,4 72,1 46,1 Sx, % EKIF 05 , s/ga 3,0 2,8 39 Nazorat - o’g’itsiz N250 K125-Fon Fon + P175 (o.superfosfat) Fon + P175 (NKFU) Fon + P175 (suprefos - NS) Fon + P175 (ammofos)020406080100120140 26 55.2 67.4 68.4 69.2 72.129.2 41.4 42.4 43.2 46.1o’rtacha hosil nazoratga nisbatan qo’shimcha hosil Va riantlarHosildorlik st/ga 3 .3.2 – rasm. Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarning makkajo‘xori hosildorligiga ta’siri, s t /ga 2022 yil 40 Tadqiqotning ikkinchi (2022y.) yilida ham hosildorlik yuqori bo‘ldi. Nazorat variantida 26 s/ga va N 250 K 175 variantida 55,2 s/ga hosil olingan bo‘lsa, turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda nazorat variantiga nisbatan 41,4 – 46,1 s/ga qo‘shimcha hosil olindi. Eng yuqori hosil ammofos o‘g‘iti qo‘llanilgan variantda 72,1 s/ga olindi. Oddiy superfosfat, NKFU va suprefos – NS o‘g‘itlari teng ahamiyatga ega bo‘ldi. Xulosa qilib aytganda, tipik bo‘z tuproqlar sharoitida turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar makkajo‘xori hosildorligiga turlicha ta’sir kildi. Eng yuqori hosil ammofos o‘g‘iti qo‘llanilganda o‘rtacha 72,1 s/ga, nazorat variantiga nisbatan esa 46,1 s/ga qo‘shimcha hosil olish mumkin ekan. 3.4. Hosil sifati Makkajo‘xori ekinidan yuqori hosil olish bilan bir qatorda don sifati ham muhim ahamiyatga ega. Donning sifati qancha yaxshi bo‘lsa, undagi ozuqa birligi, urug‘ning unuvchanligi shuncha ortadi. Don sifatini belgilovchi omillardan biri bu dondagi oqsil miqdori hisoblanadi. Eroziyaga uchragan tipik bo‘z tuproqlar sharoitida fosforli o‘g‘itlar me’yorining 90 dan 120 kg/ga gacha oshirish N 240 K 100 fonida yashil massa hosilini 13,5 dan 29,4 % gacha oshirgan, ozuqa birligining chiqishi 13,4 dan 29,7 % ga va hazm bo‘ladigan protein 13,5 dan 30,5 % gacha o‘zgarganligi kuzatilgan. Eng yuqori ko‘rsatkichlar N 240 P 120 K 100 variantida qayd etilib, fosfor o‘g‘itlarining turli shakl va me’yorlarini qo‘llash makkajo‘xori tarkibidagi shakar, protein, oqsil va ho‘l kul moddasi chiqishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatganligi aniqlangan [20- 260.c] Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar makkajo‘xori don sifatiga turlicha ta’sir ko‘rsatdi. Nazorat o‘g‘itsiz variantida don tarkibidagi oqsil miqdori 10,2 %, N 250 K 125 variantida esa 11,1 % ni tashkil etgan bo‘lsa, fosforli o‘g‘itlar qo‘llanilgan variantlarda 12,0 – 12,8 % gacha oshganligi aniqlandi. Oqsil miqdori bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkich suprefos – NS o‘g‘iti qo‘llanilgan variantda kuzatildi (3.4.1 - jadval). 41 Fosfor saыlovchi o‘g‘itlar ichida makkajo‘xori don sifatiga ta’siri bo‘yicha suprefos – NS o‘g‘iti boshqa fosfor saqlovchi o‘g‘itlar ichida eng yuqori ko‘rsatkichlarni qayd etdi. Nazorat variatiga nisbatan oqsil 3,3 % yuqori bo‘lgan bo‘lsa, yog‘, klechatka va kraxmal bo‘yicha boshqa fosforli o‘g‘itlar bilan teng ahamiyatga ega ekanligi aniqlandi. Tadqiqotlarning ikkinchi (2022) yili bo‘yicha ham shu tendesiya saqlanib qolindi (3.4.2 - jadval) 42 3.4.1 - jadval Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarni makkajo‘xori donining sifat ko‘rsatkichlariga ta’siri, (havo-quruq massaga nisbatan % hisobida), 2021 yil T/r Variantlar Namlik Oqsil Yog‘ Kletchatka Kraxmal Kul 1. Nazorat - o‘g‘itsiz 13, 2 10, 2 3, 42 3, 06 6 6 , 1 1, 0 2. N250 K125-Fon 13,4 11,1 3,56 3,22 65,3 1,2 3. Fon + P175 (o.superfosfat) 13,5 12,6 3,89 3,38 63, 2 1,3 4. Fon + P175 (NKFU) 13,6 12,2 4,08 3,40 6 2 , 9 1,3 5. Fon + P175 (suprefos - NS) 13,3 13,5 4,08 3,42 6 1 , 8 1, 5 6. Fon + P175 (ammofos) 13,4 12, 8 4,10 3,45 62, 7 1,4 43 3.4.2 - jadval Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarni makkajo‘xori donining sifat ko‘rsatkichlariga ta’siri, (havo-quruq massaga nisbatan % hisobida), 2022 yil T/r Variantlar Namlik Oqsil Yog‘ Kletchatka Kraxmal Kul 1. Nazorat – o‘g‘itsiz 13,1 10,1 3,51 3, 12 6 6 , 2 1, 1 2. N250 K125-Fon 13,2 11,5 3,55 3,23 65,1 1,3 3. Fon + P175 (o.superfosfat) 13,5 12,8 4,20 3,4 63,3 1,4 4. Fon + P175 (NKFU) 13,6 12,4 3,98 3,41 6 2 ,7 1,3 5. Fon + P175 (suprefos - NS) 13,2 13,6 4,08 3,43 6 1 ,4 1,6 6. Fon + P175 (ammofos) 13,3 13,0 4,10 3,46 62,2 1,4 44 3.5. O‘zlashtirish va foydalanish koeffitsiyenti Qishloq xo‘jalik ekinlarining oziqlanishida fosfor elementi muhim o‘rinni egallaydi. O‘simlik organizmida sodir bo‘ladigan fiziologik jarayonlarning ko‘pchiligida fosfor kislotasi anioni ishtirokida boradi. Fosfor elementini o‘simliklar butun o‘suv davri davomida o‘zlashtiriladi [50; 26-27 b., 51; 188 b., 16; 22-25 b. , 42; 320 b. , 76-552 b. , 31 ; 200 b.]. Qishloq xo‘jalik ekinlariga beriladigan fosforli o‘g‘it me’yorining ortishi bilan o‘simlik qismlaridagi fosfor miqdori ko‘payishi borasidagi ma’lumotlar olgan natijalarda ham o‘z aksini topgan [9; 160 b., 10; 348 b., 48; 39-41 b., 43; 18-19 b., 61; 20 b., 31; 200 b.]. Tadqiqotlarda turli o‘suv fazalarida makkajo‘xori tarkibidagi umumiy fosfor (P) miqdoriga turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar turlicha ta’sir ko‘rsatdi. Nazorat- o‘g‘itsiz variantida makkajo‘xorining 4-6 barg hosil qilish fazasida 0,45 %, 8-10 barg hosil qilishda 0,47 %, gullash va sut pishish fazalarida mos ravishda 0,43 va 0,35 % ni tashkil etlan bo‘lsa. Mineral o‘g‘itlar, ayniqsa fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda fosfor miqdori ancha oshganligi aniqlandi. Eng yuqori ko‘rsatkich N 25 0K 125 fonida ammofos o‘g‘iti 175 kg/ga qo‘llanilgan variantda kuzatildi. 4-6 barg hosil qilish fazasida 1,12 %, 8-10 barg hosil qilish fazasida esa 0,92 % ni tashkil etib, gullash va sut pishish fazalarida ham mos ravishda 0,70 va 0,63 % ni tashkil qildi (3.5.1 - jadval). Qo‘llaniladigan fosfor saqlovchi o‘g‘itlarni yuqori me’yorda qo‘llash natijasida makkajo‘xori ekini yuqori miqdorda fosfor olib chiqib ketar ekan. Turli o‘suv fazalarida makkajo‘xori tarkibidagi umumiy fosfor (R) absolyut quruq moddaga nisbatan % hisobidagi miqdori tadqiqotlarimizning keyingi (2022) yilida ham ko‘zatildi (3.5.2 - jadval). 45 3.5.1 - jadval Turli o‘suv fazalarida makkajo‘xori tarkibidagi umumiy fosfor (P) miqdori (absolyut quruq moddaga nisbatan % hisobida, 20 21 yil) № Variantlar 4-6 barg hosil qilish 8-10 barg hosil qilish Gullash Sut pishish To‘liq pishish Jami o‘simlikda Donda Poya va bargda 1. Nazorat - o‘g‘itsiz 0,45 0,47 0,43 0,35 0,32 0,41 0,21 2. N250 K125-Fon 0,72 0,65 0,52 0,43 0,35 0,50 0,26 3. Fon + P175 (o.superfosfat) 0,98 0,87 0,64 0,56 0,43 0,56 0,30 4. Fon + P175 (NKFU) 1,03 0,88 0,66 0,58 0,44 0,57 0,31 5. Fon + P175 (suprefos - NS) 1,06 0,89 0,67 0,60 0,44 0,58 0,32 6. Fon + P175 (ammofos) 1,12 0,92 0,70 0,63 0,45 0,60 0,33 46 3.5.2 - jadval Turli o‘suv fazalarida makkajo‘xori tarkibidagi umumiy fosfor (P) miqdori (absolyut quruq moddaga nisbatan % hisobida, 20 22 yil) № Variantlar 4-6 barg hosil qilish 8-10 barg hosil qilish Gullash Sut pishish To‘liq pishish Jami o‘simlikda Donda Poya va bargda 1. Nazorat - o‘g‘itsiz 0,42 0,44 0,40 0,32 0,30 0,38 0,20 2. N250 K125-Fon 0,68 0,62 0,48 0,40 0,33 0,43 0,22 3. Fon + P175 (o.superfosfat) 0,97 0,88 0,65 0,57 0,41 0,56 0,30 4. Fon + P175 (NKFU) 1,04 0,89 0,67 0,57 0,43 0,58 0,32 5. Fon + P175 (suprefos - NS) 1,08 0,90 0,68 0,62 0,44 0,60 0,34 6. Fon + P175 (ammofos) 1,13 0,93 0,71 0,64 0,46 0,62 0,37 47 Zarafshon vodiysi magniy karbonatli o‘tloq tuproqlar sharoitida AFU va NKFU o‘g‘itlari tarkibidagi fosforning o‘simlik tomonidan o‘zlashtirilishi ammofos bilan teng va NKFU o‘g‘itidan o‘zlashtirish birmuncha yuqori, shunga ko‘ra o‘g‘it tarkibidagi fosfordan foydalanish koeffisiyenti ham deyarli bir xil ko‘rsatkichda bo‘lib, tuproqda fosfor balansi ijobiy bo‘lishini har ikkala o‘g‘it turi ham ta’minlaydi, biroq ularni yuqori me’yorda qo‘llash o‘zlashtirishning qoplanishini kuchayishiga olib keladi. Natijada o‘g‘itlardan fosforning o‘zlashtirilishi susayib, u qiyin o‘zlashtiriluvchan shakllarga ko‘proq o‘tadi [26; 54-57 b., 23; 113-115 b., 24; 18-20 b., 32; 267-270 b., 25; 27-30 b., 27; 25-27 b., 28; 66-67 b. ]. Tipik bo‘z tuproqlar sharoitida makkajo‘xori ekini yetishtirishda qo‘llanilgan turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarning foydalanish koeffisiyenti turlicha bo‘ldi. Oddiy superfosfat o‘g‘iti qo‘llanilganda foydalanish koeffisiyenti 13,2 %, NKFU o‘g‘itida 13,5 %, suprefosNS o‘g‘itida 14 % ni tashkil etgan bo‘lsa, eng yuqori ko‘rsatkich ammofos o‘g‘iti qo‘llanilgan variantda 14,9 % ni hosil qildi (3 – rasm). Fon + P175 (o.superfosfat) Fon + P175 (NKFU) Fon + P175 (suprefos - NS) Fon + P175 (ammofos)1212.5 1313.5 1414.5 1515.5 13.2 13.5 14 14.9 Turli fosfor saqlovchi o'g'itlarFoydalanish koeffisienti, % 3.5.1 – rasm. Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar tarkibidagi fosfordan foydalanish koeffisiyenti (2021 yil) 48 Tadqiqotlarimizning ikkinchi (2022) yilida ham foydalanish koeffisiyenti shu tendensiya saqlanib qolindi. Oddiy superfosfat o‘g‘iti qo‘llanilgan variantda 13,7 % ni tashkil etgan bo‘lib, NKFU va suprefos NS o‘g‘itlari qo‘llanilgan variantlarda mos ravishda 13,9 va 14,3 % ni tashkil etdi. Eng yuqori qo‘rsatkich N250K125 fonida ammofos o‘g‘itini 175 kg/ga qo‘llashda 15,1 % ni tashkil etganligi aniqlandi (4 – rasm). Fon + P175 (o.superfosfat) Fon + P175 (NKFU) Fon + P175 (suprefos - NS) Fon + P175 (ammofos)1313.5 1414.5 1515.5 13.7 13.9 14.3 15.1 Turli fosfor saqlovchi o'g'itlarFoydalanish koeffisiyenti, % 3.5.2 – rasm. Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar tarkibidagi fosfordan foydalanish koeffisiyenti (2022 yil) Xulosa qilib atyganda, tipik bo‘z tuproqlar sharoitida makkajo‘xori yetishtirishda turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarning fosfordan foydalanish koeffisiyenti turlicha bo‘ldi. Eng yuqori ko‘rsatkich ammofos o‘g‘iti qo‘lanilganda ko‘zatildi. 49 3.6. Iqtisodiy va bioenergetik samaradorligi Qishloq xo‘jaligida qo‘llanilgan har qanday agrotexnologiyalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash, ayniqsa, bu holatni tipik bo‘z tuproqlar sharoitida fosfor saqlovchi o‘g‘it turlarini o‘rganish juda muhim ahamiyatga ega. Har yili iqtisodiy samaradorlikni hisoblashda urug‘lik, mineral o‘g‘itlar, yonilg‘i-moylash materiallari, gerbisid va pestisidlar, texnika xizmati narxlari, shuningdek, xarid narxlari oshib turishi makkajo‘xori yetishtirish samaradorligini aniqlashni taqazo etadi. Shu sabablar tufayli tajriba dalasida makkajo‘xori yetishtirishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash jarayonida tadqiqotlar o‘tkazilgan yillardagi ma’lumotlar asos qilib olindi. Hisoblanadigan iqtisodiy samaradorlik yildan yilga narx navoning oshishi, beriladigan mineral o‘g‘it narxlarining keskin oshishi bilan bog‘liq. Qolaversa olinadigan qo‘shimcha hosil miqdori va uning tannarxi bilan bog‘liq. Faqat azotli va kaliyli o‘g‘itlar (N250K125) qo‘llanilgan variantda rentabellik darajasi 20,6 % ni tashkil etgan bo‘lsa, turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda rentabellik darajasi 43,5 – 47,3 % ni bo‘lganligi aniqlandi (3.6.1 - jadval) Tadqiqotning ikkinchi yilida ham shu tendensiya takrorlandi. Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda shartli rentabellik darajasi turlicha bo‘ldi. N250K125 variantida rentabellik 26,3 % bo‘lgan bo‘lsa, turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda rentabellik darajasi 53,3 – 60,5 % ni tashkil etdi (3.6.2 - jadval). Qishloq xo‘jalik ekinlariga qo‘llanilayotgan turli shakldagi suyuq va qattiq kompleks o‘g‘itlar, suyuq azotli, sekin ta’sir etuvchi azotli va kaliyli o‘g‘itlarning energetik tahlilining mohiyati shundaki, barcha o‘g‘itlarni ishlab chiqarish, qo‘llash (xo‘jalikka tashib keltirish, saqlash, tayyorlash, tashish, sepish) hamda qo‘shimcha hosilni yig‘ishtirish dastlabki qayta ishlash va sotish harajatlari bir xildagi taqqoslama ko‘rsatkichlarda (MJ) hisoblanadi. Hisob- kitoblarda kimyoviy vositalarning, o‘simlikshunoslik 50 3.6.1 - jadval Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarni qo‘llashning iqtisodiy samardorligi (2021 yil) № Ko‘rsatkichlar O‘lch. birl. Variantlar 1 2 3 4 5 6 1. Olingan jami hosil don s/ga 27,3 54,8 66,2 67,9 68,4 71,3 poya s/ga 23,5 43,8 53,0 54,3 54,7 57,0 2. O‘g‘itlar hisobiga olingan qo‘shimcha hosil don s/ga 0,0 27,5 38,9 40,6 41,1 44,0 poya s/ga 0,0 20,3 29,5 30,8 31,2 33,5 3. 1 s mahsulot narxi don so‘m 300000 300000 300000 300000 300000 300000 poya so‘m 35000 35000 35000 35000 35000 35000 4. O‘g‘it hisobiga olingan shartli daromad don so‘m/ga - 8250000 11670000 12180000 12330000 13200000 poya so‘m/ga - 711900 1031100 1078700 1092700 1173900 5. Jami hosildan olingan shartli daromad so‘m/ga - 8961900 12701100 13258700 13422700 14373900 7. Mineral o‘g‘it narxi so‘m/ga - 4825300,0 6094280, 0 6128500,0 6075900,0 6287700, 0 8. O‘g‘itlarni tashib keltirish, ortish va yerga solish uchun ketgan xarajat so‘m/ga - 458500,0 565400,0 657600,0 587600,0 605800,0 9. Qushimcha hosilni yig‘ishtirish bilan bog‘liq xarajatlar so‘m/ga - 2150000,0 2193000, 0 2412300,0 2629407,0 2866053, 6 10. Jami o‘g‘itlar bilan bog‘liq xarajatlar so‘m/ga - 7433800,0 8852680, 0 9198400,0 9292907,0 9759553, 6 11. O‘g‘itlarni qo‘llash hisobiga olingan shartli sof daromad so‘m/ga - 1528100,0 3848420, 0 4060300,0 4129793,0 4614346, 4 12. O‘g‘itlarni qo‘llash shartli rentabelligi % - 20,6 43,5 44,1 44,4 47,3 51 3.6.2 - jadval Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarni qo‘llashning iqtisodiy samardorligi (2022 yil) № Ko‘rsatkichlar O‘lch. birl. Variantlar 1 2 3 4 5 6 1. Olingan jami hosil don s/ga 26,0 55,2 67,4 68,4 69,2 72,1 poya s/ga 24,2 44,2 53,9 54,7 55,4 57,7 2. O‘g‘itlar hisobiga olingan qo‘shimcha hosil don s/ga 0,0 29,2 41,4 42,4 43,2 46,1 poya s/ga 0,0 20,0 29,7 30,5 31,2 33,5 3. 1 s mahsulot narxi don so‘m 350000 350000 350000 350000 350000 350000 poya so‘m 40000 40000 40000 40000 40000 40000 4. O‘g‘it hisobiga olingan shartli daromad don so‘m/ga - 10220000 14490000 14840000 15120000 16135000 poya so‘m/ga - 798400 1188800 1220800 1246400 1339200 5. Jami hosildan olingan shartli daromad so‘m/ga - 11018400 15678800 16060800 16366400 17474200 7. Mineral o‘g‘it narxi so‘m/ga - 6117010 7149510 7407635 6881825 7365882 8. O‘g‘itlarni tashib keltirish, ortish va yerga solish uchun ketgan xarajat so‘m/ga - 458500 565400 657600 587600 605800 9. Qushimcha hosilni yig‘ishtirish bilan bog‘liq xarajatlar so‘m/ga - 2150000 2193000 2412300 2653530 2918883 10. Jami o‘g‘itlar bilan bog‘liq xarajatlar so‘m/ga - 8725510 9907910 10477535 10122955 10890565 11. O‘g‘itlarni qo‘llash hisobiga olingan shartli sof daromad so‘m/ga - 2292890 5770890 5583265 6243445 6583635 12. O‘g‘itlarni qo‘llash shartli rentabelligi % - 26,3 58,2 53,3 61,7 60,5 52 mahsulotlari birligiga sarflanadigan energiyaning, o‘g‘itlar ishlab chiqarish bilan bog‘liq texnologik jarayonlarning, qo‘shimcha mahsulotni qayta ishlash va sotish bilan bog‘liq harajatlarning energetik ekvivalentlaridan foydalaniladi [11; 284 b.,36; 50 b., 47; 49-63 b.]. Qishloq xo‘jalik ekinlariga qo‘llanilayotgan turli shakldagi suyuq va qattiq kompleks o‘g‘itlar, suyuq azotli, sekin ta’sir etuvchi azotli va kaliyli o‘g‘itlarning energetik tahlilining mohiyati shundaki, barcha o‘g‘itlarni ishlab chiqarish, qo‘llash (xo‘jalikka tashib keltirish, saqlash, tayyorlash va qo‘llash) hamda qo‘shimcha hosilni yig‘ishtirish dastlabki qayta ishlash va sotish harajatlari bir xildagi taqqoslama ko‘rsatkichlarda (MJ) hisoblanadi. Hisob-kitoblarda kimyoviy vositalarning, o‘simlikshunoslik mahsulotlari birligiga sarflanadigan energiyaning, o‘g‘itlar ishlab chiqarish bilan bog‘liq texnologik jarayonlarning, qo‘shimcha mahsulotni qayta ishlash va sotish bilan bog‘liq harajatlarning energetik ekvivalentlaridan foydalaniladi [11; 284 b., 36; 50 b., 47; 49; 63 b.]. Hozirgi paytda navlarning, turli ekinlarni yetishtirish texnologiyalarining, alohida agrotexnik tadbirlar, mineral o‘g‘itlar me’yorlari hamda ularni turli nisbatda qo‘llanilgandagi bioenergetik samaradorligini o‘rganish ommalashib bormoqda Qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishda energiya texnologiyalardan foydalanishni aniqlash va energiya tejamkorlikni ta’minlash uchun mineral o‘g‘itlarni qo‘llashda ularning energetik samaradorligini aniqlash muhim shartlardan biri hisoblanadi [ 29; 31-33 b., 39; 720 b., 63; 14-15 b.,]. O‘zbekiston sharoitida bioenergetik samaradorlik so‘nggi 5 yil davomida rivojlandi. Tipik bo‘z tuproqlar sharoitida bioenertegetik samaradorlikning aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Tipik bo‘z tuproqlar sharoitida makkajo‘xori yetishtirishda turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llashning bioenergetik samaradorligi aniqlandi. Aniqlash natijalari bo‘yicha shu narsa aniqlandiki, N250 K125 qo‘llanilgan variantda bioenergetik samaradorlik 2,09 ni tashkil etgan bo‘lsa, turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda 2,71 – 3,01 ni hosil qildi (5 – rasm). 53 Tikik bo‘z tuproqlar sharoitida makkajo‘xori yetishtirishda N250 K125 fonida ammofos o‘g‘itini 175 kg/ga qo‘llash natijasida eng yuqori bioenergetik samaradorlikka erishish mumkin ekan. 3.6.1 – rasm Bioenergetik samaradorlik ko‘rsatkichi 54N250 K125-Fon Fon + P175 (o.superfosfat) Fon + P175 (NKFU) Fon + P175 (suprefos - NS) Fon + P175 (ammofos)00.5 11.5 22.5 33.5 2.09 2.71 2.78 2.83 3.02 VariantlarBioenergetik samaradorlik XULOSA VA TAVSIYALAR 1 . Tipik bo‘z tuproqlarning haydalma qatlamida gumus-1,10 %, yalpi NPK-0,09; 0,10; va 2,79 %, harakatchan oziq moddalar NPK-12,6 mg/kg, 14,5 mg/kg, 284 mg/kg, ekanligi ya’ni harakatchan ammoniy nitrat va fosfor bilan juda kam taminlangan bo‘lsa almashinuvchan kaliy bilan o‘rtacha taminlangan bo‘lib haydov osti qatlamida ularning kamayishi kuzatildi. Tipik bo‘z tuproqlarning oziqa rejimiga mineral o‘g‘itlar ta’siri o‘rganilganda Oddiy superfosfat qo‘lanilgan variantda tuproq tarkibidagi harakatchan fosfor dastlabgi miqdoriga nisbatan 2 mg, NKFU variantida 2,8 mg/kg, Superfos NS variantida 2,7 mg/kg, Ammafos variantida 2,9 mg/kg ekanligi aniqlandi o‘rtacha 16,1 mg/kg oshganligi aniqlandi. Ikkinchi yil ham variantlar o‘rtasida sezilarli farq bo‘ldi. 2. Makkajo‘xorining o‘suv davrida nazorat variantda o‘simlik bo‘yi 78 sm, barglar soni 9,4 dona bo‘ldi, NK fon variantda o‘simlik bargi 90 sm, barg soni 9,4 dona, turli fosfor qo‘lanilgan variantlarda dastlabki 2 variantga nisbatan o‘simlik bo‘yi 31-35 sm va barg soni 3,2-3,7 donagacha oshgan. Makkajo‘xori ekini bo‘yi va barglar soni bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkich N250K175 fonida ammofos o‘g‘iti 175 kg/ga qo‘llanilgan variantda ko‘zatildi. 3. Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar makkajo‘xori hosildorligiga ijobiy ta’sir ko‘satdi, jumladan o‘g‘itsiz nazorat variantida o‘rtacha hosildorlik 27,3 s/ga olingan bo‘lsa, N250K125 variantida 54,8 s/ga olindi. Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda hosildorlik 66,2 – 71,3 s/ga olindi. Nazorat variantiga nisbatan 38,9 – 44,0 s/ga qo‘shimcha hosil olindi . Tadqiqotning ikkinchi (2022y.) yilida ham hosildorlik yuqori bo‘ldi. Nazorat variantida 26 s/ga va N250K175 variantida 55,2 s/ga hosil olingan bo‘lsa, turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda nazorat variantiga nisbatan 41,4 – 46,1 s/ga qo‘shimcha hosil olindi. Eng yuqori hosil ammofos o‘g‘iti qo‘llanilgan variantda 72,1 s/ga olindi. Oddiy superfosfat, NKFU va suprefos – NS o‘g‘itlari teng ahamiyatga ega bo‘ldi. 4.Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar makkajo‘xori don sifatiga turlicha ta’sir ko‘rsatdi. Nazorat o‘g‘itsiz variantida don tarkibidagi oqsil miqdori 10,2 %, 55 N250 K125 variantida esa 11,1 % ni tashkil etgan bo‘lsa, fosforli o‘g‘itlar qo‘llanilgan variantlarda 12,0 – 12,8 % gacha oshganligi aniqlandi. Oqsil miqdori bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkich suprefos – NS o‘g‘iti qo‘llanilgan variantda kuzatildi.Fosfor saыlovchi o‘g‘itlar ichida makkajo‘xori don sifatiga ta’siri bo‘yicha suprefos – NS o‘g‘iti boshqa fosfor saqlovchi o‘g‘itlar ichida eng yuqori ko‘rsatkichlarni qayd etdi. Nazorat variatiga nisbatan oqsil 3,3 % yuqori bo‘lgan bo‘lsa, yog‘, klechatka va kraxmal bo‘yicha boshqa fosforli o‘g‘itlar bilan teng ahamiyatga ega ekanligi aniqlandi. Tadqiqotlarning ikkinchi (2022) yili bo‘yicha ham shu tendesiya saqlanib qolindi. 5. Tadqiqotlarda turli o‘suv fazalarida makkajo‘xori tarkibidagi umumiy fosfor (P) miqdoriga turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar turlicha ta’sir ko‘rsatdi. Nazorat- o‘g‘itsiz variantida makkajo‘xorining 4-6 barg hosil qilish fazasida 0,45 %, 8-10 barg hosil qilishda 0,47 %, gullash va sut pishish fazalarida mos ravishda 0,43 va 0,35 % ni tashkil etlan bo‘lsa. Mineral o‘g‘itlar, ayniqsa fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda fosfor miqdori ancha oshganligi aniqlandi ayniqsa bu ko‘rsatkich N250K125 fonida ammofos o‘g‘iti 175 kg/ga qo‘llanilgan variantda kuzatildi. 4-6 barg hosil qilish fazasida 1,12 %, 8-10 barg hosil qilish fazasida esa 0,92 % ni tashkil etib, gullash va sut pishish fazalarida ham mos ravishda 0,70 va 0,63 % ni tashkil qildi. Ikkinchi yil ham shu tendensiya saqlanib qoldi. 6. Tipik bo‘z tuproqlar sharoitida makkajo‘xori ekini yetishtirishda qo‘llanilgan turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarning foydalanish koeffisiyenti turlicha bo‘ldi. Oddiy superfosfat o‘g‘iti qo‘llanilganda foydalanish koeffisiyenti 13,2 %, NKFU o‘g‘itida 13,5 %, suprefosNS o‘g‘itida 14 % ni tashkil etgan bo‘lsa, eng yuqori ko‘rsatkich ammofos o‘g‘iti qo‘llanilgan variantda 14,9 % ni hosil qildi. Tadqiqotlarimizning ikkinchi (2022) yilida ham foydalanish koeffisiyenti shu tendensiya saqlanib qolindi. Oddiy superfosfat o‘g‘iti qo‘llanilgan variantda 13,7 % ni tashkil etgan bo‘lib, NKFU va suprefos NS o‘g‘itlari qo‘llanilgan variantlarda mos ravishda 13,9 va 14,3 % ni tashkil etdi. Eng yuqori qo‘rsatkich N250K125 fonida ammofos o‘g‘itini 175 kg/ga qo‘llashda 15,1 % ni tashkil etganligi aniqlandi. 56 7. Faqat azotli va kaliyli o‘g‘itlar (N250K125) qo‘llanilgan variantda rentabellik darajasi 20,6 % ni tashkil etgan bo‘lsa, turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda rentabellik darajasi 43,5 – 47,3 % ni bo‘lganligi aniqlandi (3.6.1 - jadval) Tadqiqotning ikkinchi yilida ham shu tendensiya takrorlandi. Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda shartli rentabellik darajasi turlicha bo‘ldi. N250K125 variantida rentabellik 26,3 % bo‘lgan bo‘lsa, turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar qo‘llanilganda rentabellik darajasi 53,3 – 60,5 % ni tashkil etdi (3.6.2 - jadval). Samarqand viloyati tipik bo‘z tuproqlari sharoitida makkajo‘xoridan yuqori va sifatli hosil yetishtirishda N250 K125 fonda fosforli o‘g‘itlar 175 kg/ga qo’llash tavsiya etiladi. 57 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ning 2019 yil 17 aprel Qishloq xo‘jaligi sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi farmoni Toshkent shahri, 2019 yil 17 aprel https://lex.uz/docs/-4291908 2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23-oktyabr PF- 5853 son O‘zbekiston Respublikasi Qishloq Xo‘jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo‘ljallangan strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risidagi farmoni,Toshkent shahri 2019 yil 23-oktyabr https://lex.uz/docs/-4567334 3.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ning 2020 yil 18 mart, PQ-4643-son Agrar va oziq-ovqat sohalarini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risidagi Toshkent sh.,2020 yil 18 mart, https://lex.uz/ru/docs/-4768973 4.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 24- avgust, 505-so n 1-bob Qishloq xo‘jaligi ekinlarini oqilona joylashtirish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida qarori, Toshkent sh., 2020-yil 24-avgust https://lex.uz/uz/docs/-4966463 5. Абдукадыров Ж., Джуманиязов И., Турдиев С. И др. Сохранение плодородия почвы: проблема земледелия. //Агро илм., №1(1), 2007,-Б33 , 6. Акинчик А.В. Влияние способов основной обработки почвы и удобренe на урожай и качество кукурузы на силос в различных севооборотах в условиях юго-западной части ЦУЗ. / /Автореф.дисс.на соиск.уч.ст.канд.с.-х.наук, Белгород, 2004, -С 37. 7.Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М.:Агропромиздат, 1985-352 с. 8.Ежов М. Выращивание высоких урожаев зерна высоколизиновой кукурузы при разных густотах стояния и нормах внесения азота /Агро илм, 2010, №1(30).-С 12-13. 9. Елешев Р.Е., Иванов А.Л. Фосфорный режим почв Казахстана. - Алма-Ата.: Наука, 1990. - 160 с., 10. Елешев Р.Е., Иванов Л.А. Фосфор в земледели: Управление и экология. - Алма-Ата.: Казахстан, 1991. - 348 с., 11. Ермохин Ю.И., Бобренко И.А. Оптимизация минерального питания сельскохозяйственных культур (на основе «ПРОД»): Монография. - Омск.: ФГОУ ВПО. ОмГАУ, - 2015. - 284 с., 12.Иминов А. Экиш меъёрлари ва такрорe экинларни кузги буғдойнинг ўсиш-ривожланиши ва дон ҳосилдорлигига таъсири. Диссертация автореферат. Тошкент-2008 й. – 23 б. 58 13.Каримов Ш., Тиллабеков Б. Самарқанд вилоятининг ўтлоқ-бўз тупроқ шароитида янги нитратли калцe фосфат (НКФУ) ўғитининг самарадорлигини аниқлаш. ЎзПИТИ Самарқанд филиали йиллик ҳисобот. - Самарқанд, 2008. - 241 б. 14.Караханов А., Абдурахманов А., Толыбаев А. Возделывание повторных культур с применением методов минимальной обработки почвы // Ж. Агро илм-Ўзбекистон- қишлоқ хўжалиги. 2016, № 1 (39).-Б 65-66. 15.Кидин В.В. Торшин С.П // Агрохимия. –М:. Проспект -2016. - 608 с., 16.Қодирхўжаев Ж. Турли фосфорли озиқланиш шароитларида ғўзанинг биологик таъсирланиши // Ғўза ва йўлдош экинларни ўғитлаш ҳамда тупроқ унумдорлиги: Илмe-амалe конференция тўплами. - Тошкент, 1992. - Б. 22-25.; 17.Кузиева А. Влияние различных форм фосфорных удобренe на агрохимические свойства сероземно-оазисных почв и урожайность хлопчатника // Автореф. дис. … канд. с.-х. наук. - Т.: 1990. - 24 с. 18.Курдашев K, О.Хакбердиев суғориладиган типик бўз тупроқларнинг кимёвe хоссалари //“ЎЗБЕКИСТОН ТУПРОҚЛАРИНИНГ УНУМДОРЛИК ҲОЛАТИ, МУҲОФАЗАСИ ВА УЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ МАСАЛАЛАРИ” Республика илмe-амалe конференция материаллари. Тошкент.–2013 й. – Б.75-77. 19. Ма хматмурадов А.У. Рост, развитие и урожайность кукурузы при различном уровне обеспеченности фосфатами: Дис. … канд. с.-х. наук. - Самарканд: СамСХИ, 1993. - 171 с.; 20. Махматмуродов А. У. Влияния питания на урожайность кукурузы основного и повторного посева. Дисс.... учён. степ. док. селхоз. наук. Ташкент. – 2018. 260 с. 21.Махсудов Х.М, Гафурова Л.А. Ўзбекистоннинг эрозияга учраган тоғ ва тоғ олди тупроқлари. Тошкент. Мехнат нашриёт, 1998 й., - 120 б., 22.Машрабов М.И. Зарафшон воҳаси карбонатли тупроқларни фосфат режим, ғўзанинг ўсиш ва ривожланишига фосфорли ўғит турларининг таъсири. Магистрлик даражаси диссертацияси: - Самарқанд: СамСҚИ, 2003. - 63 б. 23.Машрабов М.И., Хайитов М.А. Ҳаракатчан фосфорли ўғитларнинг пахта ҳосилдорлигини оширишдаги аҳамияти. // Аграр фани хабарномаси. - Тошкент, 2003. - №1 (11). - Б 113-115., 59 24.Машрабов М.И., Хайитов М.А. Янги фосфор сақловчи ўғитларнинг тупроқ озиқ режимига таъсири.Фермер хўжаликларини ривожлантиришдаги муаммолар ва уларнинг ечимлари. Профессор- ўқитувчиларнинг XVI - илмe-амалe конференция материаллари. 1- қисм. - Самарқанд, 2008. - Б. 18-20., 25.Машрабов М.И., Хайитов М.А., Хошимов Ф.Ҳ. Қизилқум фосфоритлари асосида олинган ўғит (АФУ ва НКФУ) ларнинг самарадорлиги. Қишлоқ хўжалигини ривожлантиришдаги устувор йўналишлар ва уларнинг ечимлари. Профессор-ўқитувчиларнинг 2011 йил «Кичик бизнес ва хусусe тадбиркорлик йили» га бағишланган илмe-амалe конференция материаллари. 1-қисм. - Самарқанд, 2011. - Б. 27-30. 26.Машрабов М.И., Махсудова М.И., Хайитов М.А. Тупроқ унумдорлиги ва ғўза ҳосилдорлигига фосфор сақловчи ўғитларнинг таъсири // Тупроқ унумдорлигини ошириш, ғўза ва ғўза мажмуидаги экинларни парваришлашда манба тежовчи агротехнологияларни амалиётга жорe этишнинг аҳамияти. Халқаро илмe-амалe анжумани маърузалари асосидаги мақолалар тўплами. - Тошкент, 2012. -Б 54-57. 27.Машрабов М., Хайитов М., Хошимов Ф. Ғўзанинг ўсиб- ривожланиши ва ҳосилдорлигига фосфор сақловчи ўғитларнинг таъсири // Агро илм. - Тошкент, 2013. - № 2 (26). - Б. 25-27. 28.Машрабов М.И., Хайитов М.А., Хошимов Ф.Ҳ. Турли ўғит меъёрларининг тупроқ таркибидаги ҳаракатчан фосфор миқдорига боғлиқлиги. // Агро илм. Тошкент, 2013. - № 3 (27). - Б. 66-67. 29.Машрабов М.И., Махмудов О. Қизилқум фосфоритлари асосида олинаётган ўғитларнинг биоэнергетик самарадорлигини аниқлаш. Қишлоқ хўжалигида яратилаётган инновацион ишланмалар. Катта илмe ходим - изланувчи ва ёш олимларнинг илмe - амалe конференцияси материаллари. 1 - қисм. - Самарқанд, 2015 йил. - Б. 31- 33.; 30.Массино А., Бобоев Ф., Тулепов С. Анғизга экиладиган маккажўхорининг янги “Ўзбекистон 300 МВ” дурагайи. // Ўзбекистон қишлоқ хўжалиг,-2015, №5.-Б 38. 31.Машрабов М., Хайитов М., Хошимов Ф. Зарафшон водeси ўтлоқ тупроқлар фосфат режими ва пахта етиштиришда фосфор сақловчи ўғитларнинг самарадорлиги // Монография. - Тошкент, «Наврўз», 2017. -200 б. 60 32. Машрабов М., Хайитов М. Изменение фосфатного режима почв с карбонатно-магниевым засолением под влиянием новых комплексных удобренe при возделывани хлопчатника // Актуальные проблемы современной науки. - Москва, 2017. - № 4 (95). - С. 267- 270., 33.Машрабов М.И. Магнe карбонатли шўрланган тупроқларда фосфор сақловчи ўғитларни ғўза озиқланишига таъсирини илмий асослаш. Қишлоқ хўжалиги фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) илмe даражасини олиш учун тайёрланган диссертация. – Тошкент. – 2018. 220 б. 34.Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических исследованe в полевых хлопковых района. Ташкент:СоюзНИХИ, 1968. 440 с. 35.Методические рекомендацих по проведению полевых опытов с кукурузой. Днепропетровск, 1980 -54 с. 36.Методика определения энергетической эффективности применения минеральных, органических и известковых удобренe. - М.: 1996. - 50 с., 37. Мирзажонов Қ. Ерни қайси чуқурликда ҳайдаш керак // Пахтачилик ва дончиликни ривожлантириш муаммолари: Халқаро илмe-амалe конференция материаллари. - Тошкент, 2004. - Б. 58-60. 38.Мирзажонов Қ. Тупроқ таркибининг экин ҳосили ва сифатига таъсири. // Ўзбекистон қишлоқ хўжалиг, - 2016. -№ 6. -Б. 42. 39.Минеев В.Г. Агрохимия. - Москва: МГУ Колос, 2004. - 720 с., 40.Минеев В.Г. // Агрохимия. - М:. - Колос -2004. -717 с., Муравин Э.А. Ромодина Л.В. Литвинскe В.А // Агрохимия - М:. «Академия» - 2014. –C. 200 – 275., 41.Мирзажонов Қ. Тупроқ таркибининг экин ҳосили ва сифатига таъсири. // Ўзбекистон қишлоқ хўжалиг, - 2016. -№ 6. -Б. 42. 42.Мусаев Б.С. Агрокимё. -Т:. Шарқ, 2001. – 320 б. 61 43.Ниёзалиев Б.И. 2006-2008 йилларда Ўзбекистон пахтачилик илмe - тадқиқот институтида олиб борилган илмe изланишлар бўйича олинган натижалар // Пахтачликдаги долзарб масалалар ва уни ривожлантириш муаммолари: Халқаро илмий-амалe конференция материаллари тўплами. - Тошкент, 2009. - Б. 18-19., 44.Небытов В.Г. Влияние суперфосфата и фосфоритной муки при ежегодном и запасном внесени на агрохимические свойство почв и урожайность культур севооборота / В.Г.Небытов // Агрохимия. - 2012. - № 3. - С. 25-31.] 45.Нурбеков Азиз, Амир Кассам, Досимбек Сидиқ, Зоҳиджон Зиёдуллаев, Имран Жумшудов, Ҳафиз Мўминжонов, Девид Фейндел, Жозеф Турок. Озарбайжон, Қозоғистон ва Ўзбекистон қишлоқ хўжалигида тупроқни ҳимояловчи ва ресурстежовчи технологиялар амалиёти бўйича бошланғич қўлланма. Тошкент, 2019. – 96 б. 46.Орипов Р.О., Халилов Н.Х. “Ўсимликшунослик”. – Тошкент. 2016. -521 47. Оценка энергетической эффективности технологи возделывания озимой пшеницы в шести ротациях севооборота многолетнего стационара // Н.И. Цимбалист, В.Ф. Ладонин, В.А.Бузько, А.М.Алиев, В.А. Шмонин, С.Н.Цимбалист // Агрохимия. - 2007. - №7. - С. 49-63. 48. Протасов П.В., Маннанова А.Н. Влияние повышенной концентраци фосфатов в почве на рост, развитие и урожай хлопчатника // А грохимия. - 1968. - № 2. - С. 39-41., 49. Рагимов В.И. Влияние доз и новых форм фосфорсодержащих удобренe на хлопчатник в условиях Азербайджана в зависимости от фосфатного уровня почвы // Автореф. дис. … канд. с.-х. наук. -Б: 1990. - 23 с.; 50.Саттаров Д. Научные основы применения удобренe // Хлопководство. - Ташкент. 1979. - № 3. - С. 26-27., 62 51.Саттаров Д. Сорт, почва, удобрение и урожай. - Т.: Мехнат, 1988. - 188 с., 52.Саттаров Ж.С. Агроким ё муаммолари ва уларни ечиш йўллари. Ўзбекистон тупроқшунослар ва агроким ё гарлар жамиятининг 5- қурултойи материаллари. Тошкент, 2005. Б 104-109. 53.Сатторов Ж., Сидиков С. Суғориладиган тупроқлар унумдорлигини оширишнинг имкониятлари. Ўзбекистон биология журнал, 2008 йил, 2-сон. 54.Сидиқ Д. A ., Ш. Жарасов, A .Д. Карабалаева, M . A . Сидиков, Б. Исабеков и A . T . Бабаходжаев. (2008 год). «Рекомендаци по ресурсосберегающей технологи возделывания зерновых колосовых культур в условиях богарного и орошаемого земледелия южного Казахстана». Шымкент. - 42 с. 55.Сидиқов С., Рахимов Х., Ғуломова З. Суғориладиган тупроқларнинг унумдорлиги ва уни ноанъанавe ўғитлар қўллаш орқали ошириш. “Ўзбекистон тупроқларининг унумдорлик ҳолат, муҳофазаси ва улардан самарали фойдаланиш масалалари” Республика илмe-амалe конференцияси илмe мақолалар тўплами. Тошкент. – 2013.- Б 194-196. 56. Сущеница Б.А. Фосфатный уровень почв и его регулирование. - М.: 2007. - 376 с. 57.Тожиев С.М., Вайс Т., Ниязалиев Б.И., Тухтаев С., Акбарова М.Г. Влияние азосуперфосфата на урожайность хлопчатника // Тупроқ унумдорлигини оширишнинг илмe ва амалe асослари: Халқаро илмe- амалe конференция материаллари. - Тошкент, 2007. I-қисм. - Б. 382-385. 58. Тиллабеков Б.Х., Алиев А.Т., Ким Р.Н., Мячина О.В., Курбанов И.М. Динамика изменения питательных элементов в почве при применени нитро-кальцe-фосфатного удобрения // Тупроқ унумдорлигини оширишнинг илмe ва амалe асослари: Халқаро илмe амалe конференция материаллари. - Тошкент, 2007. I-қисм. - Б. 270-273. 63 59.Тиллабеков Б.Х., Ниязалиев Б.И., Раимбердиев Х.А. Влияние сроков внесения НКФУ под хлопчатник на содержание питательных веществ в почве // Деҳқончилик тизимида зироатлардан мўл ҳосил етиштиришнинг манба ва сув тежовчи технологиялари. - Тошкент, 2010. - Б. 209-211. 60.Турапов И., Қурвонтоев Р., Мўминов С., Муродов Ф., Номозов Н. Буғдойни мулчалаш таъсирида эскидан суғориладиган типик бўз тупроқ таркибидаги озиқа моддаларнинг ўзгариши “Ўзбекистон тупроқларининг унумдорлик ҳолат, муҳофазаси ва улардан самарали фойдаланиш масалалари” Республика илмe-амалe конференцияси илмe мақолалар тўплами. Тошкент. – 2013.- Б 60-63. 61.Хайитов М.А., Хошимов Ф.Ҳ. Тупроқ фосфат таъминотига боғлиқ равишда фосфорли ўғитлар қўллаш // Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида самарадорликни ошириш омиллари. - Самарқанд, 1993. - Б. 20., 62.Хайитов М.А. Фосфатный режим типичных сероземов и эффективность различных форм фосфорсодержащих удобренe в звене овоще-кормового севооборота // Автореф. дис. … канд. с.-х. наук. - Т.: 1993. - 21 с. 63.Хайитов М., Машрабов М. Фосфор сақловчи ўғитларнинг биоэнергетик самарадорлиги // Агро илм. - Тошкент, 2015. - №1 (33). -Б. 14-15.]. 64.Хазратқулов Ш. Компостларнинг карбонатли шўрланган тупроқлар агрокимёвe хоссалари ва маккажўхори ҳосилдорлигига таъсири. Қишлоқ хўжалик фанлари номзоди илмe даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Тошкент. – 2008. – 176 б. 65.Холиқов Б.М. ―Янги алмашлаб экиш тизимлари ва тупроқ унумдорлиги. Тошкент, 2010 й. 120 б. 66.Чумаченко И.Н. Фосфор в жизни растенe и плодородие почв. - М.: ЦИНАО. - 2003. - 124 с. 64 67.Шиндин А.П., Багринцева В.Н., Борщ Т.И. и др. Кукуруза. Современная технология возделывания. Монография. Москва: «ГНУ ВНИИ кукурузы», 2009.- C.127. 68. Bai Z., H.Yang X., Li H., Zhou B., Shi X., Wang B., Li D., Shen J., Chen Qin W., Oenema O., Zhang F. The critical soil P levels for crop yield, soil fertility and environmental safety in different soil types. Plant Soil. - 2013. -№ 372. - P. 27-37.; 69.FAO (2012). Conservation agriculture in Central Asia: Status, Policy and Institutional Support, and Strategic Framework for its Promotion. FAO- SEC, Ankara, Turkey. 65 pp. 70.FAO (2013). Guidelines on testing, certification and registration of pesticide applying equipment (in Russian), Ankara, Turkey. 231 pp. 71.Jumshudov I., A. Nurbekov, H.Muminjanov, A.Musaev and S.Safarli (2012). Effect of bed planting methods on the productivity of winter wheat in the irrigated areas of Azerbaijan. Conservation Agriculture and Sustainable Upland Livelihoods. Innovations for, with and by Farmers to Adapt to Local and Global Changes. Background of conservation agriculture in Southeast Asia and prospect for the future. 10th - 15 th December 2012, Hanoi, Vietnam. - 250- 252 pp. 72.Karabayev M., P. Wall., K. Sayre and A. Morgounov (2012). Conservation Agriculture Adoption in Kazakhstan: History, Status and Outlooks. CIMMYT Report. 73.Karimov.M.U, O‘g‘it qo‘llash tizimi, - T: “Navro‘z”, - 2017. -280 b.). 74 . Leytim A.B.., Mikkelson R.L. The nature of phosphorus in calcareous soils // Better Crop. - 2005. - №89. - P. 11-13 75. Normurodov O.U., Holiyarov J.Z., Hasanov H.A., Mamayusupova A.Ch., Ibrohimov G.B., Removal cotton basic nutrients and utilization of phosphorus from phosphate and compound fertilizers // Austrian Journal of Tehnical and Natural Sciences. Section 9. Agricultural Sciences, - 2015. - P. 61-64. н тайёрланган диссертация. – Тошкент. – 2018. 220 б.; 65 76.Sattarov J., Siddiqov S., Abdullayev S., Ergashev A., Xaidmuhamedova Z., Kulmurodova Ya., Qosimov U., Akbarov N. Agrokimyo. -T:. Cho‘lpon, - 2011. – 552 b. 77. Xayitov M.A., Xashimov F.H., Torshin N.P. O‘g‘it qo‘llash tizimi. – Samarqand. SamDU. – 2021. -270 b. www.zea.uz . https://scholar.google.com/ https://www.sciencedirect.com/ ResearchGate https://www.agro.uz/ 66 ILOVALAR 67 1 - ilova Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarni tuproq tarkibidagi harakatchan fosfor miqdoriga ta’siri, mg/kg (2021 y.) T/r Variantlar Rivojlanish fazalari o‘g‘it-lashdan oldin 4-6 barg hosil qilish 8-10 barg hosil qilish gullash pishish 1. Nazorat - o‘g‘itsiz 14,2 15,9 13,3 12,1 10,9 2. N250 K125-Fon 15,1 21,6 18,7 17,3 14,5 3. Fon + P175 (o.superfosfat) 14,3 57,2 50,2 35,5 16,7 4. Fon + P175 ( NKFU ) 13,9 61,1 51,4 35,8 16,1 5. Fon + P175 ( suprefos - NS) 15,3 62,4 52,7 33,7 17,5 6. Fon + P175 ( ammofos ) 14,2 63,6 54,3 33,2 17,3 68 2 - ilova Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar tarkibidagi fosfordan foydalanish koeffisiyenti va fosfor balansi (2021 yil ) № Tajriba variantlari Fosfor me’yori, kg/ga O‘zlashtirish o‘g‘it+tuproq, kg/ga O‘g‘itdan foydalanish koeffisiyenti, % Fosfor balansi, +- O‘zlashtirish- ning qoplanishi, %tuproq+ o‘g‘it o‘g‘it 1. Nazorat - o‘g‘itsiz - 22,4 - - - - 2. N250 K125-Fon - 34,3 - - - - 3. Fon + P175 (o.superfosfat) 175 53,7 23,2 13,2 121,3 325,9 4. Fon + P175 (NKFU) 175 54,2 23,7 13,5 120,8 322,9 5. Fon + P175 (suprefos - NS) 175 55,1 24,6 14,0 119,9 317,6 6. Fon + P175 (ammofos) 175 56,6 26,1 14,9 118,4 309,2 69 3 - ilova Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlar tarkibidagi fosfordan foydalanish koeffisiyenti va fosfor balansi (2022 yil ) № Tajriba variantlari Fosfor me’yori, kg/ga O‘zlashtirish o‘g‘it+tuproq, kg/ga O‘g‘itdan foydalanish koeffisiyenti, % Fosfor balansi, +- O‘zlashtirish- ning qoplanishi, %tuproq+ o‘g‘it o‘g‘it 1. Nazorat - o‘g‘itsiz - 21,9 - - - - 2. N250 K125-Fon - 35,3 - - - - 3. Fon + P175 (o.superfosfat) 175 54,5 24,0 13,7 120,5 321,1 4. Fon + P175 (NKFU) 175 54,8 24,3 13,9 120,2 319,3 5. Fon + P175 (suprefos - NS) 175 55,6 25,1 14,3 119,4 314,7 6. Fon + P175 (ammofos) 175 56,9 26,4 15,1 117,9 306,5 70 4 – ilova Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarni makkajo‘xori hosildorligiga ta’siri (2021 y.) № Variantlar Takrorlar bo‘yicha, s/ga Jami V O‘rtacha hosil, s/gaI II III IV 1 Nazorat - o‘g‘itsiz 26,4 26,4 28,8 27,6 109,2 27,3 2 N250 K125-Fon 55,8 53,7 54,5 55,2 219,2 54,8 3 Fon + P175 (o.superfosfat) 65,3 64,2 66,5 68,7 264,7 66,2 4 Fon + P175 (NKFU) 68,6 64,5 71,6 66,7 271,4 67,9 5 Fon + P175 (suprefos - NS) 68,7 69,2 64,2 71,6 273,7 68,4 6 Fon + P175 (ammofos) 72,3 68,2 73,2 71,3 285 71,3 Jami R 357,1 346,2 358,8 361,1 ∑X=1423,2 X = 59,3 X = 1423,2 : 24 = 59,3 X = 355,8 : 6 = 59,3 4 ilova davomi 71 Hosildorlikning erkin fondan (A) farqi № Variantlar X 1 = X-59,3 ∑ V ∑ V 2 I II III IV 1 Nazorat - o‘g‘itsiz -32,85 -32,85 -30,45 -31,65 -127,8 16332,84 2 N250 K125-Fon -3,45 -5,55 -4,75 -4,05 -17,8 316,84 3 Fon + P175 (o.superfosfat) 6,05 4,95 7,25 9,45 27,7 767,29 4 Fon + P175 (NKFU) 9,35 5,25 12,35 7,45 34,4 1183,36 5 Fon + P175 (suprefos - NS) 9,45 9,95 4,95 12,35 36,7 1346,89 6 Fon + P175 (ammofos) 13,05 8,95 13,95 12,05 48 ,0 2304 ∑R 1,6 -9,3 3,3 5,6 1,2 ∑ V 2 =22251,22 ∑R 2 2,56 86,49 10,89 31,36 ∑R 2 = 1,44 4 - ilova davomi Farqlar kvadrati 72 № Variantlar (X 1 ) 2 V 2 I II III IV 1 Nazorat - o‘g‘itsiz 1079,122 5 1079,122 5 927,2025 1001,723 4087,17 2 N250 K125-Fon 11,9025 30,8025 22,5625 16,4025 81,67 3 Fon + P175 (o.superfosfat) 36,6025 24,5025 52,5625 89,3025 202,97 4 Fon + P175 (NKFU) 87,4225 27,5625 152,5225 55,5025 323,01 5 Fon + P175 (suprefos - NS) 89,3025 99,0025 24,5025 152,5225 365,33 6 Fon + P175 (ammofos) 170,3025 80,1025 194,6025 145,2025 590,21 Jami V 2 1474,655 1341,095 1373,955 1460,655 5650,36 73 4 - ilova davomi Variantlar soni l = 6 Takrorlar soni n = 4 Paykallar N = l*n = 6*4 = 24 O‘rtacha hosil X = 59 , 3 s/ga S = ( ∑X 1 ) 2 / N = ( 1,44 ) 2 / 24 = 0,06 Cu = ∑X 1 2 - S = 5650,36 - 0,06 = 5650,30 Sr = ∑R 2 :l - S = 131,3 / 6 – 0,06 = 21,8 Cv = ∑V 2 : n - C = 22251,22 / 4 – 0,06 = 5562,7 Cz = Cu - Sr - Sv = 5650,30 - 21,8 - 5562,7 = 65,7317 Sonlarning erkinlik darajasi Dispersiya Kvadratlar yig‘indisi Sonlarning erkinlik darajasi O‘rtacha kvadrat F f F 05 Umumiy 5650,30 23 Takrorlar 21,8 3 Variantlar 5562,7 5 1112,5 253,9 2,9 Qoldiq 65,7317 15 4,4SX= √ S2 n = 1, 07 s/ga Sd= √ 2S2 n = 1, 52 s SX%= Sx x100 = 2 , 5 % NSR 0,5 = t 0,5 S d = 2, 78 s/ga 74 5 - ilova Turli fosfor saqlovchi o‘g‘itlarning bioenergetik samaradorligi, 2022 yil № Variantlar O‘g‘it qo‘llash hisobiga olingan qo‘shimcha hosil, s/ga Qo‘shimcha hosil tarkibi - dagi energiya, Mj Mineral o‘g‘itlarni qo‘llash uchun sarf bo‘lgan energiya, Mj Bio e nergetik samaradorlik (FIK) 1 N250 K125 - fon 29,2 48491,272 23102,5 2,09 2 Fon + P175 (o.superfosfat) 41,4 68751,324 25307,5 2,71 3 Fon + P175 (NKFU) 42,4 70411,984 25307,5 2,78 4 Fon + P175 (suprefos - NS) 43,2 71740,512 25307,5 2,83 5 Fon + P175 (ammofos) 46,1 76556,426 25307,5 3,02 75 76 77

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA‘LIMʻ ʻ VAZIRLIGI “ Tipik bo‘z tuproqlar oziqa rejimi shakllanishiga mineral o‘g‘itlarning ta‘siri ” ( Makkajo‘xori ekini misolida ) 1

2Mundarija Bet Kirish ……………………………………………………………………. 8 I BOB ADABIY O TLAR TAHLILI ………………………………… 13 1.1. Mineral o‘g‘itlar qo‘llashning tuproq oziq rejimiga ta’siri……. 13 1.2. Makkajo‘xorining o‘sishi, rivojlanishi, hosildorligi va hosil sifariga mineral o’g’itlarning ta’siri ………………………….. 16 II BOB TADQIQOT O TKAZILGAN XUDUD SHAROITLARI,ʻ USLUBLARI VA NAV TAVSIFI …………………………… 21 2.1. Tajriba dalasining tuproq-iqlim sharoitlari ……………………. 21 2.2. Tajriba dalasining agrokimyoviy tavsifi ………………………. 25 2.3. Tadqiqot sxemasi va uslublari …………………………………. 26 2.4. Makkajo‘xorining “ Kremnistaya UZROS ” navi tavsifi……… 27 2.5. Tajribada ekilgan ekinning yetishtirish agrotexnologiyasi ……. 33 III BOB ASOSIY QISM ………………………………………………... 33 3.1. Tuproq oziqa rejimi…………………………………………….. 41 3.2. O sish va rivojlanishi ʻ ……………………………………………. 37 3.3. Hosildorligi ……………………………………………………… 41 3.4. Hosil sifati ……………………………………………………….. 47 3.5. O‘zlashtirish va foydalanish koeffitsiyenti………………………. 51 3.6. Iqtisodiy va bioenergitik samaradorligi ………………………….. 55 XULOSA VA TAVSIY A LAR ……………………………………………. 61 FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR RO YXATI ʻ …………………… 64 ILOVALAR ……………………………………………………………..... 73

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: Makkajo‘xori qo‘ng‘irboshsimonlar oilasiga kiruvchi, bir yillik, bir uylik, ikki jinsli, chetdan changlanadigan o‘simlik. Bitta o‘simlikda otalik to‘pguli – ro‘vak va onalik to‘pguli – so‘ta joylashgan. Makkajo‘xori dunyoda eng ko‘p yetishtiriladigan va tarqalgan donli ekinlardan biri hisoblanadi. U oziq ovqat, yem-xashak va texnikaviy ekindir. Dunyo bo‘yicha yetishtiriladigan makkajo‘xori donining 20 % oziq - ovqat, 15- 20 % texnikaviy va qolgan qismi ya’ni uchdan ikki qismi yem-xashak maqsadlarida ishlatiladi. Don tarkibida 65-70 % uglevodlar, 9-12 % oqsil, 4-8 % yog‘, shuningdek, mineral tuzlar va vitaminlar saqlaydi. Makkajo‘xorining doni, yashil massasi, silosi, so‘tasi va uni ajoyib oziqa bo‘lib, 1 kg donida 1,34 oziqa birligi va 78 g hazmlanadigan protein bor. Omixta yem tayyorlashda makkajo‘xori qimmatli komponent. Amerika Qo‘shma Shtatlari Qishloq xo‘jaligi Departamenti (USDA) ning bergan malumotlariga ko‘ra, 2021 yilda butun dunyo bo‘yicha 202,82 mln gektar yerga makkajo‘xori ekilgan. Ekin maydoni bo‘yicha Xitoy davlati (43,32 mln ga) birinchi o‘rinda, AQSh esa (34,56 mln ga) ikkinchi o‘rinda turibdi. 2021 yilda butun dunyo bo‘yicha 1206,96 mln tonna makkajo‘xori doni yetishtirilgan 1 . Respublikamizda 2021 yilda asosiy ekin sifatida 51,331 ming ga maydonga makkajo‘xori don uchun, 158,504 ming ga maydonga esa makkajo‘xori silos uchun ekilgan. G‘alladan bo‘shagan yerlarga takroriy ekin sifatida esa mos ravishda 295,899 ming ga va 161,266 ming ga ni tashkil etgan [ 1 ]. Samarqand viloyatida makkajo‘xori don uchun 6,115 ming ga, makkajo‘xori silos uchun esa 5,047 ming ga ekilgan. Viloyatda makkajo‘xori don uchun yetishtirishda Pastdarg‘om tumani yetakchi o‘rinda turadi (1,223 ming ga tashkil etadi.).Makkajo‘xori o‘g‘itlarga talabchan. Makkajo‘xori 1 s t don hosil qilishi uchun 2,2-3,4 kg azot , 1,0-1,2 kg fosfor, 2,5-3,7 kg kaliy o‘zlashtiradi. 1 https://apps.fas.usda.gov/psdonline/circulars/production.pdf 3

O‘rtacha 2.8 kg azot, 1,1 kg fosfor, 3,1 kg kaliy deb olinsa 65 st don hosili, 500- 700 st yashil massa olish uchun o‘rtacha 182 kg azot, 71,5 kg fosfor va 201,5 kg kaliyni o‘zlashtiradi. Makkajo‘xori ekini boshqa donli ekinlarga nisbatan oziq moddalarni ko‘p o‘zlashtirib ketadi, shuning uchun uni yetishtirishda tuproq oziq rejimini o‘rganish orqali yuqori va sifatli hosil yetishtirish qishloq xo‘jaligida dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Samarqand viloyatida makkajo‘xori katta maydonga ekiladigan tipik bo‘z tuproqlar sharoitida makkajo‘xorini o‘g‘itlash tizimlarini ilmiy asoslangan holda ishlab chiqish orqali tuproq oziq rejimini yaxshilash makkajo‘xoridan yuqori va sifatli hosil yetishtirish imkoniyatlari o‘rganilmagan. Tadqiqot obyekti va predmeti: Pastdarg‘om tumani tipik bo‘z tuproq, makkajo‘xori o‘simligi olingan, tipik bo‘z tuproqlar sharoitida uning oziqlanishi, tuproqning oziq rejimini, o‘sishi, rivojlanishi, hosildorligi va mahsulot sifati hamda oziq moddalar balansiga mineral o‘g‘itlarning ta‘siri o‘rganish predmeti hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari: Zarafshon vodiysi (Samarqand viloyati Pastdarg‘om tumani) tipik bo‘z tuproqlarning oziqa rejimiga mineral o‘g‘itlarning ta‘sirini o‘rganish orqali makkajo‘xoridan yuqori va sifatli hosil yetishtirish tadqiqotning maqsadi hisoblanadi. Maqsadga erishish uchun qo‘yidagi vazifalar bajarildi: Tipik bo‘z tuproqlarni agrokimyoviy xususiyatlariga qo‘llanilgan o‘g‘itlarning ta’sirlarini o‘rganish; Makkajo‘xorining o‘sishi va rivojlanishiga qo‘llanilgan o‘g‘itlarning ta’sirini o‘rganish; Qo‘llanilgan o‘g‘itlar tarkibidagi azot, fosfor va kaliyning foydalanish koeffisiyentlari aniqlanadi; O‘g‘itlarning makkajo‘xorining hosildorligi va hosil sifatiga ta’siri ni o‘rganish; 4

Tajribadan olingan ma’lumotlarga matematik va statistik ishlov berish.Makkajo‘xori yetishtirishda qo‘llanilgan o‘g‘itlarning iqtisodiy va bioenergetik samaradorligini hisoblash. Ilmiy yangiligi: Samarqand viloyati tipik bo‘z tuproqlari sharoitida Qizilqum fosforitlari asosida ishlab chiqarilayotgan yangi tipdagi (ammofos, NKFU, superfosfat, suprefos-NS ) o‘g‘itlar tuproq fosfat rejimiga, harakatchan fosfor miqdoriga, makkajo‘xorining o‘sishi, rivojlanishi, hosildorligi va hosil sifatiga ta‘siri, o‘g‘itlardan fosforning foydalanish koeffisiyenti, o‘zlashtirilishi va balansi, qo‘llanilgan o‘g‘itlarning bioenergetik samaradorligi aniqlandi va bular ishning ilmiy yangilini belgilaydi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Dala va labaratoriya tajribalarida tipik bo‘z tuproqlar sharoitida ammofos, NKFU, superfosfat, suprefos-NS o‘g‘itlari fosfat komponenti o‘zgarishi, fosfat rejimi shakllanishi, qonuniyatlari o‘rganildi. Fosfor saqlovchi o‘g‘itlar tuproqda qulay fosfat rejimini shakllantiradi. O‘rganilgan o‘g‘itlar ichida standart o‘g‘it ammofosga nisbatan NKFU va suprefos-NS o‘g‘itlari foydalanish koeffisenti deyarli tengdir. Ammo superfosfat o‘g‘iti qo‘llanilganda eng past ko‘rsatkichga ega bo‘ldi. Fosfor saqlovchi o‘g‘itlarining foydalanish koeffisiyenti deyarli bir xil bo‘ldi. O‘g‘itlardan fosforning foydalanish koeffisiyenti, o‘zlashtirishning qoplanishi, bioenergetik samaradorlik ko‘rsatkichlariga ta‘siri fosfor saqlovchi o‘g‘it turlariga bog‘liqdir. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili):ʻ Makkajo‘xorini mineral o‘g‘itlar bilan oziqlantirish samaradorligi va ularni qo‘llash texnologiyalarini takomillashtirish, makkajo‘xori hosildorligini oshirishga yo‘naltirilgan ilmiy izlanishlar jahonning yetakchi ilmiy markazlari va oliy ta’lim muassasalari, jumladan, Institute of Food and Agricultural Sciences (Florida, AQSh), International Maize and Wheat Improvement Center (Meksika), Global Forum on Agricultural Research (Italiya), Maize and Wheat 5

Похожие

TUPROQDAGI MIKROBIOLOGIK JARAYONLARGA O’G‘ITLARNING TA’SIRI
SUG’ORISH EROZIYASI JARAYONIDA TUPROQLARNING FIZIKAVIY XOSSALARINING O’ZGARISHI
BO’Z TUPROQLAR TARKIBIDAGI GUMUS FRAKSIYALARINI ANIQLASH USULLARINI QIYOSIY TAHLILI
Organik paxta yetishtirishda organik o‘g‘itlarning roli
TUPROQ BONITIROVKASINI O’TKAZISH BOSQICHLARI. SUG’ORILADIGAN YERLARNING BAZALI BONITIROVKA SHKALASI