logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. O‘ZBEK TILIDA FRAZEMALASHUV

O‘ZBEK TILIDA FRAZEMALASHUV

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

107.9521484375 KB
Скачать
O‘ZBEK TILIDA FRAZEMALASHUV MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………… ………… 3 I BOB. O‘ZBEK TILIDA FRAZEMA VA UNING TADQIQI ……. 6 1.1.O‘zbek frazeologiyasi taraqqiyoti …………………………………… 6 1.2.O‘zbek tilida frazema va unga yondosh hodisalar ………………… .. 9 Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………… 27 II BOB. TILDA FRAZEMALASHUV HODISASI VA UNING O‘ZIGA XOS JIHATLARI …………………………………………………………….. 28 2.1. Frazemalashuv va uning mohiyati ………………………………….. 28 2.2. Frazemalashuvning til va nutqqa munosabati ……………………… 34 2. 3 . So‘z birikmasining frazemalashuvi ………………………………… 40 2.4. Qiyosiy konstruksiyalarning frazeologizatsiyasi …………………… 45 Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………… 55 III BOB. FRAZEMALASHGAN BIRLIKLARNING MORFEM- GRAMMATIK JIHATLARI ………………………………………………… 56 3.1. Frazemalashgan fe’lli birikmalar …………………………………… 56 3.2. Frazemalashgan otli birikmalar ……………………………………. 63 Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………… 67 Umumiy xulosalar …………………………………………………..….. 68 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………. 70 1 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Til umumbashariy qadriyat, insoniyatga ato etilgan ulug‘ ne mat. Chunki tildaʼ unda so‘zlashuvchi xalqning taqdiri, yashash tarzi, ma naviy boyligi, millatning ʼ saviyasi, ruhiyati aks etadi. Frazeologizmlar ham xalq tilida faol qo‘llanuvchi birliklar hisoblanadi, ularda xalq hayotining ajralmas qismi bo‘lgan turmush tarziga oid barcha tushunchalar o‘zining yorqin ifodasini topadi. Mustaqillikdan keyingi yillarda tilning leksik qatlami , asosan , sistem yondashuv yo‘nalishida o‘rganildi. O‘zbek tilshunosligida frazeologik birliklarning semantik, stilistik xususiyatlari Sh.Rahmatulla y ev, А.Ho j iyev, B.Yo‘ldoshev, А.Mamatov, А.Rafi y ev kabi olimlar tomonidan jiddiy o‘rganildi. Shuningdek, frazeologizmlarning shakllanishi, komponent tarkibi, ularning shaklan va mazmunan tarkib topishidagi ayrim qonuniyatlarni tadqiq etish muhimdir. Frazeologizmlar leksik-semantik, funksional-uslubiy va semantik vazifalarni bajarishiga ko‘ra murakkabdir. Bu jihatdan ular ikkinchi til birligi sifatida semantik hodisa ko‘rinishi da namoyon bo‘ladi. Keyingi yillarda o‘zbek tilshunosligida frazeologik birliklarni o‘rganishda jiddiy yutuqlarga erishildi. Shuningdek, frazeologiyaga aylanayotgan birliklarning milliy-psixologik va etnomadaniy aspektlarini tadqiq etish o‘zbek tilshunosligining muhim vazifalaridan biriga aylandi. Zero, Prezidentimiz tomonidan «ona tilimizning boyligini, unga hurmat va muhabbatimizni tilimizni dunyoga tarannum etish bilan ko‘rsatishimiz kerak» 1 ligi alohida ta kidlangani bejizga emas. ʼ Frazeologiyaning predmeti frazeologik birliklarning kategorik belgilarini o‘rganish bo‘lib, ular asosida frazeologik birliklarning asosiy belgilari aniqlanadi va frazeologik birliklar tilning maxsus birliklari sifatida mohiyati haqidagi masala hal qilinadi. S huningdek, frazeologik birliklarning nutqda ishlash qonuniyatlari va ularning shakllanish jarayonlarini aniqlash ham muhim. O‘zbek tilida frazeolog ik 1 //https://www.xabar.uz/jamiyat/shavkat-mirziyoyev-o‘zbek-tilining-xalqaro-nufuzini (December, 2017) 2 birliklarning shakllanishi, nutqda qo‘llanishiga doir bir qancha t adqiqot lar, ilmiy ishlar yaratilgan. Shunga qaramay, frazemalashuv hodisasiga bag‘ishlangan yirik tadqiqotlar nisbatan kam. Hodisaga t urli olimlar tomonidan taklif qilingan ta’riflar bir-biridan shunchalik farq qiladiki, biz biron bir sababga ko‘ra tadqiqot mavzusi bo‘yicha turli xil, ko‘pincha qarama-qarshi, hatto bir-birini inkor etuvchi qarashlar haqida gapirishimiz mumkin. Shu sababdan ham o‘rganilayotgan mavzu har jihatdan dolzarblik kasb etad i. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti o‘zbek tilshunosligida frazemalashuv hodisasining mohiyatini asoslash jarayoni. Tadqiqot predmeti esa frazemalashuv hodisasining yuzaga chiqish qonuniyatlarini o‘rganish. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqotimiz maqsadi o‘zbek tilshunosligida frazemalashuv hodisasining ahamiyatini asoslashdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar qo‘yilgan:  f razemalashuv va uning mohiyati masalasini tahlil qilish;  f razemalashuvning til va nutqqa munosabati ni aniqlash;  t ilda frazemalashuv hodisasi va unga yondosh hodisalarni o‘rganish;  f razemalashgan birliklarning morfem-grammatik jihatlari ni badiiy asardan olingan misollar asosida tahlil qilish. Tadqiqotning yangiligi. – f razemalashuv va uning mohiyati masalasi tahlil qilingan; – f razemalashuvning til va nutqqa munosabati ni aniqlangan; – t ilda frazemalashuv hodisasi va uning o‘ziga xos jihatlari ni asoslangan; – f razemalashgan birliklarning morfem-grammatik jihatlari ni badiiy asardan olingan misollar asosida tahlil qilingan. T adqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi . Frazeologiya mustaqil lingvistik fan sifatida 40- yillarda vujudga kelgan. A.A.Potebnya, I.I.Sreznevskiy, A.A.Shaxmatov va F.F.Fortunatovlarning asarlarida dastlabki frazeologik nazariya qonuniyatlari o‘z ifodasini topgan. Frazeologiya sohasi rivojida fransuz tilshunosi Sh.Ballining (1865-1947) xizmatlari katta. G arbiy Yevropa va Amerikaʻ tilshunosligida frazeologiya tilshunoslikning alohida bo limi sifatida ajratilmagan. ʻ 3 Tilshunoslikning maxsus bo‘limi – frazeologiyada so‘zlarning turg‘un birikmalarini o‘rganish masalasi o‘quv adabiyotlarida (E.D.Polivanov, S.I.Abakumov, L.A.Bulaxovskiy asarlarida) 20-40- yillarda qo‘yilgan. 50- yillarga kelib so z va so z birikmasi bilan frazeologik birliklarning o xshash va farqliʻ ʻ ʻ tomonlari masalalariga asosiy e tibor berildi; frazeologiya muammosi, asosan, ʼ frazeologizm mezonlarini oydinlashtirish va frazeologik birliklarni tasniflash asoslarini yoritib berish bilan chegaralangan edi. 50- yillarning oxiridan boshlab frazeologiya muammolariga tizimli yondashish tendentsiyasi kuzatildi, frazeologik birliklarni tilning tarkibiy birliklari sifatida tavsiflash masalalari ishlab chiqildi (A.I.Smirnitskiy, O.S.Axmanova). 60-70- yillar frazeologiyaning rivojlanishida til faktlarini tizimli darajada tahlil qilish g‘oyalari ta’sir ko‘rsatdi. V.L.Arxangelskiy, N.N.Amosova, V.P.Jukov, A.V.Kunin, M.T.Tagiyevlar frazeologik tarkibning hosil bo‘lish usullarini o‘rganishdi. I.I.Chernisheva, N.M.Shanskiy, V.N.Mokienko, F.N.Popov, A.I.Fedorovlar esa va frazeologik birlik shallanishi, yasalishi haqida uning tilda taraqqiy etishi masalalari bilan shug‘ullanishdi. Keyingi yillarda frazeologik birliklarning semantikasi va uning nominativ jihati (V.N.Teliya), dinamikasidagi frazema yasalishi (S.G.Gavrin, Yu.A.Gvozdarev), so‘z komponentlarining birikish belgilari (M.M.Kopylenko, Z.D.Popov) qiyosiy- tipologik jihatdan o‘rganildi. T adqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi . Mavzu yuzasidan misollar to‘plashda adabiyotlarni o‘rganish, grammatik tahlil, leksik tahlil, qiyosiy tahlil, umumlashtirish metodlaridan foydalanilgan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Dissertatsiya natijalarining ilmiy ahamiyati mavzu doirasidagi izlanishlar natijasida frazemalashuv hodisasi mohiyatini yoritilganligi izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati esa “Matn lingvistikasi”, “Frazeologizlarning shakllanishi va taraqqiyoti”, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanlarini mazmunini takomillashtirishda samarali foydalanish mumkin. Dissertatsiya ishining tuzilishi. Tadqiqot ish i kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning hajmi 78 bet. 4 I BOB. O‘ZBEK TILIDA FRAZEMA VA UNING TADQIQI 1.1. O‘zbek frazeologiyasi taraqqiyoti Leksikologiyada turg‘un so‘z birikmalari frazeologizmlar, ularni o‘rganuvchi fan frazeologiya deb nomlanadi. Frazeologiya o‘tgan asrning birinchi yarmidan boshlab o‘zbek tilshunoslari (Sh.Rahmatullayev, H.Berdiyorov, E.Umarov, А.Mamatov, B.Yo‘ldoshev kabilar) tomonidan struktur, semantik, grammatik, uslubiy, sintaktik va funktsional kabi aspektlari atroflicha keng o‘rganildi. Yevropa va Аmerika davlatlarida frazeologiyaning turli aspektlariga qiziqish orta boshladi va 1999- yil Yevropa frazeologiya jamiyati (EUROPHRAS) ga asos solindi. Tilshunoslikda frazeologiya doirasi tor va keng tushuniladi. Frazeologiya obyekti sanalgan frazeologik birliklar (FB) muayyan til egalarining yuksak tafakkuri natijasida yuzaga kelgan birliklardir. U lar zakovat egalarining lisoniy mushohada mahsuli bo‘lib, unda xalq donoligi muja ss amlashgan. Bu birliklar tilimizda ko‘p asrlar davomida yuz bergan ijtimoy- tarixiy voqeliklar, turmush tajribalarini insonlar tomonidan obrazli tarzda aks ettirish ehtiyoji natijasida yuzaga kelgan. O‘tgan asr frazeologiya sohasini o‘rganish bo‘yicha o‘zbek tilshunosligining “oltin davri” bo‘ldi desak mubolag‘a bo‘lmas. Tilshunosligimizda bu borada ko‘plab dissertatsiyalar himoya qilindi, ilmiy monografiyalar, o‘quv qo‘llanmalari nashr qilindi, maqolalar e lon qilindi, frazeologik lug‘atlar yaratildi. Аytishʼ mumkinki, XX asr o‘zbek tilshunosligida frazeologizmlarning til xususiyatlari, ya ni tuzilishi, semantik-pragmatik, funksional-uslubiy jihatlari ancha mukammal ʼ o‘rganilgan bo‘lsa-da, hali soha bilan bog‘liq hal etilishi lozim bo‘lgan muammolar mavjud edi. Аna shunday muammolardan birini А.Mamatov quyidagicha ko‘rsatadi: “Bu frazeologik shakllanish (frazoobrazovaniya) masalalaridir. Frazeologik shakllanish til unsurlarining, xususan, ikki yoki undan ortiq so‘zlarning o‘zaro uyushib, yangi til birligini yuzaga keltirish jarayonidir”. 2 2 Маматов А. Лексик интеграция асосида фразеологизмларнинг шаклланиши // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1999. №6. 29-33 бетлар . 5 Darhaqiqat, frazemalar o‘z-o‘zidan yuzaga kelmaydi, uni shakllanishiga, muayyan obrazlilikni ifodalashiga turtki bo‘luvchi leksemalar asosida shakllanadi. B.Yo‘ldoshev frazeologiya obyekti tor doirada tushunilsa “frazeologiyaning o‘rganish doirasi nisbatan aniqroq namoyon bo‘ladi, undan haqli ravishda bo‘linmas leksik birliklar, jumladan, maqol, matal, hikmatli so‘z va aforizmlar chiqib ketadi, chunki ular struktural jihatdan yaxlit holda qo‘llanuvchi sintaktik birliklardir”, – degan fikrni olg‘a suradi. 3 А.E.Mamatov frazeologiyani “tor” va “keng” ma noda tushunish noto‘g‘riligi, til birliklari tuzilish jihatdan so‘zʼ birikmasi yoki gapga teng, leksik elementlari qisman yoki to‘liq ko‘chma ma noga ʼ ega, obrazli bo‘lsa, lug‘atlarda qayd etilgan har qanday turg‘un leksik-semantik birliklar frazeologik birliklar qamroviga kiritilishi shart deb hisoblaydi. 4 Boshqa tilshunos olimlar frazeologiyani paremiologiyaning bir qismi sifatida tushunish kerakligini ta’kidlaydi. 5 Tilshunoslikda frazeologiya tadqiqot obyektlarini turlicha tushunish va tavsiflash kuzatiladi, tilshunoslikka oid adabiyotlarda frazeologizmlar, turg‘un leksemalar, frazeologik ifoda, frazeologik birlik, frazeologik ibora, turg‘un so‘z birikmasi, turg‘un frazalar va hak. atamalar uchraydi. Ushbu ishda turg‘un birliklarga nis b atan “ frazeologik birlik ” termin idan foydalanildi. Jahon tilshunosligida ilk bor frazeologizmlarni uch turga ajratgan olim V.Vinogradov frazeologik birliklar mohiyati ularning shakliy turg‘unligida, deb hisoblaydi. FBlar nutq jarayonining har bir aktida alohida so‘z shaklida paydo bo‘lmaydi, balki inson ongida tayyor holda in’ikos etadi, muloqotda qo‘llaniladigan kamida ikkita mustaqil so‘zning tabiiy qotishmaga o‘xshab ma no ʼ jihatdan yaxlitlanishini yuzaga keltiradi. Biz FBga nisbatan А.V.Kunin taklif etgan quyidagi ta rifni qo‘llab-quvvatlaymiz: “frazeologik birlik – qisman yoki ʼ to‘laligicha ko‘chma ma noli so‘zlarning barqaror birikmasidir”. ʼ 6 3 Йўлдошев Б . Ўзбек фразеологияси ва фразеографияси масалалари . – Тошкент, 2013, 15- бет. 4 Маматов А.Э. Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муаммолари. – Тошкент, 1991. – 212- б. 5 Бердиёров Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тилининг паремиологик луғати. - Тошкент, Ўқитувчи, 1984. – Б. 10. 6 Кунин А.В . Теория фразеологии Шарля Балли // Иностранные языки в школе, 1970, № 3. – С. 210. 6 FBlarning asosiy belgilari sifatida muallif tomonidan turg‘unlik hamda ma noning to‘liq va qisman ko‘chishi ajratildi. FBlar semantik strukturasi ikkiʼ o‘zaro bog‘langan plandan iborat: o‘z va ko‘chma ma no. Ushbu planlar ʼ o‘rtasidagi o‘xshashlik munosabati bor (dastlab o‘quvchi va tinglovchiga semantik plan ta sir ko‘rsatadi – biron narsaning obrazi, keyin uning ongida ko‘chma ma no ʼ ʼ gavdalanadi). Frazeologik birliklar tilning eng ko‘p madaniy ma lumotlar tashuvchisi ʼ hisoblanadi, chunki ular xalqning madaniyati, tasavvuri, odatlari, qadimiy an analari, obrazli tafakkuri va o‘ziga xos xulq-atvori bilan chambarchas ʼ bog‘langan. “Tilning frazeologik tarkibi – ko‘zgu bo‘lib, unda lingvomadaniy jamoa o‘zini milliy anglashini identifikatsiyalaydi” . 7 FBlarda xalq donishmandligi, etnosning qadriyatlar olami manzarasi muhrlanib qolmasdan, predmetlarning zohiriy tartibi hamda inson botiniy olami haqidagi faol va passiv bilimlar yig‘indisi aforistik shaklda ifodalanadi. FBlarning ma noviy strukturasi o‘ziga bir qancha aspektlarni qamrab oladi: ʼ frazeologik ma no, komponent tarkib, grammatik struktura. Olamning frazeologik ʼ manzarasi tadqiqi ikki yo‘nalishda amalga oshadi: birinchidan, o‘zbek lingvomadaniyati uchun alohida ahamiyat kasb etuvchi kontseptlar tadqiq qilinadi. Ikkinchidan, tilga xos bo‘lgan yaxlit va olamga “sodda” qarashlarni izlash va rekonstruktsiya o‘tkaziladi; imkon qadar to‘laligacha milliy o‘ziga xoslik hisobga olinadi va asosiy e tibor yaxlit shakldagi olamning lisoniy manzarasiga qaratiladi. ʼ 7 Телия В.Н. Фразеология // Теоретические проблемы советского языкознания. - М., Наука, 19 99 . – С. 156 7 1.2. O‘zbek tilida frazema va unga yondosh hodisalar O‘zbek xalqining madaniy nutqiga xos asosiy unsurlaridan biri hisoblangan frazemalarni tadqiq etish, ularga yondosh hodisalar ni o‘rganish hamda bu xususda , tilshunoslik nuqtayi nazaridan nazariy xulosalar chiqarish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbek tilshunosligida frazeologizmlar tadqiqiga bag‘ishlangan ishlar talaygina. Xususan, ularning ayrimlarida frazemalar ga yondosh hodisalar ham tadqiq etilgan. Tabiati murakkab bo‘lgan til birligi hisoblanuvchi frazemalar mazmuni leksemaga, tuzilishi esa birikmaga, gapga teng kelishi tufayli segment birlik sanaladi. O‘zbek tilshunosligida frazemalar ga yondosh hodisalar alohida tadqiqot obyekti sifatida o‘rganilmagan bo‘lsa-da, ammo frazeologizlarning shakllanish masalalarini tadqiq etgan olim A. Mamatov bu borada asosli fikrlar bildirgan. F raze malashuv va leksemalashuv munosabati. Lingivistik adabiyotlarda tuzilishiga ko‘ra so‘z birikmasi, gapga teng, semantik jihatdan bir butun, umumlashgan ma no anglatadigan, nutqqa tayyor olib kiriladigan lug‘aviy birlikʼ ekani, obrazli, ko‘chma ma noga ega bo‘lishi, masalan, ʼ tomdan tarasha tushganday, oyog‘ini qo‘liga olmoq, sichqonning ini ming tanga kabilar frazeologik birlik hisoblanishi aytiladi. Yoki “bittadan ortiq leksik negizdan tarkib topgan, tuzilishi jihatdan birikmaga, gapga teng, mazmunan so‘zga muqobil, yaxlitligicha ustama ko‘chma ma no anglatuvchi lug‘aviy birlikka ibora ʼ (frazeologik birlik) deyiladi”. Biz ham FB termini ostida tilda tayyor holda mavjud bo‘lgan va nutqqa boricha olib kiriladigan, shaklan so‘z birikmasi yoki gapga o‘xshaydigan, ko‘chma ma no ifodalaydigan birliklarni tushunamiz. ʼ Bu o‘rinda FBlar nutq birligimi yoki til birligi, degan masala mavzu nuqtayi nazaridan muhimligi uchun ushbu masalaga munosabat bildirish lozim. FBlarga berilgan aksar ta riflarda ular nutqqa tayyor holda kiritiladigan lug‘aviy birlik ʼ sifatida talqin etiladi. “FBlar birikma yoki gapdan yaxlitligicha anglashiladigan frazeologik ma no uni sintaktik birlik (nutq birligi) deb emas, balki semantik birlik ʼ (til birligi) deb qarashga undaydi”. 8 Demak, FBlar muayyan nutqqa kiritilgunga qadar ham mazmun, ham ifoda planida yaxlitlangan va shu tilda so‘zlashuvchilar tomonidan shu holatda anglab yetilgan hamda qabul qilingan bo‘ladi. Buning ma nosi shuki, FBlarning nutqdaʼ tayyor holda foydalanilishi ularni lisoniy birlik sifatida e tirof etishni taqozo etadi. ʼ Ko‘plab tilshunoslar FBlarni til birligi deganda, masalaning ana shu jihatini e tiborga olganlar. F.de Sossyur ham tilda shunday tayyor birikmalar borligini, ʼ ularning uzual xarakteri ma nosi va sintaktik xususiyatidan kelib chiqishini…, ʼ bunday birikmalar tayyor holda, an anaga ko‘ra qo‘llanishini aytgan edi. ʼ Quyida FBlarlarning leksemalashuv hodisasiga munosabati haqida so‘z yuritamiz. FBlarga til hodisasi sifatida qarashning o‘ziyoq uning leksemalashuvdan uzoqlashtiradi. FBlar til hodisasimi yoki nutq hodisasimi? FBlar tilda turg‘unlashib, ma lum bir ma noni ifodalaydigan va til ʼ ʼ iste molchilari uchun tushunarli holiga kelgunga qadar qandaydir o‘zaro birikish, ʼ sintaktik munosabat jarayonini o‘tagangan bo‘ladi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, bu birikish faqatgina nutqda amalga oshadi. Turg‘unlashish va nutqda tayyor holda til birligi sifatida ishtirok etish esa bu birliklar shakllanishidagi ikkinchi bosqichdir. Demak, ular mana shu shaklga kelgunga qadar, ya ni til hodisasiga aylangunga ʼ qadar ham nutqiy jarayonda qatnashish vazifasini o‘tagan. Аsosiy masalaga o‘tishdan oldin frazeologizmlar ko‘lamini belgilab olish ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. B.Yo‘ldoshevning fikricha, qozoq tilshunosi S.Kenesboyev frazeologizmlar doirasiga keng ma noda barcha turg‘un birikmalar ʼ (maqollar, matallar, idiomatik birikmalar, so‘zlarning noidiomatik, turg‘un frazeologik guruhlari va juft so‘zlar)ni kiritib, ularni birlashtiruvchi umumiy xususiyat turg‘unlik va tilda tayyor holda mavjudlikdir, deb hisoblagan. 8 А.E.Mamatov shunday deydi: “…frazeologiyani “keng” va “tor” ma noda ʼ tushunish noto‘g‘ri, uni bitta ma noda tushunish kerak. Ular qanday til birliklari ʼ deb tasnif qilinishidan qat iy nazar, aforizmmi, maqol yoki matalmi, turg‘un ʼ so‘zlashuv formulalarimi, “qanotli so‘zlar”mi, xullas, agar ular frazeologizmning biz bergan ta rifiga mos tushsa, undagi talablarni bajara olsa, ya ni tuzilishi ʼ ʼ 8 Йўлдошев Б . Ўзбек фразеологияси ва фразеографияси масалалари . – Тошкент, 2013, 11- бет . 9 jihatidan so‘z birikmasiga yoki gapga teng bo‘lgan, obrazli, umumlashgan ma noʼ anglatadigan, leksik elementlari qisman yoki to‘liq ko‘chma ma noga ega bo‘lgan, ʼ lug‘atlarda qayd etilgan har qanday turg‘un leksik-semantik birliklar frazeologik birliklar doirasiga kiritilishi shart”. 9 Yuqorida aytilgan barcha fikrlardan xulosa shuki, yaxlit holda ko‘chma ma no anglatadigan barcha lug‘aviy birliklarni FBlar sanaladi. Аmmo har xillikdan ʼ qochish va aniqlikka intilish maqsadida bu borada Sh.Rahmatullayev aytgan quyidagi fikrga tayanib ish ko‘ramiz, ya ni FBlarning 2 guruhiga e tibor qaratamiz: ʼ ʼ “Frazemadan yaxlitligicha anglashiladigan ma no bilan uning tarkibidagi ʼ leksemalar anglatadigan ma nolar orasidagi munosabat asosida frazemalarning ikki ʼ semantik turi farq qilinadi: 1) frazeologik butunlik, 2) frazeologik chatishma. Ma nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma nolar asosida izohlanadigan, shu ʼ ʼ leksik ma nolarning umumiy maxraji sifatida gavdalanadigan frazema frazeologik ʼ butunlik deyiladi. Quyidagi misollarni qiyoslang: 1) Turg‘un ota uzoq bosh qashir, keyin birdan yengin shimarar (O). 2) Shunday qilib, Tojiboyning raislik davri tamom bo‘ldi. Oyimxon Sovetning pechatini undan olib, ko‘krak cho‘ntagiga solib qo‘ydi. Oyimxon yeng shimarib ish boshladi. (P.T.) Ma nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma nolar asosida izohlanmaydigan, bu ʼ ʼ leksemalarga xos leksik ma nolarni hisobga olmaydigan frazemaga frazeologik ʼ chatishma deyiladi. Masalan, Hadeb to‘ningizni teskari kiyavermang (N.S.), Ovchi uzoqdan o‘pkasini qo‘ltiqlab chopib keldi (Ertakdan) . Frazeologik chatishmaning tildagi ikkinchi nomi idioma bo‘lib, u o‘zbek tilshunosligida shunday tavsiflanadi: “Idioma – shaklan bo‘laklarga ajralmaydigan, maxraji birikma tarkibidagi so‘zlarning to‘g‘ri va konkret ma nosi bilan talqin ʼ qilinmaydigan, ko‘chma ma no anglatuvchi barqaror so‘z birikmasidir”. ʼ 9 Маматов А.Е. ҳозирги замон ўзбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муоммолари. – Тошкент, 1991, 212- б. 10 “Idiomalar bitta so‘zga teng bo‘lib, turg‘un xarakterga ega ekanligi bilan ham boshqa so‘z birikmalaridan farq qiladi”. Ma lum bo‘ladiki, ta riflarda ziddiyat yo‘q, aksincha ular bir-biriniʼ ʼ to‘ldiradi. B.Yo‘ldoshev frazeologizmlarning turkiyshunoslikda o‘rganilishini tahlil qilar ekan, bunday birikmalarning funktsional jihatdan so‘zga yaqin ekanligini hisobga olib, А.N.Kononov, Y.I.Ubryatova, N.А.Baskakov kabi tilshunoslar ularni leksik so‘z birikmalari yoki leksik birliklar (leksik birlashmalar) deb bilgani hamda sintaksis yoki so‘z yasalishi bo‘limlarining o‘rganish obyekti doirasiga kiritganlari, boshqa tadqiqotchilar esa (masalan, E.V.Sevortyan) bunday birikmalarni leksemalashgan birikmalar yoki leksik ma noga ega bo‘lgan yumuq birikmalar deb ʼ hisoblab, ular sintaksisga ham, so‘z yasalishiga ham tegishli bo‘lmay, tilshunoslikning mustaqil o‘rganish obyekti bo‘lishi kerak, degan fikrni olg‘a surganligini qayd etadi. Bizni bu o‘rinda mavzu e tiboridan kelib chiqib, FBlar tilshunoslikning ʼ qaysi sohasida o‘rganilishi emas, balki u sintaktik birlikmi yoki leksik birlikmi, uning so‘z yasalishiga munosabati qanday, degan masalalar qiziqtiradi. FB ham tildagi barcha birliklarda bo‘lgani singari mazmun va ifoda tomoniga ega. Ifoda planida uning qurilishi va ko‘chma semasi tushuniladi. Bu qurilmada kamida ikkita mustaqil so‘z (leksema) ishtirok etib, o‘zaro sintaktik bog‘langan bu so‘zlar mohiyatiga ko‘ra birikma yoki gapga teng bo‘ladi. Demak, ifoda planida ular so‘z birikmasi yoki gap shaklida bo‘lsa, mazmun planida leksemaga teng bo‘ladi (ma no hamma vaqt ham aniq konkretlashavermasligi ʼ mumkin). Tadqiqotchilar leksik so‘z birikmalari deganda, FBlarning ana shu xususiyatlarini nazarda tutganlar: Mazmunan FBlar leksik birlik (so‘z)larga yaqin tursa, qurilishi jihatidan ular sintaktik birlik (so‘z birikmasi, gap)larga yaqindir. Аmmo FB so‘zga ham, so‘z birikmasiga ham, gapga ham to‘la ma noda teng ʼ emas. Bu aytilgan fikrlarning mohiyatini chuqurroq anglash ham FBlarning leksemalashuvga munosabatini aniqlashda ma lum ahamiyatga ega. Bu ʼ birliklarning so‘z yasalishiga bo‘lgan aloqasi ham ana shundan kelib chiqadi. 11 FBlarning mohiyatini anglashga bo‘lgan intilish jarayonida bir-biriga zid bo‘lgan fikrlar ham yuzaga kelgan. Ularni tahlil qilish bu o‘rinda bizning vazifamizga kirmaydi. Shuning uchun faqatgina mavzuga aloqador bo‘lgan fikrlarga to‘xtalamiz. FBlarga oid ko‘pchilik ta riflarda ular lug‘aviy birlik sifatidaʼ talqin qilinadi. Lug‘aviy birlik sanalar ekan, demak, ular lug‘aviy ma noga ham ʼ ega bo‘lishi lozim. B.Yo‘ldoshev S.N.Muratovning “Turkiy tillarda turg‘un so‘z birikmalari” monografiyasini tahlil qilib, uning muhim fikrlariga to‘xtalgan. Masalan, turg‘un so‘z birikmalari qatoriga: a) qo‘shma so‘zlarning turli tiplari; b) leksemalashgan so‘z birikmalari; v) grammatikalizatsiyalashgan so‘z birikmalari; g) frazeologik birikmalarni kiritganini eslatib, quyidagilarni bayon qilgan: “FBning konkret lug‘aviy ma noga ega yoki ega emasligi nuqtayi ʼ nazaridan S.N.Muratov ularni ikki guruhga ajratadi: a) leksik-frazeologik tipdagi idiomalar (konkret lug‘aviy ma noga ega bo‘lgan FBlar); b) sof frazeologik tipdagi ʼ idiomalar (konkret lug‘aviy ma noga ega bo‘lmagan FBlar). ʼ Leksik-frazeologik tipdagi idiomalar S.N.Muratov tasnifiga ko‘ra ikki guruhdan iborat. Birinchi guruhga leksemalashgan yoki terminlashgan so‘z birikmalari kiradi. Masalan shayton chirog‘i, Yangi yer kabi. Ikkinchi guruhga esa birinchi komponenti mustaqil lug‘aviy ma noga ega bo‘lmagan, faqat shu ʼ frazeologik matndagina qo‘llanadigan turg‘un so‘z birikmalari mansubdir: shim bol (toza asal), quyma yomg‘ir kabi”. 10 Tushunishimizcha, bu kabi guruhlarga bo‘linish FBlarning mohiyatini yanada chuqurroq anglashga intilish yo‘lidagi sa y-harakatlar samarasidir. Аslida, ʼ ularning ma lum bir lug‘aviy ma noga ega bo‘lmasligi mumkin emas. Lekin bu ʼ ʼ ma nolarning bir o‘rinda aniq, boshqa bir o‘rinda biroz mavhumroq ifoda etilishi ʼ haqidagi fikr haqiqatga yaqindir. Frazeologiya tadqiqiga oid adabiyotlarda FBlar turg‘un birikmalar sifatida talqin qilinadi, o‘zbek tilshunosligida ham shunday tushuniladi. Lekin o‘zbek tilshunosligida boshqacha qarashlar ham mavjud. Masalan, M.Mirtojiyev birikma atamalar, parafrazalar va frazeologizmlar haqida mulohaza yuritib, quyidagilarni 10 Йўлдошев Б . Ўзбек фразеологияси ва фразеографияси масалалари . – Тошкент, 2013, 13- бет . 12 yozadi: Birikma atamalar ma nosi tarkibidagi so‘zlar ma nosi sintezidan kelibʼ ʼ chiqqan bo‘ladi. Parafrazalar turg‘un birikmalardan iborat. Ularning ma nosi ham ʼ tarkibidagi so‘zlar ma nosi sintezidan kelib chiqadi. Biroq tarkibidagi so‘zlar ʼ birikma atamalardagi kabi nomlovchi (nominativ) ma nosi bilan emas, balki ʼ majoziy (figural) ma nosi bilan ishtirok etadi. Frazeologizmlar erkin birikmadan ʼ iborat. Lekin uning tarkibidagi so‘zlar ma nosi frazeologizm ma nosida ʼ ʼ ahamiyatga ega bo‘lmaydi. U birikma holida qandaydir so‘zga teng, majoziy ko‘chma ma no beradi. ʼ Sh.Rahmatullayev ham ibora tarkibidagi so‘zlar orasida sintaktik bog‘lanish o‘z kuchini saqlaydi, o‘lmaydi, faqat ichki bo‘ladi, degan. Masalan, ko‘ngl(i) og‘ridi iborasi ichki sintaktik qurilishi jihatidan gapga teng (ega-kesim munosabatidan tashkil topgan), ayni iboraning ko‘ngl(i)ni og‘ritmoq varianti esa birikmaga teng (to‘ldiruvchi-to‘ldirilmish munosabatidan iborat). Ko‘rinadiki, bir komponentdagi grammatik o‘zgarish ikkinchi komponentda ham shunga muqobil o‘zgarishni talab qiladi, natijada gapga teng holat birikmaga teng holatga o‘tadi. Bunday ikki xil sintaktik qurilish shaklida bo‘la oluvchi iboralar anchagina: ko‘z(i) ko‘r, qulog‘(i) kar bo‘ldi – ko‘z(i)ni ko‘r, qulog‘(i)ni kar qilmoq; ko‘z(i)ni moshdek ochmoq – ko‘z(i) moshdek ochildi kabi. Sh.Rahmatullayevning tahlillaridan shu ma lum bo‘lmoqdaki, nutq ʼ jarayonida FBlar qurilishi tarkibiga qisman o‘zgartirishlar kiritish mumkin. “Nutqqa yaxlit holda kiritilib, nutqdan tashqarida ham o‘z yaxlitligini yo‘qotmasligi sababli ibora turg‘un bog‘lanma deb yuritiladi”. Masalaning murakkabligi shundaki, iboralarga erkin birikma sifatida qaralsa, ibora tarkibidagi sintaktik munosabatlarni ham tan olish lozim. O‘zaro grammatik aloqadorlikda bo‘lgan birliklar o‘rtasida sintaktik munosabat mavjudligi leksemalashuv to‘g‘risida gapirishga imkon bermaydi. Masala esa chigallikni yechishni va aniqlikni talab qiladi. Shunday qilib, FB erkin birikmami yoki turg‘un, degan masalani hal qilish zarur. Sh.Rahmatullayev va M.Mirtojiyevlarning yuqoridagi fikrlaridan anglashiladiki, FBlarga daxldor erkinlik va turg‘unlik tushunchalari sirtdan 13 qaraganda bir-biriga zid tushunchalar sanalsa-da, mohiyatga chuqurroq kirib borilganda ular bir hodisaning ikki jihati, shu bilan birga, bir-birini to‘ldiruvchi tushunchalar ekanligi ma lum bo‘ladi. Ya ni erkinlik deganda, nutq ehtiyoji vaʼ ʼ vaziyatdan kelib chiqib, ayrim FBlar tarkibidagi elementlar va sintaktik qurilmaga juz iy o‘zgartirishlar kiritish mumkinligini, turg‘un birikma deganda esa, ularning ʼ inson tafakkurida qanday o‘zgarishga uchraganligidan qat i nazar nutqqa tayyor ʼ holda olib kiritilishini tushunish maqsadga muvofiqdir. K.M.Gyulumyants “Polyak tilidagi ayrim turg‘un birikmalar semantikasining evolyutsiyasi” nomli ma ruzasida quyidagilarni bayon qilgan edi: ʼ “Erkin birikmalarning turg‘un birikmalarga ko‘chish sabablaridan biri leksemalashuv jarayoni sanaladi. Frazeologiya sohasidagi leksemalashuv deb biz birikma tarkibidagi alohida komponentlar semantik ma nolarining asta-sekin ʼ sezilmaydigan darajaga kelishini, frazeologizmlarning birikma qismlari ma nolari ʼ ustida turadigan umumiy ma noga ega bo‘lishini aytamiz”. ʼ Masalani shu tarzda tushunish FBlarning leksemalashuvga munosabatiga yana-da oydinlik kiritadi. Zero, FBlar qismlari o‘rtasida sintaktik munosabat mavjud holatlar ulardagi leksemalashuv hodisasining amal qilish doirasini ham chegaralaydi, ham ravshanlashtiradi. Mavjud leksemalashuv qoidalariga muvofiq kelgan holatlardagina FBlar leksemalashuvi haqida gapirish mumkin bo‘ladi. Masalani shunday qo‘yadigan bo‘lsak, o‘zbek tilidagi barcha FBlarga ham leksemalashuv talabini qo‘ya olamizmi? Yo‘q, albatta. Yuqorida keltirganimiz Sh.Rahmatullayev tasnifidan kelib chiqib, dastlab frazeologik butunliklarni ko‘zdan kechiramiz. Qoidaga muvofiq frazeologik butunlikning ma nosi uning tarkibidagi birliklar leksik ma nolarining umumiy ʼ ʼ ma nosidan kelib chiqadi va ular tilda mavjud bo‘lgan ma lum bir leksemaning ʼ ʼ muqobili bo‘ladi. Masalan: avj olmoq – a) rivojlanmoq. Brigadada agrotexnika qoidalariga to‘la rioya qilingani uchun g‘o‘zalar barq urib avj olmoqda (R.Fayziy); b) zo‘raymoq, kuchaymoq. Otishmalar tamom bo‘layotgandek bir nafas pasayar va yana avj olar edi (P.Tursun); azob chekmoq – qiynalmoq . 14 Brigadir ko‘p vaqtlardan buyon jigar kasalidan azob chekardi (Sh.Rashidov). (O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati, 23-bet). Misollar mazmunidan ko‘rinadaki, avj olmoq frazemasining ma nosiʼ avjlanmoq/avjlanish so‘zlarining, azob chekmoq esa azoblanmoq so‘zi ma nosining xuddi o‘zi. Biroq uning ta sirchanroq, orbazliroq ko‘rinishi, xolos. ʼ ʼ Leksemalashuv hodisasi oldiga qo‘yiladigan talablar ishning avvalgi qismlarida aytilganlardan ma lum. Bu hodisa tufayli tilda yangi tushunchani anglatadigan ʼ yangi birlik hosil bo‘lishi lozim. Bu yerda shu talab bajarilyaptimi? Savolga ijobiy javob berish qiyin. Аmmo mavjud narsa-hodisa yoki tushunchaning yangicha ifodasi hosil bo‘lganligini inkor etib bo‘lmaydi. Birgina bosh komponentli boshi aylanmoq, boshiga ko‘tarmoq, boshidan kechirmoq, boshi bukilmoq, boshi egilmoq, boshiga yetmoq, boshiga kelmoq, boshiga chiqmoq, boshidan kechirmoq, boshini achitmoq, boshini yemoq, boshini suqmoq, boshini tiqmoq, bosh qotirmoq, boshi qotmoq, boshini qotirmoq, boshi shishmoq/g‘ovlamoq, bosh qo‘shmoq, boshini qo‘shmoq kabi Fblarni sanab o‘tish kifoya. “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”dagi “А” va “B” harflar doirasidagi aynan shu qolipdagi boshqa FBlarga murojaat qilamiz: avra-astarini ag‘darmoq – barcha kirdikorlarini ochib tashlamoq (lug‘atning 24-28-betlari. Bundan keyin faqat betlar ko‘rsatiladi); ammamning buzog‘i – landavur, lapashang (26), anqoning urug‘i – topilishi qiyin, kamyob (27), aravani olib qochmoq – maqtanmoq (27), arpasini xom o‘rmoq – yomonlik qilmoq (27), belga tepmoq/beliga tepmoq – istamagan, kutilmagan o‘rinda xalal yetkazmoq (36), bel bog‘lamoq – shaylanmoq, otlanmoq, astoydil kirishmoq (35), beli og‘rimoq/beli og‘rimaydi – og‘rinmaydi (36), bel ushlashmoq/bel bog‘lashmoq – kuch sinashmoq (36-37), bel og‘ritmoq – mashaqqat chekmoq (37), bir yostiqqa bosh qo‘ymoq – oilaviy hayot kechirmoq (39), bir o‘q bilan ikki quyonni urmoq – aynan bir vaqtda ikki narsani ko‘zlab ish tutmoq (40,44), boshi aylanmoq – behud bo‘lmoq, muvozanatni yo‘qotmoq (45), boshdan oyoq – to‘la to‘kis, bus-butun (15), bosh og‘riq – ortiqcha tashvish, dahmaza (55) va boshqalar. Bu kabi FBlar lug‘atda anchagina. Lekin ular avval tahlil qilingan avj olmoq, azob chekmoq 15 tipidagi FBlardan nimasi bilan farqlanadi? Birinchidan, ularning ma nosi birʼ so‘zgagina teng emas. Boshqacha aytganda, ularning muqobili bir so‘zga ham, boshqa bir FBga ham teng bo‘lishi mumkin. Ikkinchidan, ulardagi ko‘chimga asoslangan ma nolar aynan ikki so‘zning birikuvi natijasidagina kelib chiqmoqda. ʼ Biz uchun xuddi ana shu narsa muhim. Chunki leksemalashuv hodisasida ham shunday jarayon kechadi. Tahlil esa bizga FBlarning bu tipini ham til birliklarining leksemalashuvi samarasi deb hisoblashimizga asos bo‘ladi. Uchinchidan, bu tipdagi birikuvlarning o‘zbek tilida dastlab to‘g‘ri ma no anglatganligi, ko‘chma ʼ ma no anglatish esa birikma holidagi til birligi ma no taraqqiyotining ikkinchi ʼ ʼ bosqichi ekanligini ko‘rsatadi. Ularning ayrimlari hozir ham to‘g‘ri ma nosida ʼ qo‘llanmoqda: yeng shimarmoq, yoqadan tutmoq, og‘zini ochmoq, og‘zini yopmoq kabi. Qiyoslang: Аmmamning buzog‘ini yetaklab bozorga olib bordim (So‘zlashuvdan) – Bu ishni Keldiyevga topshirdim. Taniysiz-a, ammamning buzog‘i. Shunaqa mayda-chuydani topshirmasam, jiddiy ishlarni eplay olmaydi. (Tohir Malik. Shaytanat), Ot hurkib, aravani olib qochdi (So‘zlashuvdan) – Аravani olib qochding, og‘ayni. Gapga ham amirkon moyi surtib, g‘irchillatvoradigan bo‘psan-da (S.Аhmad. Oriyat), O‘tgan yili arpa xom o‘rildi, natijada ularning aksariyat qismi panglab ketdi (So‘zlashuvdan) – Nimaga unga osilasan, arpangni xom o‘rganmi? – dedi Аnvar, qorini kuzatib qaytgach. (Tohir Malik. Shaytanat) kabi. FBlar tufayli tilda yangi leksema paydo bo‘ladimi yoki u mavjud leksemaning muqobili bo‘lib qoladimi, degan savolga bu o‘rinda biroz kengroq tarzda javob berish imkoniyati tug‘iladi. Tilda lapashang, landavur ma nolarini ʼ anglatish uchun amma va buzoq so‘zlarining o‘zaro birikuvidan foydalanilayotgan ekan, uni leksemalashuv mahsuli bo‘lgan yangi birlik sifatida e tirof etishga to‘g‘ri ʼ keladi. FB sifatida esa u tilda avvaldan mavjud bo‘lgan va shu ma noni ʼ anglatadigan boshqa bir birlikning muqobili bo‘lishi ham mumkin. Endi FBlarning frazeologik chatishma deb nomlanadigan qismining leksemalashuvga munosabatini ko‘rib chiqamiz. Qoidaga binoan bu tipdagi FBlarning ma nosi uning tarkibidagi leksemalar asosida izohlanmaydi, ya ni ʼ ʼ 16 ma nosi o‘z tarkibidagi so‘zlarning ma nosidan kelib chiqmaydi. Hatto unga zidʼ ʼ ma no ham ifodalanishi mumkin. Masalan: ʼ dunyoni suv bossa to‘pig‘iga chiqmaslik – o‘taketgan beg‘am, haddan tashqari beparvo (76), yerga kirib ketmoq – qattiq izza bo‘lmoq, o‘sal bo‘lmoq (81), yer tagida ilon qimirlasa, bilmoq – nihoyatda ziyrak, sezgir (84), yostig‘ini quritmoq – butun oilasi bilan o‘ldirib yubormoq (89), jonini hovuchlamoq – biror falokatning voqe bo‘lishidan benihoya qo‘rqqan holda tashvishlanmoq (100 ), zardasi qaynamoq – jahllanmoq (106), ikki oyog‘ini bir etikka tiqmoq – juda qiyin ahvolga tushmoq (111), ikki qo‘lini og‘ziga tiqmoq – hovliqib, lozim bo‘lgandan ko‘ra ortiqroq narsani ro‘yobga chiqarish (shunga erishish) uchun intilmoq (113), ichini it tirnamoq – yashirin holda ruhan bezovtalanmoq, tashvishlanmoq (116), ichi qora – yomon niyatli, boshqalarga yaxshilikni ravo ko‘rmaydigan (117), kulini ko‘kka sovurmoq – butunlay yemirmoq, yo‘q qilmoq (129), ko‘zining paxtasi chiqmoq/ko‘zi qinidan chiqmoq/ko‘zi kosasidan chiqmoq – g‘azabi ko‘zida aks etib, ko‘zi chaqchaymoq (145), oyog‘ini qo‘liga olmoq – yugurmoq, chopmoq, to‘nini teskari kiymoq – o‘chakishgan holda qaysarlik qilmoq (238), o‘pkasini qo‘ltiqlamoq – hovliqmoq kabi. Bunday FBlarning ma nosi uning tarkibidagi komponentlarning ma nosidan ʼ ʼ kelib chiqmasligi leksemalashuvga uchragan murakkab birikmalarni eslatadi. Hosila ma noning birikmalar tarkibidagi so‘zlar ma nosidan kelib chiqmasligi ʼ ʼ haqidagi mulohaza faqat ularning to‘g‘ri ma nosiga tegishli ekanligi unutmaslik ʼ lozim bo‘ladi. Hatto hosilada zid ma nolarning ifodalanishi haqidagi fikr ham ʼ (А.Hojiev) komponentlarning birikuvidagi leksemalashuv va ko‘chimga asoslangan. Keltirilgan FBlarni to‘g‘ri ma noda tushunish mantiqan xato. Ularning hech ʼ birini real hayotda amalga oshirib bo‘lmaydi. Аmmo amalga oshirilgan harakatni biroz bo‘rttirib, mubolag‘ali tarzda ifoda etish ehtiyoji til birliklarining shu tarzda birikuvini taqozo etmoqda. Ularni to‘g‘ri ma noda tushunish qanchalik mantiqqa ʼ zid bo‘lmasin, harakatlarni o‘zaro bog‘lab turuvchi umumiy yaqinlik va o‘xshashlik bor. Biz uni klassema tushunchasi orqali izohlashga harakat qilganmiz. 17 Shunday qilib, FBlarning bu ko‘rinishida ham leksemalashuv hodisasini kuzatamiz va ularning umumiy jihatlari quyidagi holatlarda namoyon ekanligini ta kidlaymiz:ʼ 1. Tadqiqotchilar FBlardan anglashiladigan ma no ular tarkibidagi so‘zlarga ʼ xos leksik ma nolarning shunchaki yig‘indisi bo‘lmay, ustama ma no sifatida, shu ʼ ʼ bilan birga, ko‘chma ma no sifatida gavdalanishini qayd etganlar. Bu holatni ʼ leksemalashuv jarayonida ham kuzatamiz. Har ikki holatda ham birikma tarkibidagi leksemalar o‘z mustaqilligini yo‘qotadi. 2. Iboralashuv (frazeologizatsiya) va leksemalashuv jarayonida bir so‘z emas, balki birikma hamda uning tarkibida ikki va undan ortiq leksema qatnashadi. 3. Iboralashuv va leksemalashuv hodisalari tufayli yangi hosila ma nolar ʼ yuzaga keladi. Ular butunlay yangi yoki mavjud leksemalarning muqobili sanaladigan lug‘aviy birliklar bo‘lishi ham mumkin. 4. Har ikki holatda ham hosila shakl gapda bir vazifani bajaradi. Аna shu aytilganlar FBlarning yuzaga kelishini ham nutqiy jarayon hisoblab, uni iboralashuv deb atashimizga hamda bu jarayonning leksemalashuv hodisasi bilan mushtarak tomonlari biz sanab o‘tgan holatlarda mavjud ekanligini qayd etishimizga imkon beradi. Xulosa qilib aytish mumkinki, leksemalashuv tufayli bir butun holatga kelgan birlik, albatta, ma lum bir so‘z turkumiga tegishli bo‘ladi, kontekstdagi ʼ pozitsiyasiga mos sintaktik vazifada keladi, shunga mos ravishda unga sintaktik nuqtai nazardan ham bitta birlik sifatida qaraladi. Shuning uchun ham leksemalashuv mahsuli bo‘lgan birliklarni so‘z turkumlari doirasida o‘rganish ularning lingvistik tabiatini o‘rganishga ko‘maklashadi. Frazemalashuv va terminlashuv munosabati. Tilshunos olimlar va tadqiqotchilar tomonodan bizga ma’lumki, muayyan sohaning batafsil sharhi tub va qo‘shma, yasama leksemalar vositasi bilangina ifodalash imkonsiz. Bu jarayon tabiiy ravishda so‘z birikmalaridan keng foydalanilish imkoniyatini taqdim etadi. Terminologiya sohasidagi ilmiy-bahsli vaziyatlar taqozosida ham mazkur birikmalar yechim sifatida o‘rni muhim ekanligi qayd etilgan. Birikma shaklidagi 18 terminlar masalasi doimo terminologiyaning dolzarb va bahstalab masalalaridan biri bo‘lib kelgan. Boisi, hozirgi ijtimoiy jamiyatda ilmiy va texnikaviy terminologiyada birikma terminlarning salmog‘i boshqa turdagi terminlardan ancha ko‘p ekanligi bilan izohlanadi. Birikma terminlarni o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar ko‘pligiga qaramay, bu masala hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Hozirgacha bo‘lgan turli manbalarda mazkur birliklar turlicha talqin etilgan. Manbalarda “ko‘p komponentli terminlar”, “frazeologik terminlar”, “so‘z birikmasi shaklidagi terminlar”, “polileksem terminlar”, “birikma terminlar”, “terminologik komplekslar”, “sintaktik usulda yasalgan terminlar” kabi nomlanishlarni uchratamiz. Tadqiqotimizda biz mazkur birliklarni sintaktik birliklar deb nomlashni maqsadga muvofiq deb bildik. “Sintaktik derivasiya so‘z birikmalaridan boshlab matngacha bo‘lgan xududda voqelanuvchi derivasiyadir”. R.A. Budagov sintaksis xaqida shunday deydi: “Sintaksis o‘zining semantik kategoriyasiga ega. Semantik kategoriyalar sintaksisda ham markaziy maqomda bo‘ladi. Mazmuniy kategoriyalardan tashqarida sintaksis o‘zining “ruhi” ni yo‘qotadi va shartli qoidalarning jonsiz majmuasiga aylanadi”. Tibbiyot terminlari ustida tadqiqot olib borgan G. Bejenar ko‘p qismli terminlarni tayyor qoliplar asosida yasalishini ko‘rsatgan holda, barcha birikma terminlar aslida frazeologik birikmalardir,– deya ta’kidlaydi. Til belgilarining sintaktik aspektda gapda o‘zaro birikuvi til qoidalarini hosil qiladi. So‘zlarning qo‘shilishi, unda qismlarning tartibi ma’lum bir ma’nolarni ifoda etadi, masalan, hayot va sug‘urta so‘zlarining har xil tartibda qo‘shilishidan har xil xarakterdagi, har xil ma’nodagi belgilar xosil bo‘lishi mumkin. Lekin frazeologik birlik turg‘un birikma hisoblanadi, shunday ekan biz G.Bejenarning fikriga qo‘shila olmaymiz. Bizningcha, A.N.Kononov so‘z birikmalari deganda, “ma’lum bir ma’no anglatuvchi va sintaktik jihatdan o‘ziga xos shakliy butunlikka ega bo‘lgan ikki yoki yoki bir necha mustaqil so‘zlarning 19 birikuvidan tashkil topgan predmet, xarakat va belgi ifodasini bera oladigan birikmalarni tushunadi”, degan fikri asosli edi. 11 Frazemalashuv va evfemizmlar munosabati. Axloqiy va madaniy jihatdan qo‘llanilishi mumkin bo‘lmagan yoki noqulay deb topilgan tushunchalarni bir qancha evfemik tarzdagi birikmalar bilan ifodalash ehtiyoji asosida ham frazeologizmlar shakllanishi mumkin: xotin – umr yo‘ldoshi, jufti haloli kabi, uylanmoq – uylik bo‘lmoq, boshini ikkita qilmoq, turmush qurmoq, bo‘yniga olaxurjun tushmoq, xotin olmoq kabi, bo‘g‘oz – ikkiqat, og‘iroyoqli, yukli bo‘lmoq kabi, tug‘moq – farzand ko‘rmoq, ko‘zi yorimoq, bolali bo‘lmoq kabilar evfemistik frazeologizmlarga misol bo‘la oladi. Ayrim misollar oraqli ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, “o‘lmoq” leksemasini mantiqiy asosiga ko‘ra qator evfemistik frazeologizmlar yuzaga keladi. Garchi ilmiy matnda leksema bemalol qo‘llanaversada, nutqda ishlatish ma’lum darajada noqulaylik tug‘diradi. Shuning uchun ham “o‘lmoq” leksemasi anglatgan tushunchani evfemistik tarzda ifodalash zarurati tug‘iladiki, natijada quyidagi frazeologizmlar shakllangan: dunyodan o‘tmoq, dunyodan ketmoq, ko‘zini yummoq, olamdan o‘tmoq, olamdan ketmoq, nafasi tindi, engak tashlamoq, nobud bo‘lmoq, qaytish qilmoq, yuragi urishdan to‘xtadi, oxirgi yo‘lga kuzatmoq, paymonasi to‘ldi, mazasi bo‘lmadi, jonini jannatga yubormoq, jannati bo‘lmoq, bandalikni bajo keltirmoq, dunyodan ko‘z yummoq, dunyodan ko‘zi ochiq ketmoq, vafot qilmoq, vafot etmoq, oradan ketmoq, qazo qilmoq, halok bo‘lmoq, jon bermoq, shahid bo‘lmoq, xudoning hukmini bajarmoq, xazon bo‘lmoq kabilar. “Erga bermoq” tushunchasini ifodalash uchun quyidagi evfemistik frazeologizmlar: boshini bog‘lamoq, egasiga topshirmoq, kuyovga bermoq, tengiga uzatmoq, kishisiga bermoq kabilar shakllanishini aytib o‘tishimiz mumkin. Balog‘at, balog‘atga yetganlik, jismoniy еtilganlik tushunchasini ifodalash uchun quyidagi evfemistik shakllangan frazeologizmlar ishlatiladi: y еtilib qolmoq, ko‘zga ko‘rinib qolmoq, bo‘yi yеtmoq, bo‘yi cho‘zilib qolmoq, balog‘atga yеtmoq kabilar. Quyudagi evfemistik frazeologizmlar turmush qurmaganlik ma’nosini anglatuvchi tushunchani ifodalash maqsadida 11 Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. – М.Л., 1960. – 246 с. 20 shakllantiradigan: boshi ochiq, boshi bo‘sh, turmush ko‘rmagan, eshik ko‘rmagan, o‘n gulidan bir guli ochilmagan va b. O‘zbek tilidagi evfemizmlarni tadqiq etgan olim A.Omonturdiyev sanaladi. Olim “Evfemik ma’noni mezonlash, uni yondosh hodisalardan chegaralash, avvalo, tasviriy vositalarning, chunonchi, ko‘chim, troplar, sintaktik yoki nutqiy figuralarning qay darajada ishlanganligi bilan bog‘liq. Bu sohada katta yutuqlar qo‘lga kiritilgan bo‘lsa-da, hali qator masalalar, chunonchi, adabiy uslubning vazifaviy tasnifi (so‘zlashuv, rasmiy, ilmiy, publisistik, badiiy) mezon va chegaralari, emotsional-ekspressivlik darajasi (yuqori, o‘rta, quyi uslub darajalari), professional nutq turlari yoki sotsial qatlam nutqi (o‘qituvchi, imom-xatib, shifokor, yurist, chorvador, savdogar, ovchi, baliqchi, binokor), kabilar nutqining ekstralingvistik, sotsiolingvistik, psixolingvistik, etik-estetik, intonatsion asoslari tadqiqot talabdir” deganda mutlaqo haq edi. 12 Yuqoridagi fikrlardan shuni anglash mumkinki, yondosh hodisa deyilganda biz avvalo, frazemalarning shakllanishi natijasida hosil bo‘ladigan evfemizmlar haqida so‘z yuritamiz. Yuqorida aytilganidek, o‘zbek tilida majoziy iboralarning ma’no me’yori, mundarijasi va o‘ziga xos xususiyatlari qat’iy aniqlanmaganligidan, ba’zilar, maqol, matal, topishmoq, aforizm, qanotli so‘zlar va iboralarni ham frazeologiyaga kiritadilar, ba’zilar esa frazeologiyani bunday kengaytirishga e’tiroz bildiradilar. Biz keyingi fikr tarafdori bo‘lish bilan birgalikda, yuqoridagi iboralarning (jumladan evfemizmlarning ham) mushtarakligini, ayrim holatlarda ularning uchrashishini e’tirof etamiz. Bundan qat’iy nazar, ular o‘zlariga xos xususiyatga, o‘z obyektlariga ega bo‘lganliklari uchun alohida hodisalar sifatida o‘rganilishi zarur, deb hisoblaymiz. Bu haqda yana ba’zi olimlarning yo‘l-yo‘lakay aytgan fikrlarini keltiramz. Sh.Rahmatullayev “Frazeologik sinonimlarda stilistik bo‘yoq” masalasini talqin qilish munosabati bilan sinonimiya uyalarini ijobiy va salbiy mundarijali frazeologik birliklarga ajratadi va quyidagicha yozadi: salbiy voqelikni anglatuvchi sinonimiya uyalarining ba’zisi evfemizmdir. Evfemizm salbiy 12 Омонтурдиев А. Ўзбек тилининг қисқача эвфемик луғати. – Тошкент: Фан, 2006. – 64 б. 21 voqelikni atashdan qochish, shunday voqelikning salbiy ta’sirini yumshatish uchun xizmat qiladi. Bunday evfemizm iboralarda go‘yo ijobiy stilistik bo‘yoq mavjuddek tuyuladi. Masalan, dunyodan o‘tmoq, dunyodan ketmoq, ko‘zini yummoq sinonimiya uyasida har uch ibora evfemizm bo‘lib, atalayotgan voqelikning salbiy ta’sirini yumshatish darajasi uchinchisida eng kuchli ifodalanadi deyish mumki. 13 Evfemalarni yondosh hodisalar bilan qiyoslab o‘rganish masalaning mohiyatini, o‘ziga xos xususiyatini yanada aniqroq tushunishga, lisoniy birliklarning ma’no qirralarini, nutqiy qimmatini, ularning o‘zaro farqini ochishga, mezon belgilashga imkon beradi. Masalan, adabini bermoq, beti ochilmoq, balog‘atga yеtmoq, boshini ikkita qilmoq, bir yoqli qilmoq, boshiga yеtmoq, don olishmoq, dunyodan o‘tmoq, yostig‘ini quritmoq, javobini bermoq, ko‘zi yorimoq, otdan tushsa ham egardan tushmaslik, og‘iz urmoq, og‘iz solmoq, qo‘li egri, qo‘lga tushmoq kabi birikmalar tarkibidagi so‘zlarning o‘z ma’nosidan emas balki ko‘chma majoziy bir tushuncha anglatish tomonidan frazema bo‘lsa voqelikning salbiy ta’sirini, noxush xabarni yumshatishi, nutqiy beozorlikka odob doirasida muomala qilish nuqtayi nazaridan evfemik vosita hisoblanadi. Evfemik ma’noli leksemalar munosabatidagi o‘zaro farqlanish tamoyili, ayniqsa, quyidagi birliklarda yorqin ko‘zga tashlanadi. Boshqacha aytganda, unashtirmoq (uylantirmoq) (qo‘llanilishi andisha, tarbiya bilan bog‘liq) leksemasi o‘rnida qo‘llaniluvchi beshikkerti qilinmoq, atalmoq, patir ushatmoq/non sindirmoq, fotiha bo‘lmoq evfemik sinonim qatoridagi leksemalar semantikasida amalga oshirilayotgan harakat (fe’l)ning kuchayib, harakatning oddiy bosqichidan boshlab, harakatning jiddiy tus olish jarayonida ma’no va mazmun kuchayishini kuzatish mumkin. Bu esa evfemik sinonim qatorlarda ham darajalanish jarayoni mavjudligini ko‘rsatib turibdi. Bunday graduonimik qatorlardagi evfemik sinonimlardan o‘rinli foydalanishda tilimizning o‘ziga xos xususiyatlarini yanada yaqqol his etishimiz mumkin. Ularni nutqimizda qo‘llash nutqiy vaziyatga nisbatan evfemik darajalanuvchi har bir birlikni o‘z mazmuniga mos tarzda tog‘ri ishlatish lozimligiga olib keladi. Xuddi shunday, evfemik 13 Омонтурдиев А. Ўзбек тилининг қисқача эвфемик луғати. – Тошкент: Фан, 2006. – 18 б. 22 sinonimlar qatorida ham oraliq holatning mavjud bo‘lishi farqlilikni yuzaga keltiradi. Masalan, bo‘g‘oz (qo‘llanilishi o‘zaro hurmatsizlik bilan bog‘liq juda ham qo‘pol) so‘zi o‘rnida uning yumshoq ifodasi sifatida qo‘llaniladigan boshiqorong‘u bo‘lmoq → ikkiqat/homilador → yukli/og‘iroyoq sinonimik qatorida ikkiqat va homilador birligi oraliq mavqeni egallaydi. Yoki ersiz so‘zi o‘rnida qo‘llaniladigan boshi ochiq → beva → tul sinonimik qatorida beva leksemasi oraliq holatda turibdi deb aytish mumkin. Frazeologik shakllanish jarayonida u yoki bu frazeologizm uchun mantiqiy asos bo‘lgan til birligini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Frazemalashuv va disfemizmlar munosabati. Shaxsning o‘ziga xos xatti- harakatlari, xarakteri, yurish-turishi va boshqa xususiyatlari qo‘pol, vulgar tarzda ifodalash ehtiyoji bilan ham frazeologizmlar shakllanishi mumkin. Evfemistik shakllanishning aksi bo‘lgani uchun bu jarayonni disfemistik shakllanish deymiz. Shu asosda shakllangan frazeologizmlarga it fe’l, eshakmiya, tovuqmiya, toshyurak, it yurak, bir vinti kam kabilar misol bo‘la oladi. Yuqorida “o‘lmoq” leksemasining mantiqiy asosida evfemistik shakllangan frazeologizmlardan namunalar keltirgan edik. Shu bilan birga mazkur leksema ifodalaydigan tushuncha qator qo‘pol, vulgar birikmalar bilan ham ifodalanish hollari uchrab turadi. Masalan: yostig‘i quridi, joni uzildi, joni chiqdi, imonsiz ketdi, kuni bitdi, jonini olmoq, jonini jahannamga yubormoq kabilar. Turmush ko‘rmaganlikni anglatuvchi tushunchani qo‘pol, vulgar birikmalar bilan ifodalash maqsadida, qaymog‘i buzilmagan, er qilmagan, xotin olmagan, erga chiqmagan, ko‘zi ochilmagan, to‘shak ko‘rmagan kabi frazeologizmlar shakllangan. Shunday qilib, o‘zbek tilida ko‘pgina frazeologizmlar ayrim leksemalarning mantiqiy asosiga ko‘ra shakllanganligini kuzatish mumkin. Bunda mantiqiy asos bo‘lgan leksemalar va shu asosda shakllangan frazeologizmlar aynan bir denotativ ma’noni kasb etadi. Ammo shu tarzda frazeologizmlar mantiqiy asos bo‘lgan leksemalardan o‘zlarining ma’no qirralari hamda obrazli ifodalanishi bilan ajralib turadi. 23 Frazeologizmlarning leksemalar asosida shakllanishi bilan differentsiatsiya, ya’ni leksemaning parchalanishi yuz beradi va yangi, kengaygan shakl yuzaga keladi. 14 Darajalanish leksemalararo, frazemalararo va leksema hamda frazemalarning oralarida (bog‘lanishlarida) voqe bo‘lishi mumkin. 15 Shularga asoslanib, leksik, frazeologik, leksik-frazeologik graduonimiya haqida gapirish o‘rinli. Lug‘aviy darajalanish maxsus graduonimik qatorlarda aks etadi. Shuning uchun darajalanish qatori, qator a’zolari hamda ushbu birliklar orasidagi munosabatlar haqida fikr yuritish lozim bo‘ladi. Darajalanish qatorining eng muhim qurilish belgisi unda bir umumiy belgining ortib yoki kamayib borishidir. Demak, leksema va frazemalar bir umumiy belgining ozlik-ko‘plik darajalari bo‘yicha o‘zaro semantik bog‘lanishlar hosil qiladi. Graduonimik qatorlarda ko‘pincha muayyan bir belgininggina emas, balki, u bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa hamroh belgilarning ham izchil oshib (kamayib), shunigdek, evfemik qo‘llanilishi yuqorilab(madaniylashib) borishi anglashilish mumkin. Masalan: ijtimoiylikka munosabat kabi qo‘shimcha belgilarning ham tadrijiy ravishda oshib borishi aks etadiki bular, asosan, kontekstda yuzaga chiqadi. Xullas, yuqoridagi umumiy belgilardan shuni ko‘rish mumkinki, lug‘aviy darajalanish leksik va frazeologik birlikar bilan bog‘liq bo‘lgan semantik hodisalarning turlaridan biri hisoblanadi. Evfemik, frazeologik, leksik-frazeologik graduonimiyani chuqur tadqiq etish tilning yaxlit bir tizim ekanligini tushunishga keng yo‘l ochish bilan birgalikda uning ayrim ochiqlanmagan xususiyatlarining yuzaga chiqishiga sabab bo‘ladi. Bu esa insonlar o‘rtasidagi nutqiy madaniyatning takomiliga bevosita katta xizmat qiladi. Frazemalashuv va so‘z birikmalari munosabati . Leksemalar tuzilmasi, ayrim erkin bog‘lanmalar frazeologizmlarning shakllanishi uchun mantiqiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Tilshunoslikda leksemalarning frazeologik shakllanishi uchun mantiqiy asos bo‘la olishi haqida turli mulohazalar bildirilgan. Tilshunos, L.I.Royzenzon, “Frazeologizmlar leksemalar asosida emas, balki sintaksis 14 Маматов А.Э. Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муаммолари. - Тошкент, 1991. – Б. 158. 15 Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. – Тошкент: Ўқитувчи, 1993. – 158 б. 24 frazeologik shakllanish uchun “qurilish maydoni” sanaladi”, – deb ta’kidlaydi. 16 Bu mulohazaga N.M.Shanskiy e’tiroz bildirb, “Sintaksis mavhum modellar va qurilmalar asosiga emas, balki konkret so‘z birikmalariga asoslanadi”, – degan fikrni o‘rtaga tashlaydi. 17 Darhaqiqat frazeologizmlar erkin birikmalar singari harakatchanlikka ega bo‘lmaydigan gap qurilishi jarayonida fikrning talabiga qarab tashkil topavermaydigan til birligidir. Shuningdek frazeologizmlar konkret tushunchalarni ifodalashdan mavhum tushunchalarni ifodalashga qarab harakat qiladigan til hodisasidir. Shu ma’noda frazeologizmlar leksik qatordagi kombinatsiyalardan tashkil topadi. Frazeologik shakllanishda alohida olingan leksemalar mantiqiy asos sifatida qatnashishi mumkin. Bunda frazeologik differentsiatsiya yuz beradi, ya’ni so‘zning ma’no asosi birikmaning shakllanishiga sabab bo‘ladi. Boshqacha aytganda, leksemaning ichki bo‘linishi asosida frazeologizmlar shakllanadi. Frazeologik differentsiatsiyada bir sememali so‘zning ma’nosi birikma shaklida namoyon bo‘ladi. Demak, frazeologik differentsiatsiyada alohida so‘zning ichki bo‘linishi yuz beradi. Bunda yangi shakl paydo bo‘ladi, ammo ma’no o‘zgarmaydi. Masalan, zarar ko‘rmoq frazeologizmining shaklanishi uchun “zararlanmoq” leksemasi mantiqiy asos bo‘ladi. “Imzolamoq” leksemasi esa “ imzo chekmoq ” frazeologizmi uchun mantiqiy asosdir. Bunda “zararlanmoq” va “imzolamoq” leksemalari differentsiatsiyaga, ya’ni ichki bo‘linishga uchraydi. Leksemalar ifodalagan ma’nolar yangi shakllangan frazeologizmlar uchun mantiqiy asos bo‘lib, ularning denotativ ma’nolari frazeologik birikmada ham ifodalanaveradi. Boshqacha qilib aytganda, frazeologik differentsiatsiya jarayoni natijasida leksemalarning ichki parchalanishi asosida, ya’ni birikmali shakl yuzaga keladi. Denotativ ma’no esa deyarli o‘zgarishga uchramaydi. Ko‘rinadiki, mantiqiy asos bo‘lgan leksema va yangi shakllangan frazeologizm o‘rtasida ma’no jihatidan farq borligi sezilmaydi. Ammo yuzaga kelgan ma’no ko‘chma ma’no bo‘ladi. Bunda frazeologizmning bir komponenti ko‘chma ma’noda qo‘llanadi. Masalan, “oyoqlanmoq” leksemasining mantiqiy asosiga ko‘ra, oyoqqa turmoq 16 Ройзензон Л.И., Авалиани Ю.Ю. Современные аспекты изучения фразеологии // Проблемы фразеологии и задачи ее изучения высшей и средней школе. - Вологда, 1967. – С. 49-50 . 17 Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. Издание третье. - М.: Высшая школа, 1985 – С. 75 . 25 frazeologizmi shakllanadi. Shakllangan frazeologizm “turmoq” fe’lining ko‘chma ma’nosi asosiga qurilgan. Leksamalarning mantiqiy asosiga ko‘ra shakllangan frazeologizmlarning bir komponenti metonimiya yoki metafora yo‘li bilan ko‘chirish asosida mazmun tomoni shakllanadi. Masalan, “oyoqlanmoq” leksemasining mantiqiy asosida shakllangan oyoqqa turmoq frazeologizmi metonimik ko‘chirilish asosida mazmuni shakllangan. Yuzaga kelgan birikma faqatgina turg‘un bog‘lanma bo‘lib qolmasdan balki ko‘chma ma’noli frazeologizm hisoblanadi. Leksemaga xos bo‘lgan denotativ ma’no birikmada ham saqlanadi. Shakli esa o‘zgaradi, yani leksema shaklidan birikma shakliga aylanadi. Birikma shakliga qo‘shilgan yangi so‘zlar (asosan fe’llar) yangi shakllangan birikmaning tarkibidagi ma’nosiga ta’sir ko‘rsatmaydi. Masalan, “tashvishlanmoq” leksemasining mantiqiy asosidan tashvish tortmoq frazeologizmi hosil bo‘lgan. Ibora tarkibidagi “tortmoq” leksemasi birikmaning denotativ ma’nosiga deyarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Leksema ham, birikma ham “tashvishlanish, bezovtalanish” kabi denotativ ma’noni ifoda qilaveradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, shakllangan frazeologizmlar ma’noni obrazli ifodalashi bilan leksemalardan farqlanadi, chunki “tortmoq” leksemasi qo‘shilishi bilan obrazlilik, frazeologizmlarga xos xususiyatlar shakllanadi. I bob yuzasidan xulosalar O‘zbek xalqining madaniy nutqiga xos asosiy unsurlaridan biri hisoblangan frazemalarni tadqiq etish, ularga yondosh hodisalar ni o‘rganish hamda bu xususda , tilshunoslik nuqtayi nazaridan nazariy xulosalar chiqarish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbek tilshunosligida frazeologizmlar tadqiqiga bag‘ishlangan ishlar talaygina. Xususan, ularning ayrimlarida frazemalar ga yondosh hodisalar ham tadqiq etilgan. Tabiati murakkab bo‘lgan til birligi hisoblanuvchi frazemalar mazmuni leksemaga, tuzilishi esa birikmaga, gapga teng kelganligi tufayli segment birlik sanaladi. Leksemalar qatori ayrim erkin bog‘lanmalar frazeologizmlarning shakllanishi uchun mantiqiy asos bo‘lib xizmat qiladi. 26 II BOB. TILDA FRAZEMALASHUV HODISASI VA UNING O‘ZIGA XOS JIHATLARI 2.1. Frazemalashuv va uning mohiyati Frazeologizatsiya, frazeoobrazavaniye (frazemalashuv) hodisasi xususida jahon va rus tilshunosligida talaygina ishlar qilingan hamda tildagi bu jarayonga turlicha ta’riflar berilgan. L.I.Royzenzon fikricha, “Frazeologizatsiya – bu ma’lum bir til jamoasining nutq amaliyotida tayyor shaklda so‘zlovchilar xotirasidan olingan (har safar yangidan yaratilmagan), barqarorlashgan til birliklaridir. Frazeologizatsiya jarayoni aktualizatsiya hodisasi bilan bog‘liq: “Erkin nutq ahamiyatsizdan dolzarbga aylanadi (ya’ni, ma’lum bir tarixiy davrda ma’lum bir til uchun muloqot qilish uchun juda muhim va zarur bo‘ladi). Aktualizatsiyada erkin aylanishning erkin bo‘lmaganga (nutq aktida takrorlanadigan barqaror til birligiga) o‘zgarishiga olib keladi”. Frazeologizatsiya jarayonida frazeologik birlik (FB)lar shakllanar ekan, ularning shakllanishiga asos, turtki nima degan savol tug‘iladi? Shakllanishga asos bu iboraning metaforizatsiyasi va metaforalashuv bilan birga keladigan so‘zlarning semantik siljishidir. “Frazeologizatsiya jarayoni frazeologik abstraktsiyaga - so‘z birikmasini ularning leksik va grammatik ma’nolaridan tabiiy abstraktsiyaga aylanishiga asoslanadi (Melerovich A.M., Fokina A.M., Yakimov A.E., 1996). Tilning tarixiy-tadrijiy taraqqiyoti davomida erkin so‘z birikmalarining turg‘unlashib, ko‘chma ma’nosining kuchayib borishi natijasida frazeologizatsiya hodisasi vujudga kelgan. Frazeologizatsiya dunyodagi barcha tillar taraqqiyotida yuz beruvchi umumlisoniy hodisalardan biri bo‘lib, bu jarayonda so‘z birikmalarining semantik qayta shakllanishi natijasida turg‘unlashib, yaxlitligicha ko‘chma ma’no ifodalashi, tayyor holda mavjud bo‘lib obrazlilikni vujudga keltiruvchi maxsus belgilarga ega bo‘ladi. Tilshunoslikda frazeologizatsiya hodisasi asrlar davomida shakllanganligi sababli jahon tilshunoslarining doimiy diqqatida bo‘lgan masalalardan biriga aylangan. O‘zbek tilshunosligida frazeologiya, FBlar xususida ko‘plab tadqiqotlar yaratilgan bo‘lsa-da, aynan 27 frazeologizatsiya hodisasining o‘zgaruvchan lingvistik tabiati muntazam tadqiqotlar markazida bo‘lishni talab qiladi. Ta’kidlash joizki, frazeologizmlar obrazli ifoda vositasi sifatida ming yillar davomida umumxalq tilidan badiiy adabiyotga yoki badiiy matnda yaratilgandan so‘ng xalq tiliga “ko‘chib” yuradi. Ijod mahsuli sifatida muayyan tushunchani obrazli ifodalashga yo‘naltirilgan frazeologizmlar asrlar davomida ma’lum o‘zgarishlarga uchragan, ishlov berilgan va qayta ishlanishi natijasida yangi ma’nolar kasb etgan. Albatta “kimdir” tomonidan “qachondir” shakllantirilgan FBlar tilimizning oltin zaxirasini muntazam boyitib borishga imkon bo‘lgan. Frazeologizmlar ikki yoki undan ortiq leksemaning o‘z leksik ma’nosidan chekingan holda ustama, ko‘chma ma’no hosil qilishidir. Akademik A.Hojiyevning “Lingvistik terminlarning izohli lug‘ati”da FBlarga shunday ta’rif beriladi: “tuzilishi jihatdan so‘z birikmasiga, gapga teng, semantik jihatdan bir butun, umumlashgan ma’no anglatadigan, nutq prosessida yaratilmay, balki nutqqa tayyor holda kiritiladigan lug‘aviy birlik, turg‘un birikmalarning obrazli, ko‘chma ma’noga ega turi”. O‘zbek tilshunosligida FBlarning lingvistik tabiati xususida ko‘p yozilgani bois bu bo‘limda frazeologizatsiya hodisasi xususida to‘xtalamiz. Frazeologizatsiya hodisasining mohiyati – birdan ortiq so‘zdan iborat birikmaning turg‘unlashib, semantik qayta tiklanib, obrazli ustama ko‘chma ma’no ifodalashidir. “Erkin so‘z birikmasi yoki gap sintaktik birliklarining turg‘un obrazli birikmaga aylanish jarayonini frazeologizatsiya jarayoni deb e’tirof etamiz”, - deganda A.Mamatov hodisaning yuzaga kelish jarayoniga e’tibor qaratishni uqtiradi. Frazeologizatsiya hodisasi sintaktik birikma yoki tuzilmalarning semantik- struktur tabiatidan kelib chiqqan holda turli tarkibiy va ma’noviy o‘zgarishlari orqali obrazli ko‘chma ma’no anlatish uchun ikkinchi bir tuzilma hosil qilishdir. Ya’ni, til elementlarining muayyan qonuniyatlar asosida o‘zgarishi, qayta tuzilishi natijasida frazeologizatsiya hodisasi yuzaga keladi. Ya’ni, “Avvalo frazeologizmlarni n g ma’nosi tarkibidagi so‘zlarga xos ma’nolar asosida 28 izohlanmaydi. Erkin bog‘lanmaga xos ma’no frazeologizmlashtirilishi asosida yangi ma’no yuzaga keladi. Chunonchi, “yeng shimarmoq” birikmasi erkin bog‘lanma tarzidagina ularni tashkil etgan “yeng” va “shimarmoq” so‘zlarining o‘zaro ma’noviy birikuvidan, “kiyimning yengini shimarish bilan bog‘liq harakatni” ifodalovchi ma’no kasb etadi. Faqat birlamchi ma’no so‘zlarga xos ma’nolar asosida izohlanadigan ma’no bo‘ladi. Bu erkin bog‘lanma frazeologizmlashtirilgandan keyin esa erkin bog‘lanmaga xos ma’no butunlay o‘zgarib, tarkibidan so‘zlarga xos bo‘lmagan “astoydil ishga kirishmoq” ma’nosi shakllanadi. Shuning uchun ham frazeologizmlarni so‘zlarga xos ma’nolar asosida izohlanadigan va izohlanmaydigan kabi tasniflash, bizningcha, o‘zini oqlamaydi. Rus tilshunoslari A.Molotkov va V.Ogolsevlar ham FBlarning shakllanishini frazeologizmlashtirish jarayoni deb baholaydi. Frazeologik turg‘un birikmalar shakllanishi zamiridagi bog‘lanish frazeologizmlashtirish orqali ravshanlashadi. Ma’limki, o‘zbek tili frazeologizmlari quyidagi to‘rt derivatsion baza asosida shakllanadi: 1) faol leksemalarning mantiqiy (motivatsion) asosi; 2) erkin bog‘lanmalar va gaplar; 3) umumtil frazeologizmlari; 4) o‘zga til materiallari. Derivatsion asos bilan birga, quyidagi uch frazeologik shakllanish jarayoni mavjud: 1) frazeologik integratsiya va frazeologik differentsiatsiya, ya niʼ leksemalarning o‘ziga xos kombinatsiyasi. Kombinatsiya asosida til birligi (nominativ birlik) yuzaga keladi; 2) semantik qayta shakllanish yoki frazeologik transpozitsiya, ya ni erkin ʼ bog‘lanma yoki gapni o‘ziga xos bo‘lmagan ma noda va vazifada qo‘llash; ʼ 3) umumtil frazeologizmlari asosida yangi frazeologizmlarning shakllanishi yoki frazeologik modernlashtirish. Individual-muallifli frazeologizmlar h am xuddi uzual frazeologizmlardagi kabi til qonuniyatlari asosida shakllanadi. 29 Yuqorida keltirilgan А.Mamatovning fikrlariga e tibor qaratsak, olimʼ frazemalashuv jarayonini “frazeologik shakllanish” deb nomlab, jarayonning hosil bo‘lishining asosiy omillarini sanab ko‘rsatgan. Darhaqiqat, tilimizdagi frazeologizmlarning shakllanishi leksemalarnikidan tubdan farq qilmasa-da, ammo ular o‘rtasida ma lum farqlar ham bor. Leksemalashuv jarayonini yuqorida ʼ frazemalashuv jarayoniga yondosh hodisa sifatida e tirof etdik. Leksemalashuv ʼ albatta frazemalarning shakllanishi uchun asos bo‘lib xizmat qilishi tayin. Chunki tilga tayyor holda kirib keladigan frazealarning asosini, albatta, leksemalar tashkil etadi. Shu o‘rinda frazemalarning nutq hodisasimi yoki til hodisasimi degan asosli savol tug‘iladi. Shunday frazemlar borki, ular xalq tilida ma lum maqsadlarda ʼ fikrni obrazli tarzda ifodalashga xizmat qiladi. Jonli xalq tilidagi frazemalar nutq hodisasi sifatida namoyon bo‘ladi. Jonli so‘zlashuvdagi frazemalarni alohida o‘rganish va ularning shaklllanish jarayonini tadqiq etish hozirda tilshunoslikda o‘rganilmagan masaladir. Jonli xalq tilidan tilga tayyor o‘tgan va adabiy tilga qabul qilingan frazemalar esa til hodisasi sifatida e tirof etiladi. Tarkibining ʼ nisbatan barqarorligi va turg‘unligi ularning asosiy belgilari sanalishi sabab ham frazemalarni til hodisasi sifatida e tirof etish maqsadga muvofiq bo‘ladi. ʼ O‘zbek tilidagi frazemalashuv jarayoni rus va jahon tilshunosligida frazeologizatsiya, frazoobrazovaniye deb ataladi. А.Mamatovning bu xususda quyidagi fikrlari e tiborga molik: “Tilshunoslikning so‘z yasalishi sistemasini ʼ o‘rganuvchi bo‘limi odatda so‘z yasalishi termini bilan ataladi. Frazeologik sathda esa frazeologik shakllanish terminidan foydalangan ma qul. Fikrimizcha, ʼ frazeologizmlar yasalmaydi, balki shakllanadi, chunki ular yasalgan so‘z formalaridan iboratdir. Frazeologizmlar tarkibidagi leksemalar so‘z yasalish bosqichini o‘tagan bo‘ladi. Demak, olim rus tilidagi frazeologizatsiya, frazoobrazovanie terminlarini o‘zbek tiliga frazeologik shakllanish deb nomlashni ma qul ko‘rgan. ʼ 18 Frazemalashuv hodisasi, frazeologik shakllanish masalalari rus tilshunosligida Y.А.Gvozdarev, А.V.Kunin, G.G.Sokolova, А.G.Nazaryanlar 18 А.Mamatov. Frazeologizmlarning shakllanishining nazariy asoslari . - Toshkent, Navro‘z, 1997. 30 tomonidan atroflicha tadqiq etilgan. Y.А.Gvozdarev «Основы русского фразообразования» nomli asarida frazeologik shakllanishini alohida soha sifatida talqin qilib, rus tili frazeologizmlarining shakllanish derivatsiyasi asoslarini, ayni hodisaning asosiy jarayonlari va an analarini tahlil qiladi. Аmmo olim frazeologikʼ shakllanish jarayonida semantik holatning muhim o‘rni bor ekanligiga e tiborni ʼ qaratmaydi. А.G.Nazaryan o‘zining «Фразеология современного французского языка» nomli kitobida frazeologik shakllanishning asosiy omillari sifatida ma no ʼ ko‘chirish, komponentlar leksik ma nolarining kuchsizlanishi, arxaizmlar, ellipsis ʼ tilga olinadi. А.V.Kunin ham А.Nazaryan fiklarni qo‘llab-quvvatlagan. Fransuz tilidagi frazeolоgik shakllanish jarayonini o‘rgangan yana bir olima G.G.Sokolova esa frazeologik shakllanishning bosqichlarini ajratadi va asosiy bosqichlari sifatida birlamchi va ikkilamchi transpozitsiyalarni ko‘rsatadi. O‘zbek tilshunosligida frazeologik shakllanish masalalari bilan А.Mamatov atroflicha shug‘ullangan. Olimning nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari aynan frazeologizmlarning shakllanishi, ularning shakllanishiga omil bo‘luvchi vositalar tadqiqiga bag‘ishlangan. O‘zbek tilida so‘z birikmalarining (SB) o‘zgaruvchanlik asosida frazeologik birlik(FB)larga o‘tishi frazema shakllanishining eng samarali usullaridan biri hisoblanadi. Sintaktik aloqa asosida birlashtirilgan ikki yoki undan ortiq so‘zlarning o‘zaro birikishidan tuzilgan SBlari FB shakllanishining hosilaviy asosidir. Frazeologik birliklarning hosil bo‘lishida asos bo‘lib xizmat qiladigan so‘z birikmalarining qismlari asosan og‘zaki nutqda s o‘zlashuv hamda boshqa hollarda badiiy uslubda shakllanadi. - Nima-nima? - dedim men. - Darrov pul quturtirdimi? O‘zing so‘qqa joningni boqolmaysan-u to‘qlini qanday qilib boqasan? Yoki dadang Tursunboy akaning to‘qliga ko‘zi uchib turibdimi ? - Azbaroyi Xudo; borim shu, boshqa pulim bo‘lsa, ko‘zim ko‘r bo‘lsin . 31 “Bu mozorga sig‘ingan, bu buloq suvidan ichgan yoki cho‘milgan kishi pes bo‘lsa - tuzaladi, shol bo‘lsa - yuradi. Ko‘r bo‘lsa - ko‘zi ochiladi ”, deb ishonar edilar. Yuqoridagi misollarda keltirilgan “ko‘zi uchmoq”, “ko‘zi ko‘r bo‘lmoq”, “ko‘zi ochilmoq” FBlari SB asosida shakllangan. Mazkur frazeologik birliklarning hosilaviy asosi bo‘lib xizmat qilgan so‘z birikmalari qismlari dastlab og‘zaki s o‘zlashuv nutqida shakllangan va keyinchalik badiiy uslubga ko‘chgan. Og‘zaki so‘zlashuvda hosil bo‘lgan frazeologik birliklarning ko‘pchiligi shaxsning jismoniy sifatlari, xulq-atvori, his-tuyg‘ulari bilan bog‘liq jarayonlar natijasida hosil bo‘ladi. Iboralar shakllanishida azaldan xalq tilining o‘rni va roli katta. Аslida xalq yaratgan FBlar asta-sekin adabiy tilga badiiy asarlar orqali kirib boradi. Shunday bo‘lishiga qaramay, adabiy tilga kirib bormagan va mavjud lug‘atlarda uchramaydigan sheva ta sirida shakllangan FBlar ham mavjuddir:ʼ “ maymundek o‘ynatmoq ”, “ko‘kdan to‘ygan kurraday”, “taroziga posongi bo‘lmoq”, “kalapo‘shni dol qo‘yib”, “madaniyatni molga yedirmoq”, “umrbodlik nafaqaga chiqmoq”, “suxani sinmoq”, “suvdan holva yasamoq”, “og‘ziga cho‘p o‘lchatmoq”, “burganing oyog‘iga taqa yasamoq”, “kallasini yo‘qotib qo‘ymoq”, “kalla pishirmoq”, “tomiriga tushmoq”, “belni yeti joydan bog‘lamoq”, “pataki paytava bo‘lmoq” kabi. Mazkur FBlar frazeologizmlarning mavjud izohli lug‘atlarida n o‘rin olmagan. U larni sheva ta sirida ʼ og‘zaki so‘zlashuv uslubida shakllangan deyishimizga FB tarkibida gi “ burga ”, “ holva ”, “tarozi”, “kurra”, “kalapo‘sh”, “kalla” leksema lar asos b o‘lgan. F razeologik birliklarining derivativ yasalishini yana badiiy uslubga oid asarlar da uchratish mumkin: “suvdan holva yasamoq”, “og‘ziga cho‘p o‘lchatmoq”, “burganing oyog‘iga taqa yasamoq” kabi. Xalq ning asrlar davomida kuzatishlari asosida to‘plangan boy hayotiy tajribasi tilidagi frazeologik birliklarda o‘z aksini topadi. Bunday FBlarning paydo bo‘lishi uzoq tarixiy davrlarga borib taqaladi. 32 2.2. So‘z birikmasining frazemalashuvi SB va FB o‘rtasidagi munosabatni inkor etmagan holda qurilishi ga nazar tashlaymiz. Frazemaning turg‘un erkin-sintaktik tuzilmasi bo‘lgan frazeologik genotip doirasida ko‘p tomonlama o‘zaro tasir mavjud. N.F.Alefirenko, “til tizimining elementlari o‘rtasidagi bog‘lanishning shunday universal shaklini tushunamizki, bunda ularning o‘zaro ta’siri birgalikda mavjud bo‘lgan til hodisalarida o‘zaro shartli o‘zgarishlarga olib keladi”. Frazeologik birlik va so‘z birikmalari o‘rtasidagi o‘zaro tasir ularning genetik, struktur-semantik va funksional munosabatlari bilan belgilanadi. Frazeologizmlar komponentlari ham xuddi so‘z birikmalari kabi grammatik jihatdan shakllanish, yashash, o‘zgarish xususiyatlariga ega. So‘z birikmalari kabi frazeologik birliklar ham doimo alohida urg‘uga ega bo‘ladi. Masalan, odam miyasining ichi suyuqlikdan iborat bo‘lishi ma lum. Аna shu suyuqlik xalq tilidaʼ qatiq deyiladi va “qatiq” miya leksemasi bilan yonma-yon kelib “miyaning qatig‘i” shaklidagi so‘z birikmasini va frazeologik birikmani hosil qiladi. 1) so‘z birikmasi shaklidagi “miyasining qatig‘ini chiqarmoq”: Ruxsat bo‘lsa-da, peshanasiga shundoq tirab o‘zvorsang, oqayotgan miya qatig‘ini maza qilib tomosha qilsang. (internetdan) 2) frazeologik birikma shaklidagi “miyasining qatig‘ini chiqarmoq”: Аy, jo‘ra, bilasan-ku shu paxanlarni, eskirgan odamlar, “do‘pposlab ketishadi, o‘ldirib ketishadi” deb, miyaning qatig‘ini chiqarvorishadi . (M.Nizanov, Odamning eskisi); Yo‘limdan uchrasa miyasini qatig‘ini chiqarib tashiman . Dunyo tomonidan tan olingan jinoyatchi o‘ldirishi lozim (internet); Keyin quloqni batang qilib, miyaning qatig‘ini chiqarib yuboradigan musiqaga tok urgandek qaltirab, titrab raqsga tusha boshladik. N.Ismoilovning “Mafiya sardori” asarida shunday parcha bor: – Bevafo, xotinchangiz sal uzoqlashishi bilan menga yomon qarash qilayapsizmi? – Xotincham yonimda. Аgar xotinchamga birov shunaqa muomala qilganida, urib miyasining qatig‘ini chiqarardim , – javob qildi Shohruh. 33 – Unda siz o‘tirib turing, men borib Oksananing miyasining qatig‘ini chiqarib kelayin. (N.Ismoilov, Mafiya sardori) E tibor qilinsa, matnda keltirilgan “miyasining qatig‘ini chiqarmoq”ʼ birikmasi avvaliga erkin so‘z birikma shaklida qo‘llangan va keyinchalik “nihoyat qattiq darajada urmoq” ma nosiga teng keluvchi FBga o‘tgan, ya ni ʼ ʼ frazemalashgan. Sh.Rahmatullayevning “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”da “qo‘l siltamoq” iborasiga quyidagicha ta rif berilgan: QO‘L SILTАMOQ. Diqqat- ʼ e tiborga noloyiq deb topmoq. Varianti: qo‘lni siltamoq; qo‘lini siltamoq (303). ʼ “Qo‘l siltamoq” iborasi kishining ma lum ruhiy-psixologik holati bilan bog‘liq. ʼ Chunki inson biror bir holatga, narsaga o‘z-o‘zidan qo‘l siltamaydi. Bunga uni nimadir (jarayon, hodisa) majbur qiladi va inson unga yoqmagan jarayonga beparvo bo‘lishga ahd qiladi (qo‘l siltaydi). Masalan: Brigadir yo‘rig‘iga yurmasa, bore deb hammasiga qo‘l siltab ketib ham qolardi (Z.Qurolboy qizi, 26). Bugun ham namozshomda kelarmikan? – oshxonayu molxonalarni galmagal qirtishlayverishdan charchagan ona hammasiga qo‘l siltab , ko‘cha eshik oldiga chiqib yo‘lga ko‘z tikdi (Z.Qurolboy qizi, 121). So‘z birikmasining frezamalashuv asosida iboraga ko‘chishi frazeologik sintezning asosini tashkil etuvchi leksik va grammatik semantikaning ko‘chishi, bir lisoniy hodisaning boshqasiga o‘tishi, ularning o‘zaro almashishi bilan tavsiflangan elementlarning o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘ladi. FB ko‘p darajali til birliklarining murakkab va xilma-xil kombinatorik o‘zaro ta’siri natijasida, ya ni ʼ erkin sintaktik birlikning leksik va grammatik komponentlari asosida shakllanadi. Birgina N.Eshonqulning “Farishta” hikoyasi tarkibidagi iboralar tahlil etilganda, og‘iz leksemasi asosida shakllangan quyidagi iboralar topildi: ona suti og‘zidan ketmagan, ona suti og‘ziga keldi, og‘iz ermagiga aylanmoq, biror og‘iz ortiqcha gap qilmaslik, og‘zini ochib qo‘ymoq, og‘zi qulog‘ida. Mazkur iboralar shakllanishi jarayonida og‘iz leksemasi asosiy komponent vazifasini bajargan. Masalan, tilimizda “ona suti og‘zidan ketmagan” iborasi mavjud. Mazkur ibora dastlab so‘z birikmasi shaklida qo‘llangan, 3 yoshgacha onasini emib katta 34 bo‘lgan bolalarga nisbatan qo‘llangan frazema keyinchalik ma nosi kengayishiʼ natijasida yoshi kattalarga nisbatan ham “hali bu bola-ku” degan ma no ifodasi ʼ sifatida qo‘llanadi. Yozuvchi N.Eshonqul hikoyada bu iborani qo‘llash bilan cheklanmay yonidan uning bir so‘zga teng sinonimi bo‘lgan “jipiriq” lesemasini keltiradi. Natijada ibora ma nosi yanada konkretlashadi: ʼ Sancho cholni ham hamisha shu yerda – bolalar orasida, xuddi bolalarning biriday, o‘zi ham xuddi boladay, ular bilan goh chillak o‘ynagan, goh to‘p tepgan, gohida yoshiga yarashmagan tarzda ona suti og‘zidan ketmagan jipiriqlar bilan kimo‘zarga chopqillashib yurgan yoki tabiat hukmi bilan kurasha-kurasha ayoz chekinganini, qishning ado bo‘lganini qishloqqa, bani odamzodga isbotlab berishmoqchiday, qor ostidan boychechak izlayotgan, ko‘klamda esa qirni to‘ldirib, xuddi orzu- umidlarini uchirma qilayotgandek varrak uchirayotgan bolalar orasida uchratish mumkin edi. “Og‘iz” komponenti asosida shakllangan yana bir ibora “ona suti og‘zidan kelmoq” dir. “Farishta” hikoyasida ona suti og‘ziga keldi iborasi onasini emib o‘rgangan bolaning sutdan ajrash holati tasviri qo‘llangan jumlada keltirilgan. Dastlab ibora qo‘llanadi va muallif ibora ma nosini ochib berish uchun ikki ʼ nuqtadan so‘ng izoh keltiradi: Uning ona ko‘kragi xumorini bosish uchun qavm- qarindoshlarning ona suti og‘ziga keldi : onasini emib o‘rgangan bolani sutdan ajratib olishga shu paytgacha eng sutparast go‘daklarda ham ish bergan hech bir tajriba, hech bir amaliyot, qariyayu keksalarning ming yillik maslahatlari ham kor qilmadi – chaqalog‘ini olti oyligidayoq ajratib tashlab, bir hovli jujuqlarni katta qilgan manaman degan onalarningu ko‘pni ko‘rgan, ko‘pni bilgan kampirlarning bilgan-kechirganlari yaroqsiz bo‘lib qoldi. “Lol qoldirmoq, hayron qoldirmoq” ma nolariga teng keluvchi “og‘zini ʼ ochib qo‘ymoq” iborasi hikoyada yangi o‘yinning tasviri keltirilgan parchada qo‘llangan. E tibor qilinsa, dastlab mazkur ibora ham so‘z birikmasi ko‘rinishida ʼ shakllangan, sababi inson nimagadir hayron qolgan vaqtida lablari bir-biridan uzoqlashib, og‘iz ochilishi ro‘y beradi. Аna shu jarayon ta siri ostida so‘z ʼ birikmasidan frazemaga ko‘chgan mazkur ibora hikoyada o‘z o‘rnida o‘rinli 35 qo‘llangan: O‘yin nomining o‘ziyoq bolalarda birdan favqulodda qiziqish uyg‘otgan, shu paytgacha o‘zlarining bu to‘qaydagi ermaklariga o‘xshamagan nom hammaning og‘zini ochib qo‘ygandi : nabira esa bolalarni o‘ziga qarata olganidan xursand bo‘ldi va “Shuni ham bilmaysizlarmi?!” degandek pisanda bilan o‘yin shartlarini tushuntira boshladi. Og‘zaki nutqda bir og‘iz so‘z, bir og‘iz jumla, bir og‘iz gap kabi birikmalarni tez-tez qo‘llaymiz. Ya ni og‘iz vositasida aytiluvchi jumlaningʼ qisqaligi, kam vaqt talab qilishi ma nosi aks etgan mazkur birikmalar asta-sekinlik ʼ bilan frazemalashuv hodisasi asosida iboraga aylangan. Xuddi shu jarayon “Farishta” hikoyasida yozuvchi og‘iz va ermak lesemalarining birikuvidan shakllangan “og‘iz ermak” ot iborasi misolida sodir bo‘lgan. Mazkur ibora hikoyada bolalarning og‘zidan tushmaydigan, ular tinmay iste mol qiladigan ʼ turshaklar, qoqilar, qurtlarga ishora qilgan: Er-xotin yozda tayyorlagan o‘rik, olma qoqilari qishda doston eshitishga kelgan bolalarning og‘iz ermagiga aylanardi, kelin tayyorlagan sho‘rtak qurtlarning dovrug‘i esa qo‘shni qishloq kampirlarining ham havasini keltirardi. Kulish natijasida og‘izning ikki yonga qarab cho‘zilishi uni quloqlarga yaqin olib boradi. Inson xursandchilik tufayli beixtiyor lablarini gorizontal holatda ikki yonga qarab cho‘zadi, kuladi va bu kulgi, xursandchilik kuchaygan sari lablarning cho‘zilishi ham kuyib boradi. Tilimizda ana shu holatning ifodasi sifatida so‘z birikmasidan frazemaga aylangan og‘iz komponentli “og‘zi qulog‘ida” ravish iborasi shakllangan. N.Eshonqul mazkur frazemani hikoyada bosh qahramon Sanchoning oilali bo‘lgandan keyingi kunlarining ijobiy tasvirini o‘quvchiga bildirish maqsadida qo‘llagan: Sancho esa o‘sha-o‘sha edi: o‘zini nima deb chaqirishlarining farqi yo‘q, u uylangandan so‘ng og‘zi qulog‘ida yurar, uyi bolalar bilan hamisha liq to‘la edi: ular oshiq, to‘piq, oqsuyak o‘ynashar, kelin esa bir chetda erining boladay qiliqlaridan zavqlanib, ba zida eriga bolalarning ʼ yashiringan joyini ko‘zi bilan imo qilib, zimdan o‘zi ham o‘yinga qo‘shilib o‘tirardi. 36 Frazemalashuv hodisasiga til dialektikasidagi o zaro ta sirlar, turliʻ ʼ darajadagi elementar ma nolarning kirib borishi ham ta sir qiladi. Shuningdek, ʼ ʼ frazema yasovchi komponentlar tarkibidagi ayrim FB xususiyatlarining yo qolib ʻ ketishi va oddiyning murakkabga, eskining yangiga aylanishi natijasida boshqalarning paydo bo‘lishi jihatidan farq qiladi. Bunda yana erkin so‘z birikmalari FBlarning shakllanishi uchun genetik asos vazifasini bajaradi. Masalan, Sh.Rahmatullayevning “O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati”da “burgaga achchiq qilib ko‘rpasini kuydirmoq” iborasi keltirilgan. Bu iboraning shakllanish jarayonida, albatta, o‘z ma noda anglashilgan voqea sodir bo‘lgani ʼ seziladi. Keyinchalik esa “arzimagan ishga vahima solish”, “ignadek narsaga tuyadek qarash” ma nolari shakllanib, birlik ibora sifatida qo‘llana boshladi. Ya ni ʼ ʼ kimdir ishingga burnini suqsa-yu, ishing o‘ngidan kelmay qolsa, u odamga achchiq qilib o‘z ishingni barbod qilma, chunki ziyoni faqt o‘zingga tegadi, degan ma no ʼ anglashiladi. Dialektik ta sir natijasida esa mazkur ibora xаlq tilida “burgaga ʼ achchiq qilib ko‘rpasiga olov yoqmoq”, “burgani deb po‘stinni olovga tashlamoq”, “burgaga kek qilib ko‘rpaga o‘t qo‘ymoq” tarzida ham qo‘llanadi. Mazkur ibora tarkibiga so‘z-komponent qo‘shish natijasida uni kengaytirish yoki aksinicha komponent qisqartish holatlari og‘zaki so‘zlashuv va badiiy uslub negizida hosil bo‘ladi. “Burgaga achchiq qilib ko‘rpasini kuydirmoq” va “burgaga achchiq qilib ko‘rpasiga olov yoqmoq” iboralari o‘rtasida shakllanish jihatidan farq kuydirmoq leksemasi va olov yoqmoq birikmalari o‘rtasida sodir bo‘lgan. E’tibor qilaylik: Burga+ga + achchiq +qilib + ko‘rpa+si+ni+kuydirmoq Burga+ga + achchiq +qilib + ko‘rpa+si+ni+yoqmoq Burga+ga + achchiq +qilib + ko‘rpa+si+ni+o‘tga+otgan Burga+ga + achchiq +qilib + ko‘rpa+si+ga+olov + yoqmoq Burga+ga + kek + qilib, ko‘rpa+ ga + o‘t + qo‘ymoq Burga+ga + achchiq +qilib + ko‘rpasiga+olov qo‘ymoq Burga+ni +deb +po‘stin+i+ni olov+ga tashlamoq E tibor qilinsa, ʼ kuydirmoq fe lining ʼ olov yoqmoq shakliga o‘zgarishi natijasida birikuvda ham -ni tushum kelishi qo‘shimchasining -ga jo‘nalish kelishi 37 qo‘shimchasiga o‘zgarishi sodir bo‘lgan. Demak, leksemaning birikma shaklidagi variantida fe lning o‘timli-o‘timsizlik shakli qoidasi amal qilarkan. Leksemaʼ o‘zidan oldin -ni qo‘shimchali otni, birikma esa o‘zidan oldin -ga shaklidagi otni talab qilmoqda. Publitsistik uslub namunasi bo‘lgan “Ma rifat” gazetasida e lon qilingan ʼ ʼ maqolalardan birida mazkur ibora qo‘llangan: .... d) psixologik omilni-da nazardan qochirib bo‘lmaydi, yillar davomida moliyaviy majburlab kelingan o‘qituvchilar burgaga achchiq qilib, ko‘rpasini ham yoqdi . “Ishonch” gazetasida e lon qilingan “Sindor tog‘a qaydasiz? Yoxud ʼ mahallaning vijdoni” sarlavhasi ostidagi maqolada mazkur ibora tarkibiga boshqa leksemalar hisobiga kengaytirilgan variantda shakllantirilib qo‘llangan: Аmmo hozirgi yoshlar nasihatni haqorat sifatida qabul qiladi. Bir og‘iz gapirib bo‘lmaydi. Аchchig‘i burnining ustida . Burgaga achchiq qilib nafaqat ko‘rpaga, kerak bo‘lsa xonumoningga ham o‘t qo‘yadiganlari bor ular orasida. Yoki Burgaga kek qilib, ko‘rpaga o‘t qo‘yasanmi ? (O.Yoqubov, Аytsam tilim kuyadi, aytmasam dilim); Аksincha, uni o‘g‘ri-kissovurlardan ehtiyot qilib, karmoningizda bekitib yurasiz! ... Bu amalingiz burgaga achchiq qilib, ko‘rpasini o‘tga otgan dallining amalidir! (Gazetadan) Yuqorida keltirilgan misollardan ko‘rinib turibdiki, mazkur ibora og‘zaki, badiiy, publitsistik usulbda turli ko‘rinishlarda qo‘llanar ekan. Dadaxon Nuriyning “Niqobsiz Аmerika va boshqa manzilgohlar” nomli ma rifiy-siyosiy romanining ʼ 15-bobi “Burgaga achchiq qilib” tarzida nomlangan. Ibora xalq o‘rtasida ommalashganidan uning qisqargan varianti ham barcha uchun birdek tushunarli. Ikkinchi qismi bo‘lmasa-da, ibora bilan muallifning nima demoqchi bo‘lgani, maqsadi aniq-ravshan ko‘rinib turibdi. 38 2.3. Frazemalashuvning til va nutqqa munosabati Frazeologik birliklarning shakllanishi, tafakkur ehtiyoji bilan tilning resurslari o‘rtasidagi munosabat natijasida hosil bo‘ladi. Frazemalarning paydo bo‘lishi nafaqat bir sababga ko‘ra yoki yuzaga kelgan narsalar, hodisalar va vaziyatlarning tashqi (ekstralingvistik) aksini hissiy va ekspressiv vositalar bilan ifodalash zarurati bilan bog‘liq, balki atrofdagi voqelik obyektlari va hodisalarini belgilash zarurati bilan bog‘liq. Frazeologik birliklarning vazifasi atrofdagi dunyoning ayrim elementlarini nomlash emas, balki ularga munosabatimizni bildirishdir. Shuning uchun ular ikkilamchi nominatsiyaning maxsus birliklari - bilvosita olingan nomlar. Hodisalar va vaziyatlarning tashqi (ekstralingvistik) aksini hissiy va ekspressiv vositalar bilan ifodalash zarurati yuzaga kelganda frazemalar munosabatni ifodalash sababli tug‘iladi. Munosabat esa o‘z navbatida ijobiy yoki salbiy xarakterga ega bo‘ladi. Sifat so‘z turkumiga oid so‘zlar mustaqil so‘z turkumlari ichida baholash vazifasini (ijobiylik, salbiylik) bajaradi. Ular o‘rtasidagi antonimlik munosabati esa o‘z navbatida ayrim frazeologizmlarning shakllanishi uchun asos bo‘ladi. Masalan, uzun va qisqa zid ma noga ega sifat leksemalar asosida “qo‘liʼ uzun” va “qo‘li qisqa(kalta)” iboralari shakllangan. Bunday sifat xarakteridagi frazeologik birliklar tilimizda talaygina: Qo‘li gul – qo‘li siniq Oyoq-qo‘li chaqqon - qo‘li siniq Qo‘li yengil-qo‘li qattiq Qo‘li gul ganchkor usta mo‘jizga o‘xshar edi. (S.Аxmad “Qishda qolgan qarg‘alar”, 38-bet) Ko‘pchilik uni qo‘li yengil dallol deb ta riflasa, ilkini tutqazib, narx ʼ talashgan kishi: “qo‘li temirdanam qattiq ekan” deydi aftini burishtirib… (G‘.Shermuhammad, Barakasini bersin) 39 Nutqimizda ikki so‘z birikmasining o‘zaro qo‘shilishidan shakllangan iboralar ham bor: qo‘li kosov, sochi supurgi; ko‘z ko‘rib quloq eshitmagan, ko‘rpaga qarab oyoq uzatmoq kabi. Tilimizda “qo‘li kosov, sochi supurgi” frazemasi ko‘proq og‘zaki so‘zlashuv uslubida keng qo‘llanadi. Bu ibora salbiy baho – munosabatni ifodalaydi va gender xususiyatga ega. Uning genderlik xususiyati ayollarga qarata aytilishi bilan izohlanadi. Oilada farzandlarining qo‘lidan yumush kelishiga qaramay, barcha yumush o‘z zimmasida bo‘lgan ayollarga nisbatan og‘zaki nutqda “qo‘li kasov, sochi supurgi” iborasi qo‘llaniladi. Keksaygan chog‘ida qo‘lini sovuq suvga urmay, huzur-halovatda yashash o‘rniga, to‘ng‘ich o‘g‘li bilan kelinining ro‘zg‘orini bo‘lak qilib, o‘zi hali hamon qo‘li kasov, sochi supurgi bo‘lib yurganini o‘ylab gohida Buvgul ena xit bo‘lib ketadi... (Z.Qurolboy qizi, 121). T.Murodning “Otamdan qolgan dalalar” romanida mazkur ikki tarkibli ibora, alohida-alohida ko‘rinishda shakllantirilgan: Meni-da ayolim bor-u bir etak farzand tug‘ib berdi. Bir etak farzandlarim onasi bo‘lmish ayolimiz, men uchun qo‘li kosov ayolimiz, men uchun sochi supurgi ayolimiz aybimdan o‘tsin – ayol aralashmish ish ochiq mozor bo‘ladi . “Ko‘z ko‘rib quloq eshitmagan” iborasi ikki tarkibli ibora sifatida ko‘z ko‘rib+quloq eshitmagan birikuvi asosida shakllangan. E tibor qilinsa, birinchiʼ birikuv fe li bo‘lishli (ko‘rib), ikkinchisi esa bo‘lishsiz (ko‘rmagan) shaklida ʼ qo‘llangan. Demak, bo‘lishli-bo‘lishsiz shaklidagi ikki tarkibli birikmalar qo‘shiluvi yangi to‘rt komponentli frazemani hosil qilmoqda: ....ko‘z ko‘rib quloq eshitmagan xayollar dunyosiga boshlab borar, goh Аlpomishni yetti yillik zindondan qutqarar, goh Go‘ro‘g‘lini go‘rdan olib chiqib, xuddi o‘zi kabi uni ham yomon ko‘radigan, “zotsiz” deb mayna qiladigan dunyoga qarshi qo‘yib yuborar...., adolat uchun, or uchun, toptalgan sha n uchun Аlpomish-u Go‘ro‘g‘li ʼ qiyofasida jangu jadallarda ishtirok etar, so‘ng bu azaliy urushda yaralangan, zadalangan qalbini sudragancha gulxan atrofida Аbdulla baxshini butun vujudlari 40 bilan tinglab o‘tirgan o‘zi kabi ozurda, o‘zi kabi umidbaxsh, o‘zi kabi xayollar mahkumi bo‘lgan olomon orasiga qaytib kelardi (N.Eshonqul, Farishta). “Ko‘rpaga qarab + oyoq uzatmoq” ikki tarkibli birikma asosida shakllangan maqol va maqol asosida shakllangan ibora mavjud. Mazkur ibora tilimizda keng qo‘llanadi. Аyrim badiiy adabiyotlarda bu ibora tarkibidagi leksemalar o‘zgargan holda “bo‘yiga qarab to‘n bichmoq” shaklida ham qo‘llanadi. Lazizbek Аnvarjon o‘g‘lining “Ertaklarda yashagim kelar” nomli qissasida mazkur iboraning ellipsisga uchragan holda “ko‘rpaga qarab oyoq” tarzida qo‘llaganini ko‘ramiz. Demak, iboraning shakllanish ma nosi xalq orasida yaxshiʼ tarqalgani va barcha uchun tushunarli bo‘lgani sababli ham u tarkibidagi “uzatmoq” fe lisiz ham kela oladi: ʼ Bir hisobdan gaplaring to‘g‘ri, onasi, – dedi yon bosgancha Аbdulloh aka, – faqat sen ham bir narsani hisobini olsang yaxshi bo‘lardi. Sen aytgan o‘sha ayol, nomlari nima edi?! Dilorom To‘lqinovna edimi? Xullas, ana o‘shalar ... Biz har qanaqasiga ularga teng kela olmaymiz, xotin. Nima qilgandayam ular “ Baland oxur ” , bo‘yimiz yetmaydi. Bu kunday ravshan narsa- ku. Аxir xalqimizda “Ko‘rpaga qarab oyoq” degan gap bor. Yuqoridagi misollar tahlillaridan shu narsa aniqlanadiki, tilning leksik tizimida turli hosila olish usullari natijasida vujudga kelgan so‘zlardan farqli o‘laroq, frazeologik birliklar til tizimida maxsus lingvo-ijodiy jarayon – ma’lum erkin so‘z birikmalarilarning frazeologizatsiyasi tufayli hosil bo‘ladi. Darvoqe, biz bu bilan frazeologizmlarni paralingvistik vositalardan, to‘g‘rirog‘i, paralingvistikadan keskin farq qiluvchi hodisa deyishga ham ojizmiz. Chunki frazeologizmlarning shakllanishida til birliklari bilan bir qatorda paralingvistik vositalarning qo‘llanilishi ko‘plab kuzatiladi. Kim bilsin, balki bu soha bilan qiziquvchi olimlar bunga nuqta qo‘yishar. Biz imkon qadar ishimizga aloqador bo‘lgan adabiyotlarni ko‘zdan kechirishimizda frazeologizmlar bilan paralingvistik vositalarni farqlovchi biror-bir manba topa olmadik. Biroq frazeologizmlarning yuzaga kelishida paralingvistikaning o‘rni benihoya katta ekanligi ma'lum bo‘ldi. Shuning uchun ham bu maqolaning tadqiqi ekstralingvistik vositalar asosida yuzaga keluvchi, aynan paralingvistik vositalar bilan shakllangan 41 frazeologizmlarning mazmun va mohiyatiga qaratilgandir. Yuqorida ta’kidlanganidek, paralingvistika ham shakllanishi, tuzilishi, mohiyati jihatidan matnda qo llanilishi bilan frazeologik birliklar qatoriga kiradi. Aytmoqchimizki,ʻ paralingvistika ham turg unlik asosida ma no kasb etadi. Paralingvistika (imlo- ʻ ʼ ishoralar) aloqa-ralashuvida muhim vazifa bajardi, ya ni har qanday fikrga obraz, ʼ tasviriy ifoda baxsh etishi bilan frazeologizmlarga o xshab ketadi. Demak, imo- ʻ ishoralar ham frazeologik birliklarning bir qismi, biroq ularning til va nutqqa bo lgan munosabati, fikrni ifodalash jarayoni, ayrim sintaktik xususiyatlari bir- ʻ biridan o zaro farqlanadi. ʻ Shunga ko ra ularning har ikkisi ham alohida o rganilishi ʻ ʻ lozim bo lgan lisoniy hodisalardir. Umumiy tilshunoslikda paralingvistika ʻ hodisasiga frazeologiyalashgan aforizmlar sifatida qarab kelinmoqda. Bu munosabat imlo-ishoralar tabiatiga mos keladi. Biroq ularning barchasini ham frazema ko rinishida deb bo lmaydi. Masalan, qoshini uchirmoq birikmasi ayni ʻ ʻ vaqtda paralingvistik vosita hisoblanadi. Birikmaning birinchi qismi asl(o z) ʻ ma nosida, ikkinchi qismi-uchirmoq so zi esa ko chma ma noda qo llanilmoqda. ʼ ʻ ʻ ʼ ʻ Ushbu tuzilishga ega bo lgan imo-ishoralarnigina frazemalashgan deb atash ʻ mumkin bo ladi. Qiyoslang: ʻ yelkasini uchirmoq, ko zini o ynatmoq, boshini ʻ ʻ irg itmoq, ensasini qotirmoq, qoshini qoqmoq ʻ kabi. Ammo labini burmoq, ko zini ʻ qismoq, yelkasini qimirlatmoq, peshonasini tirishtirmoq, boshini qimirlatmoq, boshini silkitmoq kabi imo-ishoralarni frazeologiyalashgan birikmalarga qo shib ʻ bo lmaydi. Chunki bu birikmalardagi har ikki so z komponentlari ham o z-asl ʻ ʻ ʻ ma nosini saqlab qolmoqda. Shuni aytish kerakki, bu imo-ishoralar so z ʼ ʻ birikmalariga juda yaqin turadi. So z birikmalari esa erkin birikmalardir. Xo sh, ʻ ʻ unda imo-ishoralarni so z birikmalaridan qanday farqlash lozim. Birinchidan, imo- ʻ ishoralar noverbal vositalardir. So z birikmalar esa noverbal harakatlar o rnida fikr ʻ ʻ asosi leksemalarga suyanadi. Ikkinchidan, imo-ishoralar matn talabi bilan turg unlashish imkoniyatiga ega. Masalan, ʻ holdan toyib turgan odamga pashsha og irligi ham bir talay: xira pashshadan qutulish uchun chalqancha yotib ko rdi, ʻ ʻ boshini qimirlatdi, qo llarini qimirlatdi, quvvati yetmaganidan baqirib ham ʻ cho chitmoqchi bo ldi. ʻ ʻ Misoldagi boshini qimirlatmoq, qo llarini qimirlatmoq ʻ 42 birikmasi haydashni ifodalovchi so z o rnida qo llanilgan (kontekstdaʻ ʻ ʻ frazeologiyalashgan) imo-ishoralardir. So z birikmalarida bunday xususiyat ʻ mavjud emas. Ko rinadiki, paralingvistik vositalar so z birikmalariga ham juda ʻ ʻ yaqin turadi. Ammo farq shundaki, so z birikmalari fikr(tovush) asosli ʻ leksemalarga, imo-ishoralar esa harakat asosli ishoralarga tayanadi. Kuzatishimizcha, turkiyshunoslikda, hatto umumtilshunoslikda ham frazeologizmlarni imo-ishoralardan farqlamaslik haligacha davom etmoqda. Ularning har ikkalasi ham monografik planda tadqiq etilishiga qaramay hanuzgacha ularga bir manba sifatida qaralib kelinmoqda. Aytilganidek, frazeologizmlar ko chim asosli turg un birikmalardir. Ular so z ma nosining ʻ ʻ ʻ ʼ ko chish usuli metafora asosida voqelashadi. Masalan: ʻ Chunonchi, bevosita qo shni bo lgan xonadonlarning oshini oshab, yoshini yashagan kampirlari ham ʻ ʻ chiqishdilar (Cho lpon. “Kecha va kunduz”). ʻ Muddaosiga yetolmagan, qo liga erk ʻ beruvchilarning nahotki hech kim mushugini pisht demasa (“Turkiston” ro z.). ʻ Frazeologizmlar ma nosi (frazeologik ma no) iboralar tarkibidagi so‘z ʼ ʼ komponentlarining ko chma ma nosiga asoslanadi: ʻ ʼ ilonni yog ini yalamoq ʻ – ayyor, to nini teskari kiymoq ʻ – g azablanmoq, ʻ suvga tushgan bo lka nondek ʻ – bo sh kabi. ʻ Paralingvistik vositalar, ya ni imo-ishoralar asosan harakat va holatlardan tashkil ʼ topadi. To g rirog i, ular faqat badiiy matnlardagina so z vositasida beriladi. Mana ʻ ʻ ʻ ʻ shunday qo llanilishi asar qahramonining xarakterini ochib berishda juda qo l ʻ ʻ keladi. Shuningdek, ular kitobxonni o ylashga, kuzatishga va mushohada qilib ʻ ko rishga majbur etadi: Bugun chiqarilsa kerak, borasizmi?-deb so zladi ʻ ʻ Usmonov. – Ha, deb bosh qimirlatdi (U. Umarbekov). Ko rinadiki, imo-ishoralar ʻ matnda asar qahramoni tilidan emas, balki, muallif tomonidan beriladi. Bu imo- ishoralarning o ziga xos tomonlaridan yana biridir. ʻ Demak, paralingvistikaning yashash makoni – dialogik nutq. Tadqiqot tahlili shuni ko rsatadiki, imo-ishoralar asosan to g ri ma noda qo llaniluvchi so z va ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ birikmalardan hosil bo ladi. Ularning voqelanishida so z ma nosining ko chishi ʻ ʻ ʼ ʻ deyarli yuz bermaydi: tishini g ichirlatmoq, qo lini ko ksiga qo ymoq, labini ʻ ʻ ʻ ʻ tishlamoq kabi. To g ri, ba zi imo-ishoralarda ko chimning mavjudligi seziladi, ʻ ʻ ʼ ʻ 43 biroq imo-ishoralardagi ko chim frazeologik birliklarda yuz beradigan ma noʻ ʼ ko chishidan farq qiladi. Frazeologizmlar tarkibidagi barcha so z komponentlari ʻ ʻ ko chimga asoslansa, imo-ishoralarda esa faqat bir so z hosila ma noga ega ʻ ʻ ʼ bo ladi. Qiyoslang: ʻ yelkasini qismoq, qoshini uchirmoq, qo lini paxsa qilmoq ʻ kabilar. Bunday ishoralar tilimizda ozchillikni tashkil etadi. Lekin nima bo lganida ʻ ham imo-ishoralar frazeologik birliklarga tuzilishi jihatidan juda yaqin turadi. Xulosa o rnida shuni aytish kerakki, frazeologizmlar barqarorlashgan ko chim ʻ ʻ asosli til birliklari bo lsa, imo-ishoralar esa matn talabidan kelib chiqib shartli ʻ ravishda frazeologiyalashadigan nutq birliklaridir. Har ikkisining voqelanishi ham ekstralingvistik vositalar asosida amalga oshadi. Bu jihati bilan ular bir-biriga juda o xshash ko rinadi. ʻ ʻ 2.4. Qiyosiy konstruksiyalarning frazeologizatsiyasi Har bir xalq, millatning o‘ziga xos tabiati, ruhiyati va mentaliteti uning tilida aks etadi. Ayni qs a, iboralar xal q ning mental o‘ziga xosligi namoyon etuvchi vosita sanaladi. “Xalqning madaniyati va mentaliteti haqidagi ma’lumotlarning eng qimmatli manbasi frazeologizmlar, metaforalar, ramzlar va sh.k.lardir, ularda asotirlar, afsonalar, urf-odatlar go‘yoki konservatsiyalangan holatda saqlangan bo‘ladi”. Demak, har bir millatning tarixi, madaniy hayoti, etnik shakllanishi aynan o‘sha xalq tilidagi iboralarda yashaydi. Iboralarning shakllanishida esa qiyoslash, o‘xshatish katta o‘rin tutadi. Tushunchalar o‘zaro o‘xshash yoki farqli jihatlarini aniqlash maqsadida qiyoslanadi. “Tilshunoslikda, odatda, qiyoslashning maqsadidan kelib chiqib, uning ikki turi farqlanadi. Agar ikki predmet yoki tushuncha ular o‘rtasidagi farqni ko‘rsatish maqsadida qiyoslangan bo‘lsa, sof qiyosiy konstruksiya shakllanadi (masalan, yer toshdan qattiq), qiyoslash o‘xshatish maqsadini ko‘zda tutganda esa o‘xshatish konstruksiyasi shakllanadi (masalan, yer toshday qattiq). O‘xshatishlar asosida shakllangan frazeologik birliklarda sof qiyosga qaraganda o‘xshatishlar nutqda ko‘proq uchraydi. Bu FBlarning badiiy-uslubiy va lingvopoetik imkoniyatlarga egaligi bilan izohlanadi. 44 FBlar tarkibidagi turg‘un o‘xshatishlarda o‘xshatish etalonida ifodalangan obraz barkarorlashgan bo‘ladi. Ulardagi ma’no vaqt o‘tishi bilan tila ko‘p qo‘llanishi natijasida umumxalk tilidan joy oladi. Natijada o‘xshatishlar asosida shakllangan FBlar tayyor birliklar singari nutqqa olib kiriladi. Yozuvchi va shoirlar asarlari tilidagi o‘xshatishlar asosida shakllangan iboralar tahlili shuni ko‘rsatdiki, ularning juda ham oz qismi tilda turg‘unlashar ekan. Prof. V.M.Ogolsev rus tilidagi turg‘un o‘xshatishlar lug‘atini yaratgan. Olimning fikricha, turg‘un o‘xshatishlarning erkin o‘xshatishlardan farqi turg‘un o‘xshatishlarning aksariyati ko‘p ma’noli xarakterga ega ekanligidadir. Shuningdek, agar e’tibor qilinsa, turg‘un o‘xshatishlar o‘rtasida o‘zaro ular sinonimik va antonimik katorlar ham mavjud. Tildagi o‘xshatishlarni tadqiq etgan tilshunoslarning aksariyati turg‘un o‘xshatishlarning idiomalarga yaqin turishini yoki idioma maqomida bo‘lishini, ular ko‘p asrlar mobaynida kishilar nutqida qo‘llanish natijasi sifatida turg‘unlashib, so‘zlovchilar ongida muayyan modellar shaklida mustaxkamlanib qolishini, o‘xshatish etalonining, ya’ni o‘xshatish asosidagi obrazning muayyan belgi-predmet bilan muntazam va qat’iy bog‘lik bo‘lishini ta’kidlaydi. Quyida o‘xshatishlar asosida shakllangan, turli darajadagi ekspressivlik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan, nutqning ta’sirchanligini ta’minlovchi, so‘zlovchining kommunikativ-estetik niyatiga uyg‘un xolatda tanlanib, nutqiy jarayonda qo‘llanuvchi FBlar tahlilga tortiladi. Sh.Rahmatullayevning “O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati”da jamlangan iboralar ichidan 11 ta komparativ ibora berilgani aniqlandi. Vaholanki, besh jildli “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da ham tildagi barcha o‘xshatishlar o‘z ifodasini topmagan. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da 200ga yaqin turg‘un o‘xshatish etalonlari va turg‘un o‘xshatish iboralari berilgan. Ammo-lekin jo‘nash kerak bu yerdan. Mahallaga otning qashqasiday bo‘lib qoldi. Umuman, bu tumanda, iloji bo‘lsa bu shahardan butunlay gumdon bo‘lish kerak. (A.Muxtor. Insonga qulluq qiladurmen). 45 – Obbo, – deya peshonasiga shapatiladi u bir payt. – Tullakni qochirib qo‘yding-ku?! Hammamizni avrab ketdi-ya!! Men ham baqadek qotib qolibman! (L.Bo‘rixon. Sirli muallim) Ulardagi Vatan, ozodlik, bag‘rikenglik haqidagi ezgu tushunchalar miyamga qo‘rg‘oshindek quyilib qolyapti. Bu shoirlar she’ridagi soddalik, hatto to‘porilik menga juda qadrdon bo‘lib qolyapti. (ilmiy-ma’rifiy jurnaldan) Garchi o‘qib-yeshitganlarimning atomga daxli bo‘lmasa-da, maktabda tarix fani o‘qituvchimizning Xirosima va Nagasakida sodir etilgan dahshatlar bilan bog‘liq mavzudagi saboqlari xotiraga qo‘rg‘oshindek quyilganidanmi, Kunchiqar yurtning har ikki shahri kaminaga mas’uma va jafokash bo‘lib tuyulaveradi (N.Ochilov). Defrazeologizatsiya . Gazeta aloqasi kontekstida o‘zgartirilgan frazeologik birliklarning semantik va stilistik imkoniyatlarini amalga oshirish: defrazeologizatsiya hodisasi zamonaviy matbuot tilining muhim uslub yaratuvchi komponenti sifatida tasdiqlanadi va defrazeologizatsiyaning faol usullari tahlil qilinadi. Defrazeologizatsiya – nutq amaliyotida frazeologik me’yorning (alohida shakl, majoziy-metaforik qayta ko‘rib chiqish, barqarorlik, takroriylik) beqarorlashishi. Defrazeologizatsiya hodisasi murojaat qiluvchi/adresant tafakkurining ijodkorligi (o‘ziga xoslik, uzoq assotsiatsiyalar yaratish qobiliyati), oddiy shakl va ma’nolarni qurish va o‘zgartirish sohasidagi til imkoniyatlarini amalga oshirish istagi bilan tavsiflanadi; niyatlilik-ijodkorlik uchun sozlash, barqaror og‘zaki kompleks ustida tajriba. Defrazeologizatsiyaning harakatlantiruvchi kuchi til o‘yinida yotadi. “Til o yinining ijodiy tabiati va uning o ziga xosligi bir nechtaʻ ʻ talqinga ega bo lgan tuzilmalarning paydo bo lishida, belgi tomonlaridan biri: ʻ ʻ shakl yoki mazmunning ko pligini yaratishda namoyon bo ladi. Kontekst ʻ ʻ tomonidan qo‘zg‘atilgan belgining semantik ikkiligining turli xil misollari til o‘yinlarining keng tarqalgan turidir. 46 Strukturaviy va semantik o‘zgarishlarga qo‘shimcha ravishda, frazeologik iboralar mavjud bo‘lishni to‘xtatganda, to‘plam iboralarini bunday yo‘q qilish mumkin. Ushbu hodisa uchun ilmiy adabiyotlarda defrazeologizatsiya (destruktsiya, ishora, parchalanish) atamasi qo‘llaniladi. Bu hodisani V.P. Jukov (1986), A.G. Nazaryan (1987), V.M. Mokienko (1990), A.G. Lomov (1998) va boshqalar. Defrazeologizatsiya – kontekstda an anaviy tuzilma, doimiy leksikʼ tarkib, frazeologik birliklarning odatiy shakllari bo lmagan transformatsiya ʻ darajasi. Bu jarayon bilan frazeologiyaning individual xususiyatlari, shu jumladan barqarorlik va mashhurlik yo‘qoladi. G.N.Abreimova defrazeologizatsiyani tarkibiy va semantik o‘zgarishlar deb hisoblaydi. Ko‘pincha buzilish strukturaviy deformatsiyalar natijasida yuzaga keladi: yangi so‘zlarning kiritilishi, tarkibiy qismlarning morfologik qayta tuzilishi, ularning ketma-ketligining o‘zgarishi. Abreimovaning so‘zlariga ko‘ra, yo‘q qilishning eng tipik usuli bu aylanmaning leksik tarkibini qisqartirishdir. A.G.Lomov ham xuddi shunday nuqtayi nazarga amal qiladi. Uning fikricha, strukturaviy darajada destruksiya 3 turdagi transformatsiyalarni o‘z ichiga oladi: frazeologik birliklarning I tur qisqarishi, frazeologik birliklarning II tip qisqarishi, frazeologik birliklarning III toifa qisqarishi 19 . I turdagi qisqartirishda alohida qismlar mavjud emas, qolgan komponentlar esa o‘zlarining semantik aloqasini va me’yoriy so‘z tartibini saqlab qoladilar. Masalan: Ikki tomonlama buxgalteriya hisobiga kelsak, menimcha: siz, ruhoniylar, Xudo va Qaysar hisoblari bilan ikki tomonlama buxgalteriyaga egasizlar va materializm, siz aytganingizdek, bu qo‘shaloq hisobni to‘g‘rilaydi II turdagi qisqarishda aylanmadan qolgan komponentlar kontekstda tarqalgan. Frazeologiyaning chuqur transformatsiyasi mavjud: Dushmanlar yo‘q edi, – javob qildi Ilya, – endi ular bizning dushmanlarimiz kimligini tushunishadi. Ma’lumki, kim: kapitalistlar. Akkordeonchi va skripkachi: – Vayronagarchilikda, chang va janjalda! (Prishvin). 19 Саломов Ғ. Тил ва таржима. – Тошкент: Фан, 1966 31 б. 47 Turg un birikmadan III tur qisqarish bilan kontekstda faqat bitta leksemaʻ qoladi lekin u frazeologik birlik ma nosini (g oyasini) yetkaza oladi. ʼ ʻ Artyushka, savdo agenti va siz ko‘z yumishga vaqtingiz bo‘lmaydi, sizni o‘ziga xos tarzda aylantiradi va sizda hech narsa yo‘q - na mahsulot, na odam (Prishvin). Cheklovchi qisqartirishdan keyin qolgan frazeologik birliklarning o‘xshash so‘z elementlari ilmiy adabiyotlarda frazeologik fragmentlar deyiladi. Defrazeologizatsiya frazeologizatsiyaning teskari jarayonidir. Agar frazeologizatsiya natijasida so‘z semantik va funksional jihatdan o‘zgarib, frazeologik birlikning tarkibiy qismiga aylansa, defrazeologizatsiya komponentning avvalgi sifatiga - qoida tariqasida, yangi olingan ma’noga ega bo‘lgan so‘zga qaytishni o‘z ichiga oladi. frazeologik birlikdan. P.Jukov defrazeologizatsiyani maxsus jarayon sifatida tavsiflaydi, uning davomida ilgari semantik jihatdan bo‘sh bo‘lgan komponentlar mustaqil majoziy ma’nolarga ega bo‘ladi. 20 Demak, chalkashmoq frazeologik birligi tarkibida birinchi komponent “biror holatda bo‘lmoq” ma’nosini oladi. Jukovning fikricha, defrazeologizatsiya komponentlar to‘liq semantik mustaqillikka ega bo‘lib, mavhum tizimli ma’noli so‘zlarga aylanganda sodir bo‘ladi. Kitobning bir qismi A.G.Nazaryan “Hozirgi fransuz tili frazeologiyasi”. Muallif defrazeologizatsiyani “frazeologik birlikning o‘z tarkibiy qismlarida yangi mustaqil ma’nolar paydo bo‘lishi natijasida frazeologiyaning asosiy xususiyatini yo‘qotadigan hodisa” deb hisoblaydi. 21 Komponentning eski, asl va yangi ma’nosi o‘rtasidagi bog‘liqlik qanchalik uzoq bo‘lsa, defrazeologizatsiya jarayoni shunchalik faol kechadi. Defrazeologizatsiya muqarrar ravishda frazeologik birlikning parchalanishiga olib keladi. Defrazeologizatsiya til tadqiqotchilarining diqqatini tortadi. O‘zining murakkabligi tufayli u qarama-qarshi, ko‘pincha hatto qarama-qarshi ilmiy tushuntirishni oladi. Defrazeologizatsiya frazeologik aylanishning buzilishiga olib 20 Жуков В.П . Школьный фразеологический словарь русского языка. – М.: Просвещение, 1980. – 20 с. 21 Назарян А.Г . Фразеология современного французского языка. - М.: Высшая школа, 1987. – С. 220 . 48 keladi. Biroq, ba’zi tadqiqotchilar uni frazeologik so‘z yasashning maxsus usuli sifatida yoqlab chiqishni taklif qilishadi. O‘zining buzg‘unchi yo‘nalishiga qaramay, defrazeologizatsiya, qoida tariqasida, frazeologik birlikning tuzilishini, semantik yaxlitligini va barqarorligini bo‘shatadi, lekin uni hech narsaga aylantirmaydi. Kichik matnda frazeologik birlikning rasmiy belgilari (tuzilmasi va hatto frazeologik fragmentlar) bo‘lmasa, tilshunoslar ishora atamasini qo‘llashadi. Shu bilan birga, matn fragmentining tegishli mazmuni o‘ylash mumkin bo‘lgan aylanmaning semantikasiga yaqin. Bu “nol” ishora vazifasini bajaradi, ammo frazeologik birlikning yo‘q qilinishi haqiqatini ko‘rsatmaydi. Shunday qilib, defrazeologizatsiya – bu o‘zgarishning chuqur darajasi bo‘lib, unda matn faqat frazeologik burilishning ishorasini o‘z ichiga oladi. To‘liq bo‘lmagan defrazeologizatsiya frazeologik birliklarning alohida qismlari saqlanib qolgan va turg‘un birikmalarning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi semantik bog‘liqlik buzilmagan misollar bilan ifodalanadi, to‘liq defrazeologizatsiya “frazeologik bo‘laklar” deb ataladigan narsalardan iborat. “nol” ishorasi. Defrazeologizatsiya usullari. Defrazeologizatsiya usullarining ikkita asosiy turlari tahlil qilinadi: 1) semantik va 2) strukturaviy-semantik. Muallifning niyatlari gazeta tilidagi frazeologik birliklarning o‘zgarishining tabiatini belgilaydi: sensatsiya, o‘ychanlik, paradoksallik, ko‘pincha mavzu bilan nomutanosiblik, nomunosiblik, xushmuomalalik, beadablik, qo‘pollik: Televizorga maktublardan: “Bizga ochiq haqiqatni ko‘rsating. Va yaxshisi yaqindan va musiqaga ...; Barcha samolyotlar sevgiga bo‘ysunadi. Frazeologik me’yordan chetga chiqish, bizning fikrimizcha, o‘zgartirilgan frazeologik birliklarni estetik idrok etishga, “estetik jihatdan qimmatli og‘zaki tasvirni yaratishga” asoslanishi kerak. L.I.Reyzenzon frazeologiza t siyaga barqaror til birliklarining ma’lum bir til hamjamiyatining nutq amaliyotida tayyor holda barqarorlashgan va mustahkamlangan ko‘rinishi ta’rif beradi 22 . Ta’rifdan tilda har safar qaytadan yaratilmagan, so‘zlovchilar xotirasida tayyor holda saqlanadigan birliklar frazeologiza t siya natijasida hosil bo‘ladi degan fikr anglashiladi. Demak, 22 Ройзензон Л.И . Лекции по общей и русской фразеологии. – Самарканд, 1971. – С. 48 49 frazeologizatsiya natijasida nutqda amaliyotida vujudga kelgan, sinovdan o‘tgan va tilda ommalashgan birliklar til birligiga aylanadi. Yuqoridagilarga asoslanib, frazeologizatsiyani nutqda sodir bo‘ladigan jarayon, hodisa sifatida izohlash mumkin. Bu jarayonga derivativ nuqtai nazardan yondashsak, so‘z birikmasining morfologik shakllarini semantik o‘zgarishi frazeologik birlikni yuzaga keltiradi. Yuzaga kelgan frazeologik birlik nutqiy aloqa ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi, semantik yaxlitlikka va distributiv xususiyatlarga ega bo‘lgan, o‘zining “o‘z” leksik muhitini shakllantirgan birlik sifatida nutqda yashaydi.Vaqti-vaqti bilan nutqiy o zgarishlar paytida frazeologikʻ birliklarning semantik o zgarmasligi (barqarorligi, semantik tuzilishining ʻ turg unligi, semantik o zgarmasning o ziga xosligini ta minlovchi variantlar – ʻ ʻ ʻ ʼ nutqdagi invariantning moddiy timsoli) buzilmasa, frazeologizatsiya jarayoni tugallangan deb hisoblanadi, shuningdek, frazeologik birliklarning ma’nosi lug‘atda yagona lug‘at ta’rifi bilan ifodalanishi mumkin. Murakkab diaxronik jarayon bo‘lgan frazeologizatsiya, bizning kuzatishlarimizga ko‘ra, uch bosqichda amalga oshiriladi: I. Frazeologik birikmalarning grammatik o‘zgarishlarini belgilovchi frazeologik semantikaning shakllanishi. II. Turg‘unlik va takrorlanuvchanlikning kategorik belgilarining frazeologik birikmasi orqali o‘zlashtirilishi, o‘ziga xos sintagmatik va paradigmatik munosabatlarning shakllanishi, tilning frazeologik tizimiga kirishi. III. Til birligi sifatida tilda fiksatsiya. I bosqichga quyidagilar kiradi: a) frazeologik semantikaning shakllanishi. b) frazeologizatsiyalashgan iboraning grammatik o‘zgarishlari. Frazeologik birliklarning ijodiy harakati insonning ijtimoiy-majoziy tafakkuriga, uning obyektlar, hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlikni aloqadorlik asosda aniqlash, ular o‘rtasida o‘zaro aloqa o‘rnatish qobiliyatiga asoslanadi. Shu bilan birga, so‘zlovchi kommunikativ maqsadidan kelib chiqib, predmetlarni, hodisalarni, harakatlarni, sifatlarni va hokazolarga majoziy baho berib, assosiativ- 50 majoziy tafakkur tuzilmalarini bilvosita hosilaviy verballashtirishning eng adekvat vositalarini izlaydi. Obyektlar o‘rtasidagi o‘xshashlikni ifodalovchi yaratilgan assotsiativ tuzilmalar allaqachon ma’lum bo‘lgan nomni nomlangan ob y ektga o‘tkazish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, tilimizda “uzilmoq” fe’li mavjud. Mazkur fe’l asosida “oyog‘i uzilmoq”, “rizqi uzilmoq”, , “nasibasi uzilmoq”, “joni uzilmoq” kabi iboralar shakllangan. Joni uzilmoq Oyog‘i uzilmoq Rizqi uzilmoq Yuragi uzilmoq Ichagi(ichi, qorni) uzilmoq Ilik uzildi Erkin so‘z birikmasi tarkibida majhul nisbatda kelishi mumkin bo‘lgan uzilmoq (bargi uzilmoq) fe’li O‘TILda ko‘p ma’noli so‘z sifatida izohlangan: 1.“Kuch bilan tortib butundan ajratmoq”. 2.Aloqasi, bog‘liqligi yo‘q bo‘lmoq. 3.Davom etishdan to‘xtamoq. 4.Kasali qaytalamoq, qayta og‘irlashmoq. 5.Jon bermoq, jon taslim qilmoq, o‘lmoq [O‘TIL, 266-267]. E’tibor qilinsa, mazkur daraxtning bargi uzilmoq, ip uzildi, aloqasi uzilmoq kabi birikmalar tarkibidagi uzilmoq fe’li ajratmoq ma’nosini izohlab kelgan. Ammo mazkur so‘z birikmasidan ibora shakllantirganimizda esa jon, oyoq, rizq, nasiba leksemalari bilan birikib frazeologik birlikni shakllantiradi. O‘zbek tilidagi “ochmoq” fe’li ham ko‘plab frazemalar shakllanishida ishtirok etgan. Masalan, avra-astarini ochmoq, bahri-dilini ochmoq, beti ochilib ketmoq kabi frazeologik birliklarda fe’l so‘z turkumi grammatik tayanch komponent vazifasini bajaradi. Xuddi shu fe’l leksema asosida bahrini ochmoq, ko‘zi moshdek ochilmoq, chehrasini ochmoq, yuzini ochmoq, yuragini ochmoq, og‘zini ochmoq kabi FBlar ham shakllangan. Bularning deyarli barchasida ot+fe’l birikuvi asosida ibora shakllangan. Demak, fe’l so‘z turkumiga oid so‘zlarning turli so‘zlar bilan birikishi natijasida bir qancha fe’l FBlar shakllanar ekan. 51 U.Tursunov to‘g‘ri ta’kidlaganidek, “Fe’llarda uyushtiruvchanlik xususiyati kuchli bo‘lib, ko‘pincha boshqa so‘zlarni o‘zga ergashtirib, uni boshqarib keladi”. Fe’l so‘z turkumiga oid bu so‘zlarning bunday xususiyati FBlar shakllanishida ham ahamiyat kasb etadi. Sh.Rahmatullayev ham o‘zining ko‘p yillik izlarishlari natijasida o‘zbek tilida iboralar tarkibida fe’l FBlar boshqalariga nisbatan ko‘p miqdorni tashkil etishini ta’kidlagan. 23 II bosqich. Komponentlarning grammatik o zgarishlari bilan kechadiganʻ ma no hosil bo lish bosqichi ʼ ʻ a) frazeologik birliklarning strukturaviy turg unlashuv bosqichiga, uning ʻ tarkibiy barqarorligi va takrorlanuvchanligiga ega bo lish bosqichiga o tadi; ʻ ʻ b) alohida komponentlarning ham, butun frazeologik birliklarning frazema hosil qiluvchi paradigmatik munosabatlarini o‘rnatish bosqichida; v) maxsus sintagmatik bog‘lanishlar o‘rnatish va frazeologik ahamiyatga ega leksik-sintaktik muhitni shakllantirish bosqichiga (hamroh so‘zlar, o‘ziga xos semantik tarqalish va sintaktik munosabatlar. A) Frazeologizatsiyaning dastlabki bosqichida frazeologik birlik prototipi o‘zgaruvchan birikma, nutq birligidir. “Frazeologik birlik, avvalo, nutq tartibi hodisasi, so‘ngra ijtimoiy ma’qullangan til fakti sifatida namoyon bo‘ladi, chunki tilga kirgan hamma narsa nutqda oldindan sinovdan o‘tadi” 24 . Demak, yangi shakllangan frazeologik birlikning til tizimiga kirishi uning qo‘llanishda barqarorlik belgisini egallashi bilan birga kechadi, buning ko‘rsatkichi nutqda tayyor shaklda takrorlanishidir. Frazeologik birliklarning yaxlit a ss imilyatsiyasi tasviriy fazilatlarni saqlab qolish zarurati bilan belgilanadi, chunki noto‘g‘ri takrorlash uning a ss otsiativ-majoziy tuzilishining o‘ziga xosligini buzadi. Masalan, “po‘stagiga somon tiqmoq” FBning birorta komponenti ham o‘ziga xos bo‘lgan ma’noni inkor etmaydi. Bunda leksemalar o‘zlarining xususiy ma’nolarini yo‘qotgandir. Demak, FBlar tarkibidagi komponentlar o‘zlarining 23 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилида феъл фраземаларнинг боғлашуви. -Тошкент: Ун-т, 1992. -126 бет. 24 Соссюр де Ф. Труды по языкознанию / Курс общей лингвистики. – М.: Прогресс, 1977. – С. 203. 52 xususiy ma’nolarini saqlab qolishi yoki qolmasligi uning tarkibidagi komponentlarning o‘zaro bog‘lashuviga bog‘liq bo‘ladi. B) Frazeologizatsiya jarayonida uning ikkinchi bosqichida leksik komponentlarning semantik qayta tug‘ilishi alohida komponentlar ham, butun frazeologik birliklar bilan ham boshqa paradigmatik munosabatlarning o‘rnatilishini taqozo etadi. Demak, frazeologik birliklar polisemiyani rivojlantirib, omonim, sinonim va antonimik munosabatlarga kirishishi mumkin. Odatda, paradigmatik shakl flektik qurilishga ega bo‘lgan tillarga xos xususiyat sanaladi. Biz bilamizki, paradigmatika so‘zlarga xos xususiyat bo‘lib, turlanish, tuslanish ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi. FBlarning paradigmatik shakllari deyilganda, ularning nutq jarayonida boshqa til birliklari bilan o‘zaro aloqaga kirishishi natijasida shakliy o‘zgarishlari tushuniladi. Masalan, ishi tushdi, mehri tushdi, ishqi tushdi, og‘irligi tushdi kabi FBlarda kimning kimga so‘rog‘iga javob bo‘luvchi to‘ldiruvchili bog‘lanish yuzaga kelgan. Bu kabi FBlar vositali to‘ldiruvchi jo‘nalish kelishigida, fe’l leksemasi esa o‘timsiz shaklda o‘zaro sintaktik munosabatga kirishgan holda shakllangan. Yoki achchig‘i keldi, ko‘ngli qoldi, yuragi og‘ridi kabi FBlar kimning nimadan so‘rog‘iga javob bo‘luvchi vositali to‘ldiruvchini chiqish kelishigida shakllangan. Bunda fe’l leksema sanalgan: keldi, qoldi, og‘ridi kabilar o‘timsiz fe’l shaklida kelgan. Ma’lumki, fe’l FBlar qurilishi jihatdan birikmaga teng kelsa, tuslanadi, agar gapga teng kelsa, tuslana olmaydi. Qiyoslang: og‘iz ochmoq – birikmaga teng FB. O g‘iz ochdim, og‘iz ochding, og‘iz ochdi; og‘iz ochsam – gapga teng FB. Tadqiqotchilar FBlardan anglashiladigan ma no ular tarkibidagi so‘zlargaʼ xos leksik ma nolarning shunchaki yig‘indisi bo‘lmay, ustama ma no sifatida, shu ʼ ʼ bilan birga, ko‘chma ma no sifatida gavdalanishini qayd etganlar. Bu holatni ʼ leksemalashuv jarayonida ham kuzatamiz. Har ikki holatda ham birikma tarkibidagi leksemalar o‘z mustaqilligini yo‘qotadi. 53 II bob yuzasidan xulosalar Frazeologizatsiya (frazemalashuv) hodisasi xususida jahon va rus tilshunosligida talaygina ishlar amalga oshirilgan hamda tildagi bu jarayonga turlicha ta’riflar berilgan. Frazeologizatsiya jarayoni aktualizatsiya hodisasi bilan bog‘liq. Ya’ni so‘z birikmasi aktualizatsiyada erkin aylanishning erkin bo‘lmaganga (nutq aktida takrorlanadigan barqaror til birligiga) o‘zgaradi (yaxshi ko‘rmoq, og‘zi ochilmoq, og‘zi qulog‘iga yetmoq kabi). Frazeologizasiya hodisasi sintaktik birikma yoki tuzilmalarning semantik- struktur tabiatidan kelib chiqqan holda turli tarkibiy va ma’noviy o‘zgarishlari orqali obrazli ko‘chma ma’no anlatish uchun ikkinchi bir tuzilma hosil qilishdir. Ya’ni, til elementlarining muayyan qonuniyatlar asosida o‘zgarishi, qayta tuzilishi natijasida frazeologizasiya hodisasi yuzaga keladi. Frazeologik birlik va so ‘ z birikmalari o ‘ rtasidagi o‘zaro ta ’ sir ularning genetik, struktur-semantik va funksional munosabatlari bilan belgilanadi. Frazeologizmlar komponentlari ham xuddi so ‘ z birikmalari kabi grammatik jihatdan shakllanish, yashash, o‘zgarish xususiyatlariga ega. So ‘ z birikmalari kabi frazeologik birliklar ham doimo alohida urg‘uga ega bo ladi. Masalan, odamʼ miyasining ichi suyuqlikdan iborat bo‘lishi ma lum. Аna shu suyuqlik xalq tilida ʼ qatiq deyiladi va “qatiq” miya leksemasi bilan yonma-yon kelib “miyaning qatig‘i” shaklidagi so‘z birikmasini va frazeologik birikmani hosil qiladi. 54 III BOB. FRAZEMALASHGAN BIRLIKLARNING MORFEM- GRAMMATIK JIHATLARI. 3. 1 . Frazemalashgan fe’lli birikmalar Ma’lumki, yozuvchi va shoirlarimiz tomonidan tilimizda mavjud ko‘plab frazeologizmlarni qayta ishlanib, ijodiy o‘zlashtiriladi, o‘rni bilan yangi frazemalar yaratiladi. Ayrim erkin bog‘lanmalar yozuvchilar tomonidan semantik qayta shakllantirilib, frazema hosil qilingan. Masalan: “tomog‘iga tiqilmoq” birikmasidagi “tomoq” va “tiqilmoq” leksemalari erkin birikma tarzida bog‘lanib, leksemalar o‘z ma’nosida qo‘llanilmoqda. Ya’ni, inson tana a’zosi bo‘lgan “tomoq”da fiziologik jihatdan tupuk “tiqilishi” bilan bog‘liq harakat sodir bo‘layapti. Birdaniga qisildi ko‘krak, Birdaniga yo‘qoldi orom. Bir luqma osh – ichida so‘ngak, Tomog‘iga tiqildi, tamom. A.Oripovning “Boyqaro” she’ridan olingan parchada tomog‘iga tiqilmoq erkin birikmasi qo‘llangan. – Iye? Haliyam yemadingmi? – Yo‘q, men oyimga olib qo‘ydim, – deya asta javob qildi qiz. – Oyingga? – ming‘illadi Isabekov. Issiq bir nima tomog‘iga tiqildi. – To‘g‘ri, uni oyingga olib boramiz. Ch.Aytmatovning “Qizil olma” hikoyasida keltirilgan matnda “tomog‘iga tiqildi” birikmasi semantik qayta shakllanib, turg‘unlashib, so‘zlarning to‘g‘ri ma’nosidan kelib chiqmaydigan frazeologik ko‘chma ma’noni yuzaga keltirmoqda. Ushbu birikmadan “gapira olmay qolish” obrazli mazmunini anglatuvchi frazeologik ma’no namoyon bo‘lmoqda. Chunki issiq narsaning tomoqqa tiqilib qolishi o‘z-o‘zidan kechadigan jarayon emas. Jarayon yozuvchi tomonidan yangi shakllantirilgan FB orqali obrazli ko‘chma ma’no ifodalamoqda. Qo‘lini siltadi. Qizning qo‘lida gul bor edi. Biladi, gulni qiz bolaga bejiz bermaydilar. Telefonini qidirdi. Sumkasini titib tashladi. Sumkani olib, stol ustiga 55 ag‘dardi. Ha, buyoqda ekan, yomg‘irpo‘shi cho‘ntagida. Ketma-ket raqam terdi: “Telefon vag‘tinchalik ulanib berilmaydi...” M.Ahmedovaning “Alam” nomli hikoyasida titib tashlamoq erkin birikmasi qo‘llangan. Keltirilgan matndagi “titib tashladi” erkin bog‘lama tarkibidagi “titmoq” va “tashlamoq” so‘zlarining sintaktik birikuvidan “personajning biror narsani qidirishi bilan bog‘liq harakat” ifodalanmoqda. – Bizga endi ruxsat, kuyov! Lekin, bu safar xursand qilmading… Ilgari kartadan “durak”, “beshko‘tarar”larni titib tashlarding. Bugun esa, xayoling ham joyida emas?! Kuyov degani baribir “yov” bo‘larkanda-a?! Mazzang bo‘lmasa ayt, do‘xtir-so‘xtirga ko‘rsatay! Yana bu kishim muxbir, tipografiyada ishlarmish?! He, o‘sha seni siylagan... (M.Ochil, Hali boplaydi) Keltirilgan gapdagi ajratilgan birikma obrazli ko‘chma ma’no ifodalab, frazeologizatsiyalashmoqda. Birikma tarkibidagi so‘z – komponentlar mazmuniga xos bo‘lmagan “zo‘r o‘ynamoq, yutqazmaslik” obrazli FBga xos bo‘lgan ma’no shakllangan. Demak, erkin birikmalar badiiy uslubga oid matnlarda yozuvchilar tomonidan individual yaratilib, semantik qayta tarkiblantirish asosida frazeologizmlashtiriladi. Natijada yangi frazeologizmlar yasalishi orqali bu birliklarining pragmatik imkoniyatlarini yuzaga chiqaradi. Asarlarida shoir hamda yozuvchilar erkin so‘z birikmalarini semantik qayta shakllanish orqali turg‘un birikmaga, FBga aylantirish usulidan unumli foydalanishadi. Masalan, “to‘riga tushmoq” birikmasini tashkil etgan “to‘riga” va “tushmoq” so‘zlari erkin birikma holatida “biror jonzotning qo‘yilgan to‘rga, tuzoqqa tushish holatini ifodalovchi harakat” mazmuni tushuniladi. “Teorema” romanida esa Tursunoy Tavakkalning to‘riga tushdi gapidagi “to‘riga tushdi” birikmasida esa erkin bog‘lanma holatidagi ma’nosini qisman yo‘qotib, ko‘chma ma’no sifatida sekin-asta turg‘unlashish, frazemalashish jarayoni boshlanganini ko‘rishimiz mumkin. Ya’ni, Tavakkal Tursunoyni tutib olganini, qo‘lga tushirganini ifodalovchi FB hosil bo‘lmoqda. Yuzaga kelgan ushbu FBning hozirgi paytda badiiy, publisistik va so‘zlashuv uslublarida faol qo‘llanilayotganligi 56 (ichkilikning to‘riga tushibdi, muhabbatning to‘riga tushibdi) frazemalashish jarayonining yuqori bosqichida ekanligini bildiradi. A.Qahhorning “Asror bobo” hikoyasidan olingan parchaga diqqat qilsak. Kampir o‘zi to‘lib turgan ekan, ko‘z yoshi qildi. Mazkur gapdagi “to‘lib” va “turgandi” komponentlari erkin birikma holatida “biror idishning suyuqlikka to‘lish holatini ifodalaydigan harakat” mazmuni tushunilsa, FB sifatida ko‘chma ma’noda personajning dard-u dunyosi qorong‘u bo‘lib turgan hasratli holatini obrazli ifodalamoqda. Gapdagi erkin birikma frazeologizmlashib, ko‘chma ma’no hosil qilib, frazeologik birikma sifatida shakllangan. Sh.Rahmutullayev ta’kidlaganidek: “Frazeologik birlik bo‘lish uchun so‘zlarning turg‘un birlashmasi obrazli ma’no, ko‘chma ma’no anglatashi shart”. S .Ahmadning “To‘yboshi” hikoyasida shunday jumla bor: Bor, toshingni ter, kim kataysa qilgan bo‘lsa, benzinni o‘sha bersin! ” Traktorchilar bilan bo‘lsa doim g‘ijillashgani-g‘ijillashgan. Hikoyadagi qo‘llangan toshingni ter barqaror birikmasi tarkibidagi toshingni va ter erkin birikmasidan “maydondan keraksiz toshlarni olib tashlash” anglashiladi. Ammo yozuvchi shu o‘rinda bu erkin birikmani asl holidagi ma’nosida emas, balki personaj tomonidan buyruq mazmunida “bor, ishingni qil” degan ma’noni ifodalash uchun frazeologik birikma sifatida ishlatmoqda. To‘g‘ri, “tosh” yerdan teriladi. Lekin buyruq ohangida qo‘llanganda “ket, boshqa ish bilan shug‘ullang i n, menga xalaqit berma” degan butunlay boshqa ma’noni ifodalamoqda. O‘zbek tili so‘zlashuv nutqida faol qo‘llanuvchi “aravani baravar tortmoq” iborasi mavjud. Mazkur ibora erkin birikma shaklida “ichiga ma’lum bir yuk solingan aravani tortmoq, sudramoq” ma’nosini beradi. Odatda aravaning ikkita shotisi bo‘l i b, ularning har ikkalasi baravar tortilganda arava tekis va yengil yuradi. Ichiga ma’lum bir yuklar mavjud bo‘lgan aravani baravar tortmoq deganda, birikma o‘z ma’nosida qo‘llaniladi. Ammo frazemalashgan ko‘rinishda esa oilani iqtisodiy jihatdan barqaror qilish maqsadida tinmay mehnat qilib kelayotgan er va xotin kishilarning baravar ro‘zg‘or tebratishi anglashiladi. Demak, mazkur 57 frazeologizmning asosi aynan shu ma’no bilan bog‘liq: “Oilamizda uchinchi kishi paydo bo‘ldi. Avval ro‘zg‘or aravasini keliningiz bilan ikkovlashib tortardik” (Gazetadan). Arava leksemasi yordamida shakllangan yana bir ibora bor: aravani olib qochmoq. Bu ibora aravani quruq olib qochmoq, arava olib qochmoq ma’nolarida qo‘llanadi. Ya’ni erkin birikma shaklida asosiy mehnat qilishga ko‘maklashayotgan aravani olib qochmoq ma’nosi anglashilsa, milliy xarakterga ega frazema shaklida “balandparvoz gap qilmoq”, “behuda maqtanmoq” ma’nolarida qo‘llanadi. Arava yuk tortmasdan qo‘ruqdan quruq yurgizish eshakka ham, egasiga ham zarar. Aravaning quruqligi, uning bo‘shligi hech narsadan hech narsa yo‘q maqtanish bilan teng. Demak, quruqdan quruq yurish maqtanish bilan tenglik behudalik holatiga o‘xshatilyapti. Kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, mazkur frazemalashgan ibora publisistik uslubda juda keng qo‘llanar ekan. “Xalq so‘zi” gazetasining 2021-yil 15-aprel sonida katta maqolaning sarlavhasi tarkibida qo‘llangan: “Aravani quruq olib qochish vaqti o‘tdi, endi chinakamiga ishlash kerak”. Maqola tarkibidagi birinchi gapda ham aynan sarlavha mazmuniga oydinlik kiritish maqsadida mazkur ibora qo‘llangan: Yurtimizda davom etayotgan yangilanishlar shu qadar shiddatliki, undan orqada qolish yoki “aravani quruq olib qochish” bilan hech qanday muddaoga erishib bo‘lmaydi. Badiiy uslubga oid M.Hazratqulovning “Halovat” hikoyasida ham shu iborani uchratdik: Tuman hokimi Komil Qayumov uyqudan biroz lanjroq uyg‘ondi. Soatga qaradi: to‘rt bo‘pti. U hali-hamon kecha oqshom viloyat hokimi o‘tkazgan selektor yig‘ilishi ta’sirida edi. Hokim juda kuyinib gapirdi. Hech kimni, yoshidan, tajribasi va lavozimidan qat’iy nazar, ayamadi. Talab barchaga bir xil – natija kerak. Aravani quruq olib qochmoqchi bo‘lgan bir-ikki rahbarni qattiq koyidi. Shundan keyin yig‘ilish ruhi ham o‘zgardi – biroz asabiy tus oldi. Tarkibida xalq hayoti bilan bog‘liq leksemalar qatnashgan frazemalar aksariyat hollarda erkin birikma shaklidan ibora shakliga o‘tadi. Masalan, “arpasini xom o‘rmoq” iborasi erkin birikma shaklida ziyon keltirishni anglatadi. Chunki hali pishib yetilmagan arpani o‘rish noto‘g‘ri. Frazema shakliga o‘tganda ham 58 ibora shu ma’nodan uzoqlashmagan holda “ziyon keltirmoq”, “yomonlik qilmoq” ma’nolarini beradi: Nima bu hadeb tutun qaytaradi, arpasini birov xom o‘ribdimi? (A.Q.) Ba’zi so‘z birikmalari biron harakat-hodisaning sababi (natijasi) sifatidagi harakat-hodisani bildiradi. Keyinchalik bunday harakat-hodisaga sabab bo‘luvchi harakat-hodisani bildiruvchi so‘z yoki so‘z birikmasi qo‘llanmaydigan bo‘lishi mumkin. Uning ma’nosi esa sababdan kelib chiqadigan harakat-hodisani bildiruvchi so‘z birikmasidan anglashiladigan bo‘ladi. Natijada bu so‘z birikmasi frazeologizmga aylanadi. Bunday frazeologizmlarning ma’nosini ham tarkibidagi so‘zlar ma’nosidan keltirib chiqarib bo‘lmaydi. Xalqimiz tilida “tepa sochi tikka bo‘lmoq” iborasi qo‘llanadi. Ya’ni birdan jahli chiqib g‘azablanish harakati natijasi silli q turgan sochning ko‘tarilishi, tikka bo‘lishi tabiiy hol. Bu erkin birikma shaklida ifodalagan ma’nosiga ko‘ra frazemalashgan. Sabab (asos) sifatida esa g‘azablanish holati yotibdi: Turobjonning tepa sochi tikka bo‘ldi: – Hay, sening dimog‘-firog‘ing kimga, xo‘sh, nima deysan? ( A. Qahhor, Anor ) Sezgan zamon tepa sochim tikka bo‘ldi. Men Yo‘lchini durust yigit deb o‘ylardim. (Oybek , Qutluq qon ) Ma’lumki, yozuvchi tilimizdagi ayrim frazeologizmlar mazmuniga tayangan holda, yangi strukturali FB shakllantirib, o‘zining uslubiga mos individual kontekstual ma’nodosh variantlarini yaratgan. Masalan: To‘qlivoyning tepa tuklari tikkaydi. Tepa tuklaridan tashqarisiyam tikka turib, tanasining terisini tortishtirdi (T.To‘raboyev) jumlasida qo‘lalngan “tepa tuklari tikkaydi” frazeologizmi O‘TFILda “bir lahzaning o‘zida qattiq g‘azablanmoq” ma’nosidagi “tepa sochi tika bo‘ldi” (O‘TIFL, 225) frazeologizmiga sinonim sifatida yasalgan. Tilimizdagi har bir birikma va iboraning yaratuvchisi xalqdir. Xalq o‘zining turmushi va hayotiy ehtiyojlari asosida til boyliklaridan o‘z o‘rnida, keragicha foydalanadi. Xalq hayotiy tajribasi asosida yangi tushunchalar, fikrlar ifodasi sifatida erkin birikmalar frazemalashadi. Tilimizda “arqonni uzun tashlab qo‘ymoq” iborasi mavjud. Mazkur ibora qo‘y-echki va boshqa hayvonlarning yayrab yurishi uchun arqonni ataylab uzun tashlab qo‘yish harakati bilan bog‘liq. 59 Frazeologizm shakllanganda esa birikma ma’nosidan uzoqlashmagan holda “birovning noo‘rin, nojo‘ya xatti-harakati uchun tanbeh berishda, qo‘lga olishda shoshmay, o‘ziga qo‘yib berib ish tutmoq” ma’nolari kelib chiqadi: “Dadasiga maslahat solsa, “Payti kelib o‘zi oqni qoradan ajratib oladi. Arqonni uzun tashlab qo‘yaver”, deydi. Arqonni uzun tashlasa, mabodo o‘ralib qolsa-chi?” (S.Anorboyev. Sayli). Agar frazeologizatsiya jarayonida unga sabab (asos) bo‘lgan harakat- hodisani bildiruvchi komponent ishtirok etsa, bunday turdagi frazeologizmlar erkin so‘z birikmasi holatida bo‘ladi yoki uning frazeologizmlik xususiyati juda kuchsizlanadi. Masalan, tishini tishiga qo‘ymoq iborasini olaylik. Qachon tish tishga qo‘yiladi? Inson qaysidir hayotiy hodisaga chidashga majbur bo‘lganda. Mazkur birikma iboraga o‘tganda ham ma’nodan uzoqqa ketilmaydi, ya’ni chidamoq ma’nosi saqlanadi. Bunday holat do‘ppisini osmonga otmoq, yoqasini ushlamoq birikmalarining frazeologiza t siyasi jarayonida ham sodir bo‘ladi. Bektemirov bu tepkilarning zarbasidan tanasi qanchalik zirqirab og‘rimasin o‘zini tutdi, tishini tishiga qo‘yib chidadi (Said Ahmat). Bu yerda ikki-uch kun ovora bo‘lib ish bitirgan odam do‘ppisini osmonga otib xursand bo‘ladi. (“Mushtum”.) Axir pushaymon bo‘lipti-da, go‘rso‘xta, – dedi Yo‘lchi hayratda yoqasini ushlab (O ybek ). Yozuvchi va shoirlar badiiy asar yaratar ekan, unda o‘zbek tilining umumfrazeologik fondidan o‘rin olgan, tilimiz boyligi hisoblangan va doimiy foydalanishda bo‘lgan FBlardan ham unumli foydalanishga harakat qilishadi. Masalan, “ter to‘kmoq” umumxalq frazeologizmini olaylik. Sh.Rahmatullayev tomonidan tuzilgan “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”ida “ter to‘kmoq” frazeologizmiga “mashaqqatli jismoniy mehnat qilmoq” deb ta’rif berilgan. Mazkur birikma shaklidan ibora shakliga o‘tgan frazema maqollar tarkibida ham unumli qo‘llanadi: Ter to‘kib mehnat qilsang, yerdan zar unar (Maqol); Ter to‘kmasa – er emas, Qo‘l tegmasa – yer emas. (Maqol). Publisistik uslubda ham mazkur iboraning maqola sarlavhasi sifatida qo‘llanganini uchratish mumkin: 60 Lempard: “Men “Chelsi”ga ter to‘kib ishlash uchun keldim” (https://uff.uz/uz/article/5007/). Tarvuzi tushmoq, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushmoq, qovun tushirmoq kabi fe’l birikmalar ham frazemalashuv jarayoni natijasida ibora shakliga o‘tgan. Ayrim yozuvchilar o‘z uslublaridan kelib chiqib, frazema tarkibiga struktural o‘zgartirishlar kiritgan, so‘zlarni almashtirgan, ijodiy ishlov bergan. Masalan: Tiyrani tutib, tepalab Toshsoyga tashlashga tayyor turgan to‘daning tarvuzi Toshsoyga tushdi; To‘qlivoyning tomirlari tortishdi. Tarofati tirishdi. Tutamlari tugildi. Tarvuzi tushib, to‘rt tilimga, to‘rt tilimmas, to‘qqiz tilimga, to‘qqizammas, to‘qson tilimga tilimlandi. Keltirilgan matnlar T.To‘raboyevning “Teorema” romanida qo‘llangan bo‘lib, “umidi puchga chiqib, bo‘shashmoq” ma’nosida ishlatiluvchi “tarvuzi qo‘ltig‘idan tushdi” (O‘TIFL, 222) frazeologizmini yozuvchi o‘z ijod uslubiga moslashtirib qo‘llagan. Roman “t” harfli so‘zlar asosida yozilganligi sababli frazema tarkibidagi “qo‘ltig‘idan” so‘zi maqsadli tejalgan. Yozuvchi o‘zbek kitobxoni til xotirasida mazkur frazeologizm to‘lig‘icha turg‘unlashganini inobatga olib. Ushbu qisqartirishlarni muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirgan. Sh.Shomaqsudov va S.Dolimovning “Qayroqi so‘zlar” kitobida “osmondan oyog‘ini uzatib tushganmi?” frazemasi quyidagicha izohlangan: “Xalq hammadan ham takabbur, gerdaygan, hech kimni mensimaydigan odamni yomon ko‘radi. Bunday fe’l-atvor o‘zini bilmay, xalqni nazar-pisand qilmaydigan shaxslarda, ahmoq, nodon odamlarda mavjud bo‘ladi. Xalq shunday odamlarni yomon ko‘radi. Ularga nisbatan xalq “oyog‘ini osmondan uzatib tushganmi?” iborasini ishlatadi”. Yozuvchi ushbu frazeologizmning kitobxon xotirasidagi mazmuniga tayangan holda, quyidagi variantini yaratgan: Tepakalni to‘sib to‘xtatayotgan “tomdan tushgan tarasha” tolni tagida turganmidi-yu tepadan tushdi-mi?! Jumladagi “tepadan tushdimi?” frazemasi “oyog‘ini osmondan uzatib tushganmi” frazeologizmi ma’nosini ifodalamoqda. 61 3.2. Frazemalashgan otli birikmalar Tilimizdagi ko‘plab erkin so‘z bog‘lamalari semantik maydonida yuz berayotgan evolyusion o‘zgarishlar natijasida yuzaga keladigan yangi frazeologizmlar uchun “qurilish materiali” vazifasini bajaradi. Ya’ni, ayrim erkin so‘z birikmalari o‘zining to‘g‘ri ma’nosi bilan birga ba’zi-ba’zida frazeologik ko‘chma ma’no namoyon etadi. Mazkur ko‘chish natijasida nafaqat fe’lli birikmalar, balki otli birikmalar ham shakllanadi. Masalan, ko‘zining oqu qorasi, tabiati tabiatiga tushadigani, tabiatlari tabiatlariga telba-teskari, taqdir toshida tanho topilma ta’mizi totimli kabilar. Iboralar tarkibida faol qo‘llanuvchi ko‘z leksemasi ot so‘z turkumi bilan birikib ot frazeologizmlar shakllanadi. Ot frazeologizmlar asosan gapga teng qurilishli bo‘ladi: ko‘zining oq-u qorasi, qo‘z qorachig‘i, ochilgan ko‘zi, tikkan ko‘zlar, ko‘z qiri kabilar. Xalqimiz tilida farzand shunchalik sevimli, suyukliki, uning inson tana a’zosining qimmatlisi bo‘lgan ko‘zning nuriga, ko‘zning qorachig‘iga, ko‘zning oq-u qorasiga tenglashtiramiz. Mana shu o‘rinda erkin birikma tarkibidagi so‘zlar ko‘chma ma’noda qo‘llanib iboraga aylanadi. Masalan, Xalq so‘zi gazetasining 2022- yil 23- may sonidagi maqolalardan biri shunday nomlangan: Qalb qo‘ri, ko‘z nuri, qo‘l sehri nomli maqola Xalq so‘zi gazetasi. Eng yaqin kishi, ko‘pincha yolg‘iz farzandlarga nisbatan ko‘zning oq-u qorasi sifati ishlatiladi. Inson ko‘zini juda avaylaydi, uning oq va qora qismlari ko‘rish vazifasini bajarishga moslashgani uchun ham doimiy ravishda himoyamizda. Himoya, asrash, avaylash ma’nolari bilan birga eng qadrli, suyukli, qimmatli, nodir ma’nolarida “ko‘zining oq-u qorasi” otli birikmasi frazemaga aylanadi: Nainki, bitta shu qizi deb umrini o‘tkazsa, ko‘zimning oq-u qorasi deb avaylasa.. o‘stirsa-yu, u yuziga tik qarasa. (O‘.Hoshimov, Qalbingga quloq sol); Otamning ham, onamning ham bitta - yu bitta ko‘zining oq - u qorasi men edim. (G .Rasul, Adolat). ʻ Milliy xarakterga ega bo‘lgan ko‘z tegmoq, yomon suq kirmoq iboralari tilimizda tez-tez qo‘llanadi. Mazkur iboralarning shakllanishida esa yomon nazar, 62 o‘tkir nazarga ega bo‘lgan shaxslarning borligi va ularning nigohi tushishi natijasida kimgadir shikast yoki ziyon yetadi degan teshuncha shakllangan. Erkin so‘z birikmasi sifatida “yomon ko‘z” bitishuv munosabatidagi otli birikma. Ammo birikma tarkibidagi so‘zlar ko‘chma ma’no kasb etib frazemalashganda, ular diniy tushunchalarga ko‘ra, “zarar-zahmat, musibat keltiruvchi nazar, qarash”, “yomon buzuq niyat” ma’nolarini beradi: Lutfiniso dam o‘tmasdan kelib, goh “yomon ko‘zdan saqlasin” uchun, isiriq tutattirar, goh qizini quchib yig‘lar edi (Oybek, Tanlangan asarlar). Yana aytaman, faqat ehtiyot bo‘l, yomon ko‘zdan o‘zi asrasin. (T.Ashurov, Oq ot); O‘z qadrini bilgan xotinga erkak kishi yomon ko‘z bilan qaragani botinolmaydi (A.Qahhor, Xotinlar). Jo‘ra Fozil hikoyalaridan biri “Ko‘zimning oqu qorasi” deb nomlanadi. Demak, mazkur frazemalashgan ibora badiiy asarlarda ham katta ma’noni o‘z zimmasiga olgan asarlar nomlanishida ham faol ishtirok etar ekan. Hikoyadan parcha keltiramiz: Chida, Bo‘ynoqjon, chida! Mana, meni ko‘r, bir umr shu xonadonga bog‘langanman. Ipsiz, zanjirsiz. Hech qayoqqa ketolmayman. Hatto omonatini topshirishga ham jur’at yo‘q. Axir, mensiz nima qilasizlar? Ko‘zimning oq - u qorasi Saodatginam qanday yashaydi? Bu yetimchaning g‘amini kim yeydi?!”; Zanjirband esa-da, bechora Bo‘ynoq o‘zining azaliy vazifasini sidqidil ado etar, hovlidagi ikki mushtiparni ko‘zining oqu qorasidek asrardi. Lekin jonivorning bir qusuri bor edi. Yurak somatik leksemasi ishtirokida tilmizda bir qancha ot iboralar shakllangan. Masalan, yurak g‘ashi, yurak o‘ynashi, yurak betlashi kabi. Bosh somatizmi ot va otlashgan so‘zlar bilan birikuvidan ot frazeologizmlar shakllangan: bosh og‘riq, egilmagan bosh, boshining g‘ovlashi, boshi berk ko‘cha kabilar. Sodda leksemasi bilan kishilarning ijobiy xarakterlarini ifodalash uchun xizmat qiladigan sodda dil, sodda dillik, sodda dil ekanligi, sodda kungil, sodda ko‘ngil ekanligi kabi ot frazeologizmlar yaratilgan. 63 Sof leksemasi vositasida ijobiy ma’no ifodalovchi sof dil, sof dillik, sof ko‘ngil, sof yurak, sof fikrlovchi kabi ot frazeologizmlar, sof ko‘ngilli, yuragi sof singari sifat frazeologizmlar yuzaga keltirilgan. Qattiq leksemasi bilan salbiy ma’noli bag‘ri qattiq, ko‘ngli qattiq kabi sifat frazeologizmlar, qattiq ko‘ngil, qattiq qo‘l, qattiq qo‘llik kabi ot frazeologizmlar shakllangan. Ma lumki, frazeologizmlar lingvomadaniy jamoaning kundalik-empirik,ʼ tarixiy yoki ruhoniy tajribasini aks ettiruvchi voqelikni obrazli tasavvur etish asosida tilda paydo bo‘ladi. Ushbuni N.I.Tolstoy lo‘nda va obrazli quyidagicha tavsiflagan: frazeologizmlar “milliy madaniyat, psixologiya va falsafaning ko‘zgusi. Til va madaniyatning o‘zaro munosabatining murakkab tabiatini FB misolida yoritish sermahsul hisoblanadi. Birinchidan, salmoqli frazeologik birliklar milliy-madaniy o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Ikkinchidan, frazeologizmlarning matnlararo aloqasi u yoki bu madaniy kod sifatida tilda jamoaviy g‘ayrishuuriy shaklda saqlanib turadi va bu til egalarining til va madaniyatning o‘zaro dialogini ta minlashda bog‘lovchi tugun rolini o‘ynovchi ʼ madaniy konnotatsiyada iz qoldiradigan madaniy mansublikni o‘zlashtirish layoqatida aks etadi. Uchinchidan, frazeologizmlarni qayta in ikos etish layoqati ʼ madaniy muhim imperativlarning avloddan avlodga uzatilishiga xizmat qiladi va shuning uchun ham individ ham yaxlit bir millat sifatida o‘z-o‘zini anglash shakllanishini ta minlaydi ʼ 25 . Madaniy belgililikning asosiy tamoyili denotatning muayyan xalq, davlat yoki davrga mansublik hisoblanadi. Madaniy o‘ziga xos ma no faqatgina ma lum jamiyat uchun xarakterli va tavsiflovchi hayot tarzinigina ʼ ʼ emas, qolaversa tafakkur obrazini ham aks ettiradi. Borliqni idrok etish va aks ettirish nuqtai nazaridan turg‘un so‘z birikmalarining uch guruhi differentsiyalanadi: a) o‘zida olamni idrok etishning umuminsoniy tajribasini biriktiruvchi; b) u yoki bu lingvomadaniy jamoaning hayot tarzi bilan bog‘langan turli vaziyatlarda orttirilgan tajribani biriktiruvchi; v) muayyan millatning olamni idrok etish tajribasi, olamni milliy o‘ziga xos ko‘rishini aks ettiruvchi so‘z 25 Телия В.Н. Фразеология // Теоретические проблемы советского языкознания. - М., Наука, 1968. – С. 10 64 birikmalar. Birinchi va ikkinchi guruhlar vaziyatga nisbatan borliqni kontseptuallashtirishga asoslangan. Uchinchi guruhning lingvistik ko‘rsatgichi tajribani boshqa tilga tavsiflashga asoslanadi. FBlarning madaniy komponentlari ham bir necha guruhga ajratiladi. Birinchi guruhga FBlarning obrazli asosi bilan bog‘lanmaydigan denotativ-signifikativ mazmunli madaniy komponentlar kiradi. Ikkinchi guruhga FBlarning obrazli asosi bilan metoforik uzayish hisobiga bog‘lanadigan denotativ-signifikativ mazmunli madaniy komponentlar kiradi. Uchinchi guruhga ham frazeologik ma no sathidaʼ ham ichki shakl sathida qo‘llanadigan madaniy komponentlar kiradi . Frazeologizmlar tahlilida lingvomadaniy jamoaning olamni idrok etishining o‘ziga xos xususiyatlari, xalq tajribasi, tafakkurini aks ettiruvchi frazeologizmlar milliy- madaniy xususiyatlar aks etgan alohida leksemalarni ham o‘z lug‘aviy doirasiga qamrab olgani sababli alohida ahamiyatga ega. Til va madaniyaning o‘zaro munosabatini frazeologizmlarning lisoniy shakli va madaniyatni tarkib etuvchilarning mazmunda voqeligida ko‘ramiz. Masalan, etnosotsium tajribasi asos i da shakllangan tili bir qarich, chillada sug‘orilgan bog‘, qor-osh bilan non, alifni kaltak deyolmaslik kabilar shakllangan. Masalan, alifni kaltak deya olmaslik iborasi “g‘irt savodsiz bo‘lmoq”, “hech narsa bilmaslik”, “ma’lumoti yo‘q” kabi ma’nolarni bildiradi. Uning tarkibidagi birinchi komponent alif arab tilidan o‘zlashgani ma’lum. Qolgan komponentlar esa turkiy qatlamga oid. Sh.Rahmatullayev lug‘atida bu ibora “alifni kaltak deyolmaslik” shaklida keltirilgan bo‘lib, uning “alifni tayoq deyolmaslik”, “alifni tayoq demoq” kabi variantdoshlari, “qornini yorsa alif chiqmaydi” shaklidagi sinonimi mavjudligi ko‘rsatilgan. Mazkur frazeologizm o‘zbek tilidagi shakllangan va ona tilimizda fikr almashish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. O‘TILda alif so‘zi arab alifbosining birinchi harfi ekanligi ta’kidlangan. Kaltak esa urish, savalash uchun ishlatiladigan yog‘ochdir. Bu frazemaning birikmadan iboraga o‘tishida alifning kaltakka o‘xshashligi asos qilib olingan. Ma’lumki, alif tayoqcha shaklidagi tik ko‘rinishdagi chiziqlar bilan ifodalanadi. Shuningdek, u arab alifbosining birinchi 65 harfidir. Bu harfni bilmaslik, anglamaslik, uning shaklini tayoqqa o‘xshata olmaslik g‘irt savodsizlik ekanligiga ishoradir. Shu asosda erkin birikmadan obrazli frazema hosil bo‘lgan. “Yetti iqlim” gazetasining maqolalaridan biri “Alifmi yoki kaltak” deb nomlangan 26 . Bu sarlavha frazemaning qisqargan shaklidir. Maqola tarkibida ham ibora qo‘llangan: Nafaqat radioboshlovchi, balki mening ham yelkamdan tog‘ ag‘darildi. Maktablarimizda, ana shunday, “alifni kaltak” deydigan o‘quvchilar borligiga qattiq achindim. “Xo‘p, bir-ikkita o‘quvchi Navoiyni tanimasa, osmon uzilib yerga tusharmidi”, deguvchilar topilar. Bu fikrga raddiya tayyor: ajdodlarini tanimaydigan, xalqining o‘tmishiga bepisand qaraydigan odam o‘zligini anglashi mumkinmi? Bugungi kunda mazkur iboraning yangi neologizm shakli qo‘llanadi: a desa b demoq . Agar iboralar taqqoslansa uning semantikasi saqlanib qolgani kuzatiladi. III bob yuzasidan xulosalar Qayd etish lozimki, o‘zbek tilidagi frazeologizmlarning ko‘pchiligi kasb- hunarga oid so‘zlar bilan, shaxs psixologiyasi, inson tana a’zolari nomi bilan bog‘liq holda shakllangan. Ba’zi somatik leksemalar yordamida faqat ayrim leksik- grammatik guruhlarga tegishli frazeologizmlar shakllanganligi ham e’tiborga olish lozim. Masalan, ayrim somatik komponentlar tirnok, teri, o‘pka, bo‘yin, suyak ishtirokida faqat fe’l va ravish frazeologizmlar shakllanib, sifat va ot frazeologizmlar umuman shakllanmaydi. Dalillar o‘zbek tilida ot frazeologizmlar kam shakllanganligini tasdiqlaydi. Bu holat, nazarimizda, frazeologizmlarning nominativlik vazifasidan ko‘ra tasviriylik vazifasi ustun ekanligi bilan asoslanadi. 26 https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/oila-va-jamiyat/alifmi-yoki-kaltak 66 UMUMIY XULOSA 1. O‘zbek tilining boyib borishidagi asosiy omillardan biri iboralar ma’nosidagi semantik-uslubiy siljishlardir. Til birligining turli sintaktik qurshovlarda, turlicha nutqiy vaziyatlarda qo‘llanishi uning ma’no ko‘lami kengayishiga asos bo‘ladi. Narsa-hodisalar, tushunchalar o‘rtasidagi yaqinlik, ularning ifodasi bo‘lgan so‘zlarning qo‘llanish doirasini, binobarin, ma’no hajmini ham kengaytiradi. So‘zlarni keyin yuzaga kelgan ma’nolarda qo‘llashning uzuallashuvi, me’yorlashuvi tilning umumiy taraqqiyot qonunlariga mos keladi. 2. Frazemalashuv hodisasi o‘zbek tili frazeologik fondini boyitish bilan birga tilning uzluksiz boyib, rivojlanib borishida alohida o‘ringa ega. U o‘zbek tilining oldingi taraqqiyot bosqichlarida ham tushunchani nomlashning o‘ziga xos ko‘rinishi sifatida faol amal qilgan va tilimizning hozirgi taraqqiyot davrida ham ushbu jarayon mahsuli bo‘lgan birliklar mavjud. U tilning muntazam rivojlanish jarayonida ishtirok etganligi sababli ham diaxronik, ham sinxronik aspektda o‘rganilishi lozim. 3. Yozuvchi va shoirlarimiz tomonidan umumtil frazeologizmlari qayta ishlanib, ijodiy o‘zlashtiriladi, ko‘plab individual frazeologizmlar shakllantiriladi. Natijada hosil bo‘lgan individual-muallif frazeologizmlari asarga o‘zgacha emosional-ekspressiv ruh bag‘ishlashga xizmat qilgan. Ularning ko‘pchiligi erkin so‘z birikmasidan iboraga o‘tgan. 4. Xalqimizning ko‘p asrlik tajribasi asosida, badiiy asarlarda qo‘llangan individual tarzda yaratilgan FBlar va frazeologizatsiya hodisasining yuz berish mexanizmini o‘rganish natijasida bu jarayonni uch bosqichda yuz bergani kuzatildi. Yozuvchining frazeologizatsiyaga yondashuvini bosqichma-bosqich (asosan, uch bosqichli: boshlang‘ich, oraliq va so‘nggi) qonuniyatlariga muvofiq, ya’ni, birinchi bosqichda frazeolashayotgan birliklar, ikkinchi bosqichda frazeolashgan birliklar, uchinchi bosqichda tub frazeologizmlar yaratiladi. 5. Har bir yozuvchi FBlarni shakllantirishda badiiylikni obrazli tasvirlash mezoni asosida yondashadi. Asarlarda personajlarning ruhiy holatini, ichki kechinmalari, xarakterini, o‘zgalarga, atrof-muhitdagi hodisalarga bo‘lgan 67 munosabatlarini bo‘rttirib, obrazli tavsirlash maqsadida ko‘plab somatik asosli muallif frazologizmlari shakllantirilgan. Bu birliklar har bir yozuvchilar tomonidan o‘ziga xos tarzda qo‘llaniladi. Shunga ko‘ra har bir asardagi frazeologizmlar boshqalaridan ma’no xususiyatlari va uslubiy bo‘yog‘dorligiga ko‘ra keskin farqlanadi. 68 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг “Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили ҳақида”ги Қонуни қабул қилинганининг ўттиз йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида”ги ПҚ-4479-сон Қарори. 2. Ўзбекистон Республикасининг 1995 йил 21 декабрда янги таҳрирда қабул қилинган “ Давлат тили ҳақида ” ги Қонуни. 3. “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Қонуни. 2003 йил 2 сентябрь. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 17-февралдаги ПҚ-2789 сонли Фанлар академияси фаолияти, илмий тадқиқот ишларини ташкил этиш, бошқариш ва молиялаштиришни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисидаги Қарори. II. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to‘plamlar 5. Акобиров С. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида қўшма сўзлар // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1965. №5. – Б.35 -38; 6. Boltayev M. Lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi va imlosi. O‘quv qo‘llanma. – Samarqand, 1999. – 146 b. 7. Бафоев Б. Кўҳна сўзлар тарихи. – Тошкент: Фан, 1991. – 152 б. 8. Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. – М., 1963. – С.6. 9. Гайгер Р.М. Деминутивлар лексемалашуви масаласига доир // Вопросы структуры и функционирования русского языка. – Томск, 1984. Вып.5. – С. 3 14. 10. Гюлумянц К.М. Эволюция семантики некоторых устойчивых сочетаний польского языка / Материалы всесоюзной конференции по общему языкознанию « Основные проблемы эволюции языка». Часть II. – Самарканд: Фан, 1966. – С.239-242. 69 11. Даниленко В.П. К соотношению научной и языковой картин мира // http://www.islu.ru/danilenko/ articles/sootnoshenij ... 12. Есперсен О. Философия грамматики. – М.,1958. 13. Иброҳимов С., Бегматов Э., Аҳмедов А. Ўзбек тилининг имло луғати. – Тошкент, 1976. – 632 б. 14. Йўлдошев Б. Фразеология тарихидан лавҳалар. – Самарқанд: Суғдиёна, 1998. – 110 б. 15. Каримова Г. Грамматикалашиш ҳодисасига доир // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2002. -№4. – Б.74-75. 16. Каримов С.А. Зулфиянинг фразеологизмларни қўллашдаги маҳорати // Ўзбек тили стилистикасидан кузатишлар. – Самарқанд: СамДУ нашри, 1983. 6 б. 17. Каримов С.А. Абдуллаева М.Фраземалар таркибида боғловчиларнинг иштироки ҳақида // Истиқлол ва тилшунослик муаммолари. Проф. Б.Ўринбоевнинг 70 йиллигига бағишланган илмий-назарий конференция материаллари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2006, 103-107- бетлар. (Ҳаммуаллиф). 18. Каримов С.А., Рашидова У. Ўзбек тилидаги айрим соматик фраземаларнинг услубий бўёқдорлиги. “Таълимда филологияни ривожлантиришнинг глобал масалалари” мавзусидаги халқаро илмий-амалий анжумани материаллари (Жиззах, 2021 йил 3 май, Ўзбекистон). - Жиззах. 2021. -Б.59-62. 19. Кенесбаев С.К. Қос создердiң кейбiр жасалу жолдары / « Ученные записки КазГУ», т. 11. – Алма-Ата, 1946 20. Ким И.Т. Лексикализация нутқ ҳодисаси сифатида // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2005. -№2. – Б.102. 21. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. – М.Л., 1960. – 446 с. 22. Конявская С.В. Ўзбек тили грамматикаси. – Тошкент, 1977. – Б.432. 70 23. Кузнецова А.И. Лексикализация грамматических явлений. Спецкурс . http://www. philol.msu.ru/rus/kaf/otipl/ stud/sc98 . 24. Мадалиев Б . Ҳозирги ўзбек тилида қўшма сўзлар . – Тошкент : Фан , 1966. – 182 б . 25. Маматов А.Э. Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муаммолари. – Тошкент, 1991. – 274 б. 26. Маматов Н. Қўшма сўзлар қўшиб ёзилади // Ўқитувчилар газетаси. 1981 йил 23 сентябрь; 27. Маматов Н. Ўзбек тилида қўшма сўзлар. – Тошкент, 1982; 28. Маматов А. Этимологик кузатишлар. – Тошкент, 2013. – 123 б. 29. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент, 1995. – 232 б. 30. Маҳмудов Н., Одилов Ё. Сўз маъно тараққиётида зиддият. – Тошкент: Akademnashr , 2014, – 284 б. 31. Миртожиев М. Ўзбек тили лексикологияси ва лексикографияси. – Тошкент: ЎзМУ, 2000. – 80 б. 32. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. – Тошкент: Ўқитувчи, 1993. – 32 б. 33. Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 128 б. 34. Неъматов Ҳ. Сўз ясаш қолипи, ясалган ва ясама сўз хусусида // Ўзбек тили ва адабиёти. – Т., 2007. – № 1. – Б.16. 35. Новиков А.А. Лексикализация форм числа существительных в русском языке // Научные доклады высшей школы. Филологические науки, 1963. I. – С.31-41. 36. Нурмонов А., Маҳмудов Н. Ўзбек тили сўз ясалишига бир назар // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1987. -№3. – Б.36-38. 37. Нурмонов А. Айюб Ғуломовнинг морфемик қарашлари / Тилшуносликнинг долзарб масалалари. VI китоб. Илмий мақолалар тўплами. – Тошкент: Академ нашр, 2012. – Б. 52-56. 71 38. Основные проблемы эволюции языка, часть II. // Материалы всесоюзной конференции по общему языкознанию. – Самарканд, 1966. – 514 с. 39. Пинхасов Я.Д. Ўзбек тили фразеологиясининг баъзи бир масалаларига доир // Фразеология масалалари, СамДУ асарлари, янги серия, 106-чиқиши. – Самарқанд, 1961. 40. Покровская Л.А. Термины родства в тюркских языках // Историческое развитие лексики тюркских языков. – М., 1961. С. 11-81. 41. Раҳматуллаев Ш. Нутқимиз кўрки. – Тошкент, 1970. – 59 б. 42. Саломов Ғ. Тил ва таржима. – Тошкент: Фан, 1966. 43. Севортян Э.В. Соотношение грамматики и лексики в тюркских языках // Вопросы узбекского языкознания. – Ташкент, 1953. – С. 60-81. 44. Соболева П.А. Лексикализация множественного числа и словообразование // Лингвистика и поэтика. – М., 1979. – С. 47-85. 45. Соссюр де Ф. Труды по языкознанию / Курс общей лингвистики. – М.: Прогресс, 1977. – С.157. 46. Суник О.П. Общая теория частей речи. – М.Л.: Наука, 1966. – 132 с. 47. Татаринцев Б.И. Смысловые связи и отношения слов в тувинском языке. – М.: Наука, 1987. – 200 с. 48. Тарихий сўз ясалишининг назарий масалалари. – Б.289-290. 49. Тимофеев К.А. Сўз ясалишида вариантлилик (ўзак морфемалар вариантлилиги / Вариативные отношения в лексике. – Новосибирск, 1986. – С. 3-13. 50. Тожиев. Ё.Ўзбек тилида қўшма сўзларнинг ясалишига доир / ЎзМУ илмий ишлар тўплами. - Тошкент, 2011. – Б.11-14. 51. Тожиев Ё. Яна сўз, лексема, сўзшакл, морфема ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. – Т., 2008. – № 6. – Б. 43-50. 52. Усмонов К. Тарихий ўзак масаласи. – Т.: Ўқитувчи, 1994. – Б.14-42. 72 53. Усмонов С. Ўзбек тилида сўзнинг морфологик тузилиши. – Т., 1964. – Б. 16-65. 54. Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Олий ўқув юртлари филология факультетлари талабалари учун дарслик. Қайта ишланган ва тўлдирилган учинчи нашри. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – 400 б. 55. Фозилов Э. Ўзбек тилининг тарихий морфологияси. – Тошкент, 1964. – 144 б. 56. Элтазаров Ж. Грамматикализация ҳодисаси // Ўзбек тили ва адабиёти, 1992, 5-6-сон. 61-67-бетлар. 57. Элтазаров Ж. Фразеологик бирликларнинг лексемалашуви ҳақида // Актуальные проблемы фразеологии. Материалы республиканской конференции. – Самарканд, 1995. 82-83-бетлар. 58. Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. – М.: Просвещение, 1964. 59. Шукуров Ж.Ш. Кыргыз тилиндеги татаал сөздер. – Фрунзе, 1955; 60. Ўзбек тили грамматикаси. I том. Морфология. – Тошкент: Фан, 1975. – 612 б. 61. Қўнғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари. – Тошкент: Фан, 1980. – Б.117-138. 62. Қўнғуров Р. Ўзбек тилида тасвирий сўзлар. – Тошкент: Фан, 1966. – 154 б. 63. Қўнғуров Р. Ўзбек тилида ўзгармайдиган сўзлар. I, II қисмлар. – Самарқанд, 1978, 1980. 64. Қўчқортоев И., Низомхонов Х. Бадиий асарнинг текстуал вариантлари лингвостилисик тадқиқот объектларидан бири // Ўзбек тили ва адабиёти, 1983. 6-сон, 15-19-б. 65. Ғуломов А. Cўз ясалиши // Ўзбек тили грамматикаси, I том. – Тошкент: Фан, 1975. 7-52-бетлар. 73 66. Ғуломов А.Ғ. Ўзбек тилида келишиклар // Фанлар академияси Ўзбекистон филиалининг асарлари. Серия 2, китоб 2. – Тошкент, 1941. 3-85- бетлар. 67. Ғуломов А. Ҳозирги замон ўзбек тилида қўшма сўзларнинг имлоси ҳақида (рус тилида) / «Ученные записки ТашГПИ» им. Низами. Фиологический сборник, вып. 2. – Ташкент, 1954; 68. Ғуломов А.Ғ. Ўзбек тили морфологиясига кириш. – Т., ЎзФА нашри, 1953. – Б.15-28. 69. Ҳамдамов Ж. Ўзбек тили тарихи. Иккинчи қисм. Тарихий морфология. Биринчи бўлим. – Самарқанд, 2003. – 180 б. 70. Ҳожиев А. Ўзбек тилида қўшма, жуфт ва такрорий сўзлар. – Тошкент: Фан, 1963. – 145 б. 71. Ҳожиев А. Сўз ясаш усуллари // Ўзбек тили ва адабиёти, 1975. 4- сон. 43-48-бетлар. 72. Ҳожиев А. Сўзнинг морфологик ва сўз ясалиш структураси // Ўзбек тили ва адабиёти, 1976. 3-сон. 29-33-бетлар. 73. Ҳожиев А. Совет даврида ўзбек адабий тилининг тараққиёти. Т.3. Сўз ясалиши ва лексика. – Тошкент: Фан, 1991. – 188 б. 74. Ҳожиев А. Ҳозирги ўзбек тилида форма ясалиши. – Тошкент, 1979. – 80 б. 75. Ҳожиев А. Ўзбек тили сўз ясалиши. – Тошкент, 1989. – 112 б. 76. Ҳожиев А. Ўзбек тили сўз ясалиши тизими. – Тошкент: Ўқитувчи, 2007. 77. Холмухамедов Б. Ўзбек тилида лексемалашув. – Самарқанд, 2021. – 158 б. III. Foydalanilgan boshqa adabiyotlar: dissertatsiya va avtoreferatlar 78. Адилов М.И. Сложные слова в азербайджанском языке. Автореф.дисс...канд.филол.наук. – М., 1958. 79. Асадов Т. Сўз туркумлари тизимида равиш: Филол.фан.ном...дисс. – Тошкент, 2009. 74 80. Бердыев Р. Сложные слова в туркменском языке. Автореф.дисс...канд.филол.наук. – М., 1955; 81. Гулямов А. Проблемы исторического словообразования узбекского языка: Автореф.дисс. ... д-ра филол.наук.. – Т., 1955. – С.3-50. 82. Йўлдошев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тилида фразеологик бирликларнинг функционал-услубий хусусиятлари: Филол.фан.д-ри …дисс. автореф. – Тошкент, 1994. – 47 б. 83. Кунгуров Р. Изобразительные слова в современном узбекском языке: Автореф.дисc… канд.филол.наук. – Ташкент, 1962. – 25 с. 84. Маматов А. Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиши масалалари: Филол.фан.д-ри …дисс.автореф. – Тошкент, 1994. – 56 б. 85. Мадалиев Б. Сложные слова в современном узбекском языке: Автореф.дисс.канд.филол.наук. – Ташкент, 1956 86. Мирзақулов Т. Ўзбек тили морфем парадигматикаси ва синтагматикаси масалалари: Филол.фан.д-ри …дисс.автореф. – Тошкент, 1994. – Б.42. 87. Михалева Е.В. Явление лексикализации внутренней формы слова: дисс.канд.филол.наук. Томск, 1994. – 274 с. 88. Сайфуллин Ч.Г. Устойчивые словосочетания в современном уйгурском языке: Автореф.дисс...канд.филол.наук. – СПб, 1953; 89. Топорова Е.Н. Лексическая мотивированность в говорах Русского Севера: Дисс…канд.филол.наук. – Екатеринбург, 2001. – 192 с. 90. Шемаева Е.В. Когнитивные основы лексикализации форм множественного числа имени существительного (на материале английского и русского языков). дисс.канд.филол.наук. – Белгород, 2014. – 162 с. 91. Шодиев Ф.Т. Ҳозирги ўзбек тилида бир бўғинли сўзларнинг структур-семантик талқини ва деривацион хусусиятлари: Филол. Фан. номз... дисс. автореф. – Т., 2008. – 24 б. 75 92. Яковлева Е.Б. Просодия атрибутивной синтагматики в современном англиском языке: Автореф дисс.канд.филол.наук. – Москва, 1976. – 23 с. 93. Хайруллаев Х.З. Тил ва нутқ бирликларининг иерархик муносабат лар и: филол фан д-ри. дисс. автореф. – Тошкент, 2018. – 76 б. IV . Lug‘atlar 94. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская энциклопедия, 1969. – 608 с. 95. Кошғарий Маҳмуд. Девону луғотит турк. Таржимон ва нашрга тайёрловчи С.М.Муталлибов. Уч томлик. I том. – Тошкент: Фан, 1960. – 499 б.; II том. – Тошкент: Фан, 1961.– 421 б.; III том. – Тошкент: Фан, 1963.– 457 96. Лингвистический энциклопедический словарь. – М.: Советская энциклопедия, 1990. – 682 с. 97. Марузо Ж. Словарь лингвистических терминов. – М.: Изд-во иност. лит-ры, 1960. – 436 с. 98. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1978. – 408 б. 99. Раҳматуллаев Ш., Қодиров М. Ўзбек тилининг қисқача этимологик луғати. Иккинчи қисм. – Тошкент, 1998. – 108 б. 100. Раҳматуллаев Ш., Қодиров М. Ўзбек тилининг қисқача этимологик луғати. Учинчи қисм. – Тошкент, 1999. – 144 б. 101. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг қисқача этимологик луғати. Тўртинчи қисм. – Тошкент, 1999. – 144 б. 102. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати (Туркий сўзлар). – Тошкент: Университет, 2000. – 600 б. 103. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. Иккинчи қисм. – Тошкент: Университет, 2003. – 591 б. 104. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томлик. – М.: Русский язык, 1981. I том. – 631 б.; II том – 717 б. 76 105. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. А.Мадвалиев таҳрири остида. I жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. – 680 б. 106. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. II жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. – 671 б. 107. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. III жилд.– Тошкент: ЎзМЭ, 2007. – 687 б. 108. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. IV жилд.– Тошкент: ЎзМЭ, 2007. – 641 б. 109. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. V жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2008. – 591 б. 110. Қўнғуров Р., Тихонов А. Ўзбек тилининг чаппа луғати. – Самарқанд, 1968. – 240 б. 111. Ғуломов А., Тихонов А., Қўнғуров Р. Ўзбек тили морфем луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1977. – 464 б. 112. Ғуломов А. Ўзбек тили морфем луғати. - Т., Ўқитувчи 1977. – Б.3-14. 113. Ғуломов А., Алиқулов Т. Ўзбек тили омонимларининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1984. 114. Ҳожиев А., Раҳматуллаев Ш. Қўшма сўзлар имлоси ва луғати. – Тошкент: Ўқувпеднашр, 1961. – 215 б. 115. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўзбекистон Миллий энцеклопедияси, 2002. – 168 б. 116. Panasenko E . D ., Umarov E . A . O ‘ zbek tilining imlo lug ‘ ati . – Toshkent : Iqtisodiyot va huquq dunyosi , 1998. – 192 b . 117. Ўзбек тилининг морфем луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1977. – Б.442. 77

O‘ZBEK TILIDA FRAZEMALASHUV MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………… ………… 3 I BOB. O‘ZBEK TILIDA FRAZEMA VA UNING TADQIQI ……. 6 1.1.O‘zbek frazeologiyasi taraqqiyoti …………………………………… 6 1.2.O‘zbek tilida frazema va unga yondosh hodisalar ………………… .. 9 Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………… 27 II BOB. TILDA FRAZEMALASHUV HODISASI VA UNING O‘ZIGA XOS JIHATLARI …………………………………………………………….. 28 2.1. Frazemalashuv va uning mohiyati ………………………………….. 28 2.2. Frazemalashuvning til va nutqqa munosabati ……………………… 34 2. 3 . So‘z birikmasining frazemalashuvi ………………………………… 40 2.4. Qiyosiy konstruksiyalarning frazeologizatsiyasi …………………… 45 Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………… 55 III BOB. FRAZEMALASHGAN BIRLIKLARNING MORFEM- GRAMMATIK JIHATLARI ………………………………………………… 56 3.1. Frazemalashgan fe’lli birikmalar …………………………………… 56 3.2. Frazemalashgan otli birikmalar ……………………………………. 63 Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………… 67 Umumiy xulosalar …………………………………………………..….. 68 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………. 70 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Til umumbashariy qadriyat, insoniyatga ato etilgan ulug‘ ne mat. Chunki tildaʼ unda so‘zlashuvchi xalqning taqdiri, yashash tarzi, ma naviy boyligi, millatning ʼ saviyasi, ruhiyati aks etadi. Frazeologizmlar ham xalq tilida faol qo‘llanuvchi birliklar hisoblanadi, ularda xalq hayotining ajralmas qismi bo‘lgan turmush tarziga oid barcha tushunchalar o‘zining yorqin ifodasini topadi. Mustaqillikdan keyingi yillarda tilning leksik qatlami , asosan , sistem yondashuv yo‘nalishida o‘rganildi. O‘zbek tilshunosligida frazeologik birliklarning semantik, stilistik xususiyatlari Sh.Rahmatulla y ev, А.Ho j iyev, B.Yo‘ldoshev, А.Mamatov, А.Rafi y ev kabi olimlar tomonidan jiddiy o‘rganildi. Shuningdek, frazeologizmlarning shakllanishi, komponent tarkibi, ularning shaklan va mazmunan tarkib topishidagi ayrim qonuniyatlarni tadqiq etish muhimdir. Frazeologizmlar leksik-semantik, funksional-uslubiy va semantik vazifalarni bajarishiga ko‘ra murakkabdir. Bu jihatdan ular ikkinchi til birligi sifatida semantik hodisa ko‘rinishi da namoyon bo‘ladi. Keyingi yillarda o‘zbek tilshunosligida frazeologik birliklarni o‘rganishda jiddiy yutuqlarga erishildi. Shuningdek, frazeologiyaga aylanayotgan birliklarning milliy-psixologik va etnomadaniy aspektlarini tadqiq etish o‘zbek tilshunosligining muhim vazifalaridan biriga aylandi. Zero, Prezidentimiz tomonidan «ona tilimizning boyligini, unga hurmat va muhabbatimizni tilimizni dunyoga tarannum etish bilan ko‘rsatishimiz kerak» 1 ligi alohida ta kidlangani bejizga emas. ʼ Frazeologiyaning predmeti frazeologik birliklarning kategorik belgilarini o‘rganish bo‘lib, ular asosida frazeologik birliklarning asosiy belgilari aniqlanadi va frazeologik birliklar tilning maxsus birliklari sifatida mohiyati haqidagi masala hal qilinadi. S huningdek, frazeologik birliklarning nutqda ishlash qonuniyatlari va ularning shakllanish jarayonlarini aniqlash ham muhim. O‘zbek tilida frazeolog ik 1 //https://www.xabar.uz/jamiyat/shavkat-mirziyoyev-o‘zbek-tilining-xalqaro-nufuzini (December, 2017) 2

birliklarning shakllanishi, nutqda qo‘llanishiga doir bir qancha t adqiqot lar, ilmiy ishlar yaratilgan. Shunga qaramay, frazemalashuv hodisasiga bag‘ishlangan yirik tadqiqotlar nisbatan kam. Hodisaga t urli olimlar tomonidan taklif qilingan ta’riflar bir-biridan shunchalik farq qiladiki, biz biron bir sababga ko‘ra tadqiqot mavzusi bo‘yicha turli xil, ko‘pincha qarama-qarshi, hatto bir-birini inkor etuvchi qarashlar haqida gapirishimiz mumkin. Shu sababdan ham o‘rganilayotgan mavzu har jihatdan dolzarblik kasb etad i. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti o‘zbek tilshunosligida frazemalashuv hodisasining mohiyatini asoslash jarayoni. Tadqiqot predmeti esa frazemalashuv hodisasining yuzaga chiqish qonuniyatlarini o‘rganish. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqotimiz maqsadi o‘zbek tilshunosligida frazemalashuv hodisasining ahamiyatini asoslashdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar qo‘yilgan:  f razemalashuv va uning mohiyati masalasini tahlil qilish;  f razemalashuvning til va nutqqa munosabati ni aniqlash;  t ilda frazemalashuv hodisasi va unga yondosh hodisalarni o‘rganish;  f razemalashgan birliklarning morfem-grammatik jihatlari ni badiiy asardan olingan misollar asosida tahlil qilish. Tadqiqotning yangiligi. – f razemalashuv va uning mohiyati masalasi tahlil qilingan; – f razemalashuvning til va nutqqa munosabati ni aniqlangan; – t ilda frazemalashuv hodisasi va uning o‘ziga xos jihatlari ni asoslangan; – f razemalashgan birliklarning morfem-grammatik jihatlari ni badiiy asardan olingan misollar asosida tahlil qilingan. T adqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi . Frazeologiya mustaqil lingvistik fan sifatida 40- yillarda vujudga kelgan. A.A.Potebnya, I.I.Sreznevskiy, A.A.Shaxmatov va F.F.Fortunatovlarning asarlarida dastlabki frazeologik nazariya qonuniyatlari o‘z ifodasini topgan. Frazeologiya sohasi rivojida fransuz tilshunosi Sh.Ballining (1865-1947) xizmatlari katta. G arbiy Yevropa va Amerikaʻ tilshunosligida frazeologiya tilshunoslikning alohida bo limi sifatida ajratilmagan. ʻ 3

Tilshunoslikning maxsus bo‘limi – frazeologiyada so‘zlarning turg‘un birikmalarini o‘rganish masalasi o‘quv adabiyotlarida (E.D.Polivanov, S.I.Abakumov, L.A.Bulaxovskiy asarlarida) 20-40- yillarda qo‘yilgan. 50- yillarga kelib so z va so z birikmasi bilan frazeologik birliklarning o xshash va farqliʻ ʻ ʻ tomonlari masalalariga asosiy e tibor berildi; frazeologiya muammosi, asosan, ʼ frazeologizm mezonlarini oydinlashtirish va frazeologik birliklarni tasniflash asoslarini yoritib berish bilan chegaralangan edi. 50- yillarning oxiridan boshlab frazeologiya muammolariga tizimli yondashish tendentsiyasi kuzatildi, frazeologik birliklarni tilning tarkibiy birliklari sifatida tavsiflash masalalari ishlab chiqildi (A.I.Smirnitskiy, O.S.Axmanova). 60-70- yillar frazeologiyaning rivojlanishida til faktlarini tizimli darajada tahlil qilish g‘oyalari ta’sir ko‘rsatdi. V.L.Arxangelskiy, N.N.Amosova, V.P.Jukov, A.V.Kunin, M.T.Tagiyevlar frazeologik tarkibning hosil bo‘lish usullarini o‘rganishdi. I.I.Chernisheva, N.M.Shanskiy, V.N.Mokienko, F.N.Popov, A.I.Fedorovlar esa va frazeologik birlik shallanishi, yasalishi haqida uning tilda taraqqiy etishi masalalari bilan shug‘ullanishdi. Keyingi yillarda frazeologik birliklarning semantikasi va uning nominativ jihati (V.N.Teliya), dinamikasidagi frazema yasalishi (S.G.Gavrin, Yu.A.Gvozdarev), so‘z komponentlarining birikish belgilari (M.M.Kopylenko, Z.D.Popov) qiyosiy- tipologik jihatdan o‘rganildi. T adqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi . Mavzu yuzasidan misollar to‘plashda adabiyotlarni o‘rganish, grammatik tahlil, leksik tahlil, qiyosiy tahlil, umumlashtirish metodlaridan foydalanilgan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Dissertatsiya natijalarining ilmiy ahamiyati mavzu doirasidagi izlanishlar natijasida frazemalashuv hodisasi mohiyatini yoritilganligi izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati esa “Matn lingvistikasi”, “Frazeologizlarning shakllanishi va taraqqiyoti”, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanlarini mazmunini takomillashtirishda samarali foydalanish mumkin. Dissertatsiya ishining tuzilishi. Tadqiqot ish i kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning hajmi 78 bet. 4

I BOB. O‘ZBEK TILIDA FRAZEMA VA UNING TADQIQI 1.1. O‘zbek frazeologiyasi taraqqiyoti Leksikologiyada turg‘un so‘z birikmalari frazeologizmlar, ularni o‘rganuvchi fan frazeologiya deb nomlanadi. Frazeologiya o‘tgan asrning birinchi yarmidan boshlab o‘zbek tilshunoslari (Sh.Rahmatullayev, H.Berdiyorov, E.Umarov, А.Mamatov, B.Yo‘ldoshev kabilar) tomonidan struktur, semantik, grammatik, uslubiy, sintaktik va funktsional kabi aspektlari atroflicha keng o‘rganildi. Yevropa va Аmerika davlatlarida frazeologiyaning turli aspektlariga qiziqish orta boshladi va 1999- yil Yevropa frazeologiya jamiyati (EUROPHRAS) ga asos solindi. Tilshunoslikda frazeologiya doirasi tor va keng tushuniladi. Frazeologiya obyekti sanalgan frazeologik birliklar (FB) muayyan til egalarining yuksak tafakkuri natijasida yuzaga kelgan birliklardir. U lar zakovat egalarining lisoniy mushohada mahsuli bo‘lib, unda xalq donoligi muja ss amlashgan. Bu birliklar tilimizda ko‘p asrlar davomida yuz bergan ijtimoy- tarixiy voqeliklar, turmush tajribalarini insonlar tomonidan obrazli tarzda aks ettirish ehtiyoji natijasida yuzaga kelgan. O‘tgan asr frazeologiya sohasini o‘rganish bo‘yicha o‘zbek tilshunosligining “oltin davri” bo‘ldi desak mubolag‘a bo‘lmas. Tilshunosligimizda bu borada ko‘plab dissertatsiyalar himoya qilindi, ilmiy monografiyalar, o‘quv qo‘llanmalari nashr qilindi, maqolalar e lon qilindi, frazeologik lug‘atlar yaratildi. Аytishʼ mumkinki, XX asr o‘zbek tilshunosligida frazeologizmlarning til xususiyatlari, ya ni tuzilishi, semantik-pragmatik, funksional-uslubiy jihatlari ancha mukammal ʼ o‘rganilgan bo‘lsa-da, hali soha bilan bog‘liq hal etilishi lozim bo‘lgan muammolar mavjud edi. Аna shunday muammolardan birini А.Mamatov quyidagicha ko‘rsatadi: “Bu frazeologik shakllanish (frazoobrazovaniya) masalalaridir. Frazeologik shakllanish til unsurlarining, xususan, ikki yoki undan ortiq so‘zlarning o‘zaro uyushib, yangi til birligini yuzaga keltirish jarayonidir”. 2 2 Маматов А. Лексик интеграция асосида фразеологизмларнинг шаклланиши // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1999. №6. 29-33 бетлар . 5

Похожие

O‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlari
O‘zbek tilida gap bo‘laklarining tartibi
O‘ZBEK TILIDA YUKLAMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI
O‘ZBEK TILIDA “SUV” LEKSEMASINING LINGVOMADANIY XUSUSIYATLARI
O‘ZBEK TILIDA “OTA” KONSEPTINING LISONIY-KOGNITIV TALQINI