Mavzu: O’rta asrlarda qurilgan suv inshoatlari va ularning ahamiyati Reja I. KIRISH; Ilk o’rta asrlarda suv inshoatlarini qurilishi ahamiyati. II. ASOSIY QISIM 1. IX – XII asrlarda qurilgan suv inshoatlari xalqimiz hayotiga tasi. 2. Xonbandi suv omborining qurilishi va ahamiyati. 3. Amir Temir tomonidan yer suv munosabatlarining yuritilishi. III. XULOSA IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR KIRISH. V – VII asrlarda О ‘ rta Osiyoda bir tomondan mulkdorlik munosabatlarining о ‘ rnatilishi, ikkinchi tomondan k о ‘ chmanchichorvadorlarning kirib kelishi sha h ar va q ishlo q larning q iyo fasiga ta’sir k о ‘ rsatdiYer egaligi munosabat- larining jadallashuvi, k о ‘ chmanchi chorvadorlarning о ‘ tro q lashuvi bilan zi roatkor yerlar kengaydi, sha h arlar gavjumlashdi . Q ishlo q larda “k о ‘ shk”, “ q asr” , “ q о ‘ r g‘ on” va “ q о ‘ r g‘ oncha” nomlari bilan shu h rat topgan isteh komli turarjoylar q ad k о ‘tardi . Bunday mus ta h kam imoratlar xom g‘ isht va paxsadan ishlab chi q ilgan baland tagkursi ustiga bino q ilinardi . Q asr atrofi q alin va baland devor bilan о ‘ralgan b о ‘lib, kamondan о ‘ q uzadigan “tir q ish” ,ya’ni nishon tuynuklari, burchaklarida esa baland minoralari b о ‘lgan. K о ‘shk, q asr va q о ‘r g‘ onlar k о ‘pro q yirik su g‘ orish shaxoblari boshida, markaziy sha h arlarni vo h alari chegaralari b о ‘ylab joylashgan edi . Mayda q о ‘r g‘ oncha lar esa suv chi q arilib , obod etilgan vo h alar b о ‘ylab katta - ki chik q al’alar atrofida q ad k о ‘targan edi . Masalan , VI – VIII asr - larda q adimgi Xorazmning Burgut q al’a mavzeida yuzga yaqin k о ‘shk va q asrli q о ‘r g‘ onlar b о ‘lib , bular bir - biridan yuz - ik ki yuz metr masofada joylashgan edi. Buxoro sha h rining fa q at uchta su g‘ orish tarmo q lari b о ‘ylab t о ‘rt mingta q asr q ad k о ‘tar gan. K о ‘shk va q asrli q о ‘r g‘ onlarda zodagon deh q onlar , q о ‘r g‘ oncha larda esa ziroatkor meh na tkash a h oli

isti q omat q ilgan va dush mandan о ‘zini mudofaa etgan. Shub h asiz , ilk о ‘rta asrlarning murakkab ijtimoiy-i q tisodiy va siyosiy h ayot ta q ozosi bilan q urilgan q asr , q о ‘r g‘ on va k о ‘shklar asosan tashqi dushman h u jumiga q arshi mudofaa inshooti , chokarlar h arbiy garnizo t о ‘planadigan joy, ma’muriy markaz h amda ozi q - ov q at va q urol -yaro g‘ sa q lanadigan ombor vazifasini о ‘tagan . Bu davrda su g‘ orma deh q onchilik maydonlarining kengayib , q isho q x о ‘jalik ma h sulotlarining ortib bo rishi, h unarmand chilik buyum va asbob-uskunalariga b о ‘lgan e h tiyoj , savdo -soti q ning avj olishi , о ‘z navbatida , sha h arlarning ravna q iga , ayni q sa , ulardagi h unarmandchilik ma h sulotlarining kengayi shiga ta’sir etdi. Chunki VI–VII asrlarda garchi Movarounna h r sha h arlarida savdo - soti q ishlari ancha avj olishiga q a ramasdan, ularning maydonlari uncha katta emas edi. Masalan,VI– VII asrlarda Buxoro va Poykand sha h arlarining maydoni 20-30 gektardan oshmagan. Bu davrda О ‘rta Osiyoda eng katta sha h arlardan biri Samar q and b о ‘lib, uning umumiy maydoni 200 gektardan oshi q edi Tobora kuchayib borgan bu qurilish faoliyati VII–VIII asr- larda arablar tomonidan О ‘rta Osiyoning bosib olinishi va ubilan bog‘liq b о ‘lgan hokimiyat uchun olib borilgan keyingikurashlar tufayli uzilib qoldi. Faqat VIII asr oxiridan Movarounnahrning yagona xalifalik tarkibiga kirishi bilan yangi siljish boshlandi. Bir-biri bilan raqobat qiluvchi zodagon dehqonlar о ‘rniga qat’iy markazlashgan davlat – dastlab xalifalarning, keyin mustaqil Somoniylar, Xorazmshohlar hokimiyati vujudga keldi. О ‘rta asr shaharlarining rivojlanishi shu jarayonning ifodasidir. Ular orasida Buxoro (Somoniy-lar poytaxti), Samarqand; Qiyot, Urganch (Xorazm hukmdorlari poytaxti), Termiz, Chog‘oniyon singari k о ‘pgina katta mavqega ega b о ‘lgan shaharlar bor edi. IX–X asrlarda Movarounnahr, Xuroson va Xorazmning shahar va qishloqlarida hunarmandchilikning k о ‘pgina sohalari ancha-muncha rivojlangan b о ‘lsa ham ammo bu hududlar qishloq x о ‘- jaligi mamlakati edi. Aholisining asosiy qismi sug‘or- ma dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanar edi. Yerlar asrlar osha takomillashib kelgan sershoha sug‘orish tarmoqlari va turli tuman suv inshoot (t о ‘g‘on, band, nova, koriz, chiqir, charxparrak, suvayirg‘ich)lari vositasida sug‘orilib, obod etilgan. Serunum vohalarda sug‘orma dehqonchilik madaniyati – g‘allakorlik, sholikorlik, paxtachilik, sabzavotchilik, polizchilik va bog‘dorchilik yuqori darajada rivoj topgan. IX asrdan boshlab Buxoro vohasining suv taqsimoti bilan shaxsan shahar qozisining о ‘zi shug‘ullangan. Narshaxiyning yozishicha, Sayd ibn Xalaf Balxiy Buxoroga qozi b о ‘lgach, «yax-

shi qonun-qoidalar о ‘rnatgan... toki kuchli kishi zaif kishiga zulm о ‘tkazmasin uchun (shahar) t о ‘g‘onlarini qurdirib, Buxoro suvini adolat va insof yuzasidan taqsim qilishni» joriy etgan. Shuningdek, Narshaxiy Registon atrofida barpo etilgan muhtasham mehmonxonali va sarhovuzli chorbog‘lardagi s о ‘lim daraxtzorlar va mevazor bog‘larni ta’riflaydi. Ibn Xavqalning yozishicha, Buxoro vohasi Samarqandga nisbatan keng va obod b о ‘lgan. Istaxriy Buxoro vohasini moviy osmon gumbazi ostida t о ‘shalgan va qasrlar bilan naqshlangan yam-yashil gilamga о ‘xshatgan. Sirdaryo havzasida, ayniqsa, Eloq (Ohangaron) va Parak (Chirchiq) vodiylari nihoyatda obod b о ‘lib, juda k о ‘p shahar va qishloqlar joylashgan edi. Movarounnahr va Xurosonda yaylov chorvadorligi yuksak darajada b о ‘lgan. Dasht va tog‘oldi yaylovlarida q о ‘y, echki, yiqi va tuyalar boqilgan. Qishloqlarda yirik shoxli hayvonlar, shaharlarda esa xonaki hayvonlarning deyarli hamma turidan boqigan. Chorvachilik hunarmandchilikning k о ‘pgina sohalarini xom ashyo bilan ta’minlab kelgan. Somoniylar hokimiyati yirik yerdorlarning hamda savdogarlarning manfaatini himoya qiluvchi о ‘rta asrlarning mustabid davlati edi. Mamlakatdagi mavjud yer va suvning katta- gina qismi zodagon tabaqalarga tegishli mulk hisoblansa-da, ammo yerdan foydalanish va unga egalik qilishning bir necta turi mavjud edi. Davlat tasarrufidagi yerlar “mulki sultoniy” deb yuritilardi. Hukmron sulola vakillari, zodagon dehqon va aslzodalar tasarrufidagi katta-katta yer maydonlaridan tortib, mehnatkash qishloq aholisiga tegishli mayda xususiy yerlargacha “mulk yerlari” hisoblanardi. Masjid, madrasa, xonaqoh va maqbaralarga vaqtincha yoki abadiy foydalanish uchun biriktirilgan yerlar “vaqf yerlari” deb atalardi. Bun- day turdagi yerlardan foydalanuvchilarning barchasi davlatga hosilning 1/3 hajmida hiroj t о ‘lar edi. Shu bilan birgaoliy martabali ruhoniylar va sayyidlar q о ‘l ostida davlat soliqlaridan qisman yoki tamomila ozod etilgan xususiy yerlar b о ‘lar edi. Bunday turdagi yerlar «mulkixos» deb yuritilardi.Bunday imtiyozga ega b о ‘lgan mulkdorlar davlatga k о ‘pincha hosilning 1/10 sonida “ushr” solig‘ini t о ‘lar edilar. Shuningdek, hukmron sulola, oliy tabaqa vakillariga davlat oldidagi xizmatlari evaziga hadya qilingan (soliqning bir qismi) mulklar (viloyat, tuman yoki ayrim shahar va qishloqlar) iqto yoki tuman yerlari deb yuritilardi. IX–XII asrlar Movarounnahrda yer va suv munosabatlari Sug‘orma dehqonchilik bilan IX–X asrlarda Movarounnahrva Xorazm aholisining asosiy qismi shug‘ullanar edi. Sug‘or- ma dehqonchilikda g‘allakorlik, sholikorlik, paxtachilik, sab- zovotchilik, polizchilik, bog‘dorchilik yuqori darajada rivojlangan. Vohalarda paxtachilik katta о ‘rinni

egallagan. Bog‘dorchilik madaniyati keng ravnaq topgan. Movarounnahr va Xorazmda sabzavot va poliz ekinlari serob b о ‘lib, qovunlari shirali b о ‘lgan. Dehqonchilik solig‘i – hirojdan xazinaga tushadigan daromad davlat kirim-chiqimining katta qismini qoplagani uchun Somoniylar dehqonchilikni rivojlantirishga katta e’tibor berdilar. Chorvachilik Movarounnahr va Xurosonda IX – X asrlarda yuksak darajada rivojlanib, dasht va tog‘oldi yaylovlarida q о ‘y-echkilar, yilqi va tuyalar boqilgan; qishloqlarda qoramollar behisob b о ‘lgan. Yer egaligining Somoniylar davrida 5 turi: 1) mulki sultoniy; 2) mulk yerlari; 3) vaqf yerlari; 4) mulki xos; 5) jamoa yerlari mavjud b о ‘lgan. “Mulki xos” - oliy ruhoniy va sayidlarga qarashli yerlar b о ‘lgan. Bunday imtiyozga yega mulkdorlar hosilning 1/10 hisobida “ushr” solig‘i t о ‘lagan. Mulki iqto hukmron sulola yoki oliy tabaqa vakillariga davlat oldidagi hizmatlari uchun hadya qilingan yerlar. Iqto mulki. Yirik mansabdorlarning davlat oldidagi ximati uchun X asrda yer va suvdan iborat katta mulklar in’om qilina boshlaydi. Bunday mulk “iqto”, unga ega b о ‘lgan mulk dorlar “muqto” yoki “iqtodor” deb yuritilardi. Iqto tarzida ayrim viloyat, shahar va tumanlar hadya etilgan. Iqto dastav- val asosan oliy tabaqa zodagonlar: sulola a’zolari – amirzoda- lar va yirik mansabdorlarga in’om etilgan. Iqto mulklari av- valda bir umrga emas, balki ma’lum muddatga berilib, nasldan naslga о ‘tkazilmagan. Iqtodorlar о ‘ziga in’om qilingan hududlarda yashovchi aholidan olinadigan soliqlarning ma’lum qis- mini yig‘ib olish huquqiga ega b о ‘lganlar. “Jamoa yerlari” – qishloq jamoalari tassarrufidagi yerlar b о ‘lib, asosan lalmikor va tog‘oldi yerlaridan iborat b о ‘lgan. Barzikor- q о ‘shchilar. IX–X asrlarda katta yer egalari kadi-varlarni ishlatishdan k о ‘ra о ‘z yerlarini qishloq jamoalarining kam yerli a’zolariga ijaraga berishni afzal k о ‘radilar. О ‘sha zamonda ijarachilar barzikor yoki q о ‘shchilar, deb atalardi. Barzikor-q о ‘shchilarning sheriklikka ekkan yerlardan oladigan m hissasi turlicha b о ‘lib: 1) agar barzikor о ‘z urug‘i va q о ‘shi bilan dehqonchilik qilsa, uning hissasi hosilning 1/3, 1/4, 1/5 miq- dorida belgilangan; 2) q о ‘sh va urug‘ yer egasiniki b о ‘lsa, q о ‘shchi hosilning 1/10 yoki 1/12 ulushiga ega b о ‘lgan. Davlat soliqlari (hiroj va ushr) yer egasidan ham, q о ‘shchilardan ham alohidaalohida olinar edi. Movarounnahrga XI asrda kirib kelgan k о ‘chmanchi chorvadorlar dehqonchilik maydonlarini toptab, oyoqosti qiladilar. О ‘tloq va yaylovga aylantirilgan ekinzorlar qoraxoniylar xonadonining tayanchi hisoblangan qabilalarning asosiy mulkiga aylantirildi. Mahalliy mulkdor dehqonlar bilan chorvador k о ‘chmanchilar о ‘rtasida ziddiyat kuchayadi; dehqonlarga qarshi kurash keskin tus oldi. Qoraxoniylarning tazyiqi oqibatida mulkdor dehqonlar jon saqlash

maqsadida о ‘z yerlarini tashlab ketishga majbur b о ‘ladi, mahalliy mulkdor dehqonlar yer-suv mulklaridan, siyosiy mavqelaridan ajralib, ilgarigi о ‘rni va ahamiyatini y о ‘qotadi. XI–XII asrlarda “dehqon” degan tushuncha о ‘zining “qishloqhokimi”ni anglatuvchi asl ma’nosini y о ‘qotdi. Iqto yerlari kengayishi. Yerdan foydalanishda iqto tarti boti XI asrdan boshlab juda keng yoyiladi. Qoraxoniylar tomonidan hukmron sulola namoyondalaridan tashqari oliy dara-jali harbiylar, davlat ma’murlari va mahalliy zodagonlarga ham katta yer maydonlari iqto tarzida hadya qilinadi. Qora- xoniylar uchun iqto tartibi b о ‘ysundirilgan mamlakatlardan tegishli soliqlarni undirish boshqarishning eng qulay shakli hisoblangan. XI–XI asrlarda Movarounnahr va Xurosonda iqto yerlari kengayib, mulkchilikning asosiy shakllaridanbiriga aylandi. Bu davrda musulmon ruhoniylarning siyosiy ta’sirining ortib borishi bilan vaqf yerlari ham ancha k о ‘paydi. Bu davrda bazikorlar ilk о ‘rta asrlardagi kadivarlarga nisbatan ozod hisoblansalar-da, ammo ularning zimmasiga davlat tomonidan turli soliq va har xil majburiyatlar yuklangan. Sug‘orish tarmoqlari, t о ‘g‘onlar, y о ‘l va qal’alar qurish va ularni ta’mir- lashda barzikorlarning ishtiroki shart edi. Shaharlar XI–XII asrlarda kengaydi va aholisining soni k о ‘payib yanada gavjumlashdi. Samarqand, Buxoro, Termiz, О ‘zgan, Toshkent shaharlari ichki va tashqi savdo uchun turli hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqaradigan hamda chaqa-tan- galar vositasi bilan olib boriladigan bozor tijoratining markaziga aylandi. Shaharlar markazida saroylar, masjid, madrasa, minora, hammom qad k о ‘taradi. XI–XII asrning sirli koshinkor va qabartma naqshli sopol tovoqlari, rangdor shisha buyumlari, naqshinkor mis idishlari xilma-xilligi va nafisligi bilan ajralib turadi. Hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning taraqqiy etishi bilan bozor tijoratida pulga talab oshadi, natijada ku-mush va misdan chaqa-tangalar zarb qiladi. Bolasog‘un, Taroz, О ‘zgan, Toshkent, Samarqand, Buxoro shaharlarida pul chiqaradigan zarbxonalar b о ‘lgan. Binokorlikda X asrdan boshlab sinchkori imoratlar keng tarqaladi. Yakkasinch va q о ‘shsinchli binolarning tagsinchla-ri, ustunlari, sarrovlari va t о ‘sinlari yog‘ochlarni biriktirish usubida qurilib, sinchlarning orasi xom g‘isht yoki guvala bi- lan urib chiqilgan, bu hozirgacha saqlanib keladi. Afrosiyob, Varaxsha, Buxoro va Poykand shahar xarobalaridagi turar joy qoldiqlari X–XI asrlarda ham paxsa va xom g‘ishtdan qurilgan imoratlar shahar me’morchiligida asosiy о ‘rin tutganini bildiradi. Arab xalifaligi q о ‘shinlarining Movarounnahrga harbiyyurishi davrida Poykent shahri vayron etilib, qarovsiz qolgan, uning qadimgi Qizariq irrigatsiya sistemasi ishdan chiqqan. B о ‘shab qolgan Poykent birmuncha vaqtdan s о ‘ng qayta tiklanib, Zarafshon daryosidan unga