Shaxsning ta'lim, tarbiyasi va rivojlanishida pedagogik dasturiy vositalari
![“ Shaxsning ta'lim, tarbiyasi va rivojlanishida pedagogik dasturiy
vositalari ”
Reja:
Kirish
1. Ta’lim jarayonlarida axborot texnologiyalarning tutgan o’rni.
2. Shaxsning ta'lim, tarbiyasi va rivojlanishida pedagogik dasturiy vositalari.
3. Axborot - kommunikatsiya texnologiyalari vositalari va ularni ta'lim
jarayonida qo'llash imkoniyatlari.
4. Axborot - kommunikatsiya texnologiyalari vositalarini yaratish.
5. O'quv- tarbiya jarayonida qo'llashning didaktik asoslari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_1.png)
![Kirish
Axborot asri deya e’tirof etilayotgan bugungi kunimizda axborot
kommunikatsiya tizimi izchil rivojlanishda davom etmoqda. Bugun zamonaviy
axborot texnalogiyalarisiz hayotimizni tasavvur etib bo’lmaydi. Mamalakat
darajasida soha rivoji muhim omillardan biriga aylangan. Shu bois ham
mamlakatimizda telekommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirishga alohida
e’tibor qaratib kelinmoqda. Ayniqsa sohani xalqaro andozalarda
mexanizasiyalashtirish va rivojlantirish ustuvor yo’nalishlar sifatida belgilab
olingan. Prezidentimizning ”O’zbektelekom” aksiyadorlik kompaniyasi
telekommunikatsiya tarmoqlarini yanada rivojlantirish va modernizasiya qilish
chora-tadbirlari to’g’risida” Qarori bu borada dasturilamal bo’lib xizmat
qilmoqda. Amaliy harakatlar natijasida yurtimizning olis mintaqalarida axborot
resurslarini yaratish va undan foydalanish samaradorligi oshirilmoqda.
O’zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to’g’risida»gi qonunini
bajarish maqsa-dida Xalq ta’limi, Oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirliklari
tomonidan qator me’yoriy hujjatlar va dasturlar ishlab chiqilib, qabul qilingan
edi, shuningdek axborot tarmog’ini shakllantirish, axborot resurslarini yaratish
va AKTni ta’lim jarayonida qo’llash bo’yicha chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Barcha oliy o’quv yurtlari yagona korporativ tarmoqqa birlashtirilgan
www.edu.uz, www.markaz.uz veb-saytlari ishga tushirilgan. Internet
tarmog’ining milliy segmentida axborot resurslarni shakllantirish bo’yicha
chora-tadbirlar rejasiga muvofiq barcha o’quv yurtlari veb-saytlari www.edu.uz
axborot-ta’lim portaliga birlashtirilgan. Bundan tashkari, o’quv yurtlarining
o’quv qo’llanma va ma’ruza matnlari «Ziyo» elektron-ta’lim bazasida
joylashtirilgan, «ZiyoNET» axborot-ta’lim tarmog’ining resurslari yaratilgan,
o’zbek adabiyotining yorqin namoyondalari hayoti va ijodiga bag’ishlangan
www.literature.uz veb-sayti ishga tushirilgan, maqolalar to’plami, o’quv
qo’llanmalar va E-collector referatlar hamda oltita tilga mo’ljallangan —
www.multilex.edu.uz on-layn lug’at yaratildi.
2](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_2.png)
![O’quv jarayonini boshqarishni kompyuterlashtirish, ta’lim jarayoniga
masofaviy o’qitishni joriy etish, talabalar va o’qituvchilarning mustaqil
o’qishini ta’minlash maqsadida Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika
universiteti (TDPU) qoshida www.pedagog.uz axborot-ta’lim portali yaratildi.
Mazkyp portalning masofaviy o’qitish bo’limida o’rganilayotgan fanlar
bo’yicha test vazifalari va virtual laboratoriya stendlari joylashtirilgan.
Universitet bo’yicha 250 kompyuterni birlashtirgan "TDPU-INTRANET»
tarmog’i faoliyat yuritadi.
2007 yilning oxiriga kelib, oliy o’quv yurtlarida yaratilgan 500 dan ziyod
elektron o’quv qo’llanma ro’yxatga olingan, o’qitiladigan predmetlar aksariyati
bo’yicha ma’ruzalarning elektron matnlaridan oliy o’quv yurtlari axborot-resurs
markazlarida foydalanish mumkin.
ZiyoNET ta’lim tarmog’i resurs markazining bo’linmasi tomonidan
«ZiyoNET» portalining «Biblioteka» bo’limida 6000 dan ziyod axborot-ta’lim
resurslari joylashtirilgan. Barcha resurs markazlarida axborot va kompyuterlarni
zararli dasturlardan himoyalash bo’yicha zarur chora-tadbirlar ko’rildi. Buning
uchun doimiy tarzda yangilanib turadigan maxsus viruslarga qarshi dasturlar
qo’llaniladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 20 iyundagi 381-
son farmoniga muvofiq oliy o’quv yurtlari qoshida axborot-resurs markazlari
tashkil etilmoqda, bu esa kadrlarni tayyorlash jarayoniga ijobiy ta’sir
ko’rsatmoqda. Axborot-resurs markazlardagi kompyuterlarning umumiy soni
1600 dan ziyodni tashkil etadi. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazining
barcha o’quv yurtlari orasida byudjet mablag’lari hisobiga tayyorlangan 307
o’quv qo’llanmalarning elektron versiyalari tarqatilgan. Ishlar ta’lim jarayonida
AKTni qo’llash bo’yicha o’rta maxsus o’quv yurtlari o’qituvchilarining
ko’nikmalarini oshirish bo’yicha tasdiqlangan chora-tadbirlar rejasiga muvofiq
amalga oshirilmoqda.
3](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_3.png)
![1. Ta’lim jarayonlarida axborot texnologiyalarning tutgan o’rni.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy jahon
darajasi shundayki, respublikada jahon axborot makonining infratuzilmalari va
milliy axborot-hisoblash tarmog’i integratsiyasiga mos keluvchi milliy tizimni
yaratish milliy iqtisodiyot, boshqarish, fan va ta’lim samaradorligining muhim
omili bo’lmoqda. Bu muammolar ancha murakkab va ayni paytda respublikamiz
uchun dolzarbdir. Hozirda olib borilayotgan iqtisodiy, tuzilmaviy va boshqa
o’zgarishlarni amalga oshirish natijalari respublikada axborotlashtirish bilan
bog’liq muammolarning qanday va qaysi muddatlarda hal etishga ham bog’liqdir.
O’quv fanlari bo’yicha elektron o’quv vositalarining yaratilishi mazkur
fanlarni o’qitishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan
foydalanish imkoniyatini yanada kengaytiradi. Bu o’z navbatida, talabalarning
mazkur fanlar bo’yicha bilimlarini chuqur o’zlashtirishlarining asosiy omili
bo’lib, ta’lim-tarbiya sifati va samaradorligini oshiradi.
Ayni shunday sa’y-harakatlar amalga oshirilishi ta’lim jarayoniga
zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini keng tadbiq etishni yanada
jadallashtirish, professor-o’qituvchilarni ilg’or pedagogik bilimlar va
texnologiyalar bilan qurollantirish, ularning mahoratini oshirish, xorijiy oliy
ta’lim muassasalari tajribasini chuqur o’rganish hamda ulardagi samarali usul
va vositalarni milliy ta’lim tizimimizga joriy etish imkonini yaratadi.
Multimedia - gurkirab rivojlanayotgan zamonaviy axborotlar
texnologiyasidir. Uning ajralib turuvchi belgilariga quyidagilar kiradi:
axborotning xilma-xil turlari: an’anaviy (matn, jadvallar, bezaklar va
boshqalar), original (nutq, musiqa, videofilmlardan parchalar, telekadrlar,
animasiya va boshqalar), turlarini bir dasturiy maxsulotda
integrasiyalaydi. Bunday integrasiya axborotni ruyxatdan utkazish va aks
ettirishning turli qurilmalari, muayyan vaqtdagi ish, o’z tabiatiga ko’ra
statik bo’lgan matn va grafikadan farqli ravishda, audio va videosignallar
faqat vaqtning ma’lum oralig’ida ko’rib chiqiladi. Video va audio
4](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_4.png)
![axborotlarni kompyuterda qayta ishlash va aks ettirish uchun markaziy
prosessor tez xarakatchanligi, ma’lumotlarni uzatish shinasining o’tkazish
qobiliyati operativ va video-xotira, katta sigimli tashqi xotira, xajm va
kompyuter kirish-chiqish kanallari bo’yicha almashuvi tezligini taxminan
ikki barovar oshirilishi talab etiladi,
“inson-kompyuter” interaktiv muloqotining yangi darajasi, bunda
muloqot jarayonida foydalanuvchi ancha keng va xar tomonlama
axborotlarni oladiki, mazkur xolat ta’lim, ishlash yoki dam olish
sharoitlarini yaxshilashga imkon beradi.
multimedia vositalari asosida o’quvchilarga ta’lim berish va kadrlarni
qayta tayorlashni yo’lga qo’yish xozirgi kunning dolzarb masalasidir.
Multimedia tushunchasi 90-yillar boshida xayotimizga kirib keldi. Uning
o’zi nima degan savol tug’ladi? Ko’pgina mutaxasislar bu atamani
turlicha tahlil qilishmoqda. Bizning fikrimizcha, mul’timedia bu
informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida audio, video
matn, grafika va animasiya effektlari asosida o’quv materiallarini
o’quvchilarga yetkazib berishning mujassamlangan holdagi ko’rinishidir.
Rivojlangan mamlakatlarda o’qitishning usuli hozirgi kunda ta’lim sohasi
yo’nalishlari bo’yicha tadbiq qilinmoqda. Hatto har bir oila multimedia
vositalarisiz xordiq chiqarmaydigan bo’lib qoldi. Multimedia vositalarining 81-
yildagi yalpi aylanma miqdori 4 miliard AQSh dollarini tashkil qilgan bo’lsa
94-yil esa 16 milliard AQSh dollarini tashkil qildi. Hozirgi kunda esa
sotilayotgan har bir kompyuterni mul’timedia vositalarisiz tasavvur qilib
bolmaydi. Kompyuterlarning 70-yillarda ta’lim sohasida keng qo’llash yo’lida
urinishlar zoye ketganligi avvalambor ular unumdorligining nihoyatda pastligi
bilan bog’liq edi. Amaliyot shuni kursatmoqdaki, multimedia vositalari asosida
o’quvchilarni o’qitish ikki barobar unumli va vaqtdan yutish mumkun.
Multimedia vositalari asosida bilim olishda 30% gacha vaqtni tejash mumkin
bo’lib, olingan bilimlar esa xotirada uzoq muddat saqlanib qoladi. Agar
5](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_5.png)
![o’quvchilar berilayetgan materiallarni kurish asosida qabul qilsa, axborotni
xotirada saqlash 25-30%oshadi. Bunga qushimcha sifatida o`quv materiallari
audio, video va grafika kurinishda mujassamlashgan xolda berilsa, materiallarni
xotirada saqlab qolish 75% ortadi.
Multimedia vositalari asosida o’quvchilarni o’qitish quyidagi afzalliklarga
ega:
a. berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq o`zlashtirish
imkoniyati bor;
b. ta’lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan aloqa qilish ishtiyoqi
yanada ortadi:
c. ta’lim olish vaqtining qisqarish natijasida, vaqtni tejash imkoniyatiga
erishish;
d. olingan bilimlar kishi xotirasida uzoq saqlanib, kerak bulganda
amaliyotda qo`llash imkoniyatiga erishiladi.
Informatika va axborot texnologiyalari fundamental fan sifatida kompyuter
axborot tizimlari negizida istalgan ob’ektlar bilan boshqaruv jarayonlarini
axborot jihatidan ta’minlashni barpo etish metodologiyasini ishlab chiqish bilan
shug’ullanadi. Shunday fikr ham mavjudki, fanning asosiy vazifalaridan biri —
axborot tizimlari nima, ular qanday o’rinni egallaydi, qanday tuzilmaga ega
bo’lishi lozim, qanday ishlaydi, uning uchun qanday qonuniyatlar xos ekanligini
aniqlashdir. Yevropada informatika sohasida quyidagi asosiy ilmiy
yo’nalishlarni ajratib ko’rsatish mumkin: tarmoq tuzilmasini ishlab chiqish,
kompyuterli integratsiyalashgan jarayonni ishlab chiqarish, iqtisodiy va tibbiy
informatika, ijtimoiy sug’urta va atrof-muhit informatikasi, professional axborot
tizimlari.
Multimedia tizimining paydo bo’lishi ta’lim, fan, san’at, kompyuter
treninglari, reklama, texnika, tibbiyot, matematika, biznes, ilmiy tadqiqot kabi
bir qancha kasbiy sohalarda revolyutsion o’zgarishlar yuzaga kelishiga olib
keldi.
6](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_6.png)
![Kompyuterlarni ta’lim tizimida qo’llash g’oyasi ancha ilgari paydo bo’lgan
bo’lgan bo’lsada, ta’lim tizimining barcha sohalarida axborot texnologiyalarini
qo’llash multimedia qurilmalari bilan jihozlangan kompyuterlar paydo bo’lgach
to’liq ma’noda amaliyotga joriy etilib boshlandi.
Multimedia vositalarini ta’limda qo’llash quyidagilarga imkoniyat yaratadi:
ta’limning gumanizasiyalashuvini ta’minlash;
o’quv jarayonining samaradorligini oshirish;
ta’lim oluvchining shaxsiy fazilatlarini rivojlantirish (o’zlashtirganlik,
bilimga chanqoqlik, mustaqil ta’lim olish, o’zini o’zi tarbiyalash, o’zini
o’zi kamol toptirishga qaratilgan qobiliyatlilik, ijodiy qobiliyatlari, olgan
bilimlarini amaliyotga qo’llay olishi, o’rganishga bo’lgan qiziqishi,
mehnatga bo’lgan munosabati);
ta’lim oluvchining kommunikativ va ijtimoiy qobiliyatlarini
rivojlantirish;
kompyuter vositalari va axborot elektron ta’lim resurslari yordamida har
bir shaxsning alohida (individual) ta’lim olishi hisobiga ochiq va
masofaviy ta’limni individuallashtirish va differensiyalash imkoniyatlari
sezilarli darajada kengayadi;
ta’lim oluvchiga faol bilim oluvchi subyekt sifatida qarash, uning qadr-
qimmatini tan olish;
ta’lim oluvchining shaxsiy tajribasi va individual xususiyatlarini hisobga
olish;
mustaqil o’quv faoliyatini olib borish, bunda ta’lim oluvchi mustaqil
o’qib
va rivojlanib boradi;
ta’lim oluvchilarda, o’zlarining kasbiy vazifalarini muvaffaqiyatli
bajarish uchun hozirgi tez o’zgaruvchan ijtimoiy sharoitlarga
moslashuviga yordam beradigan zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan
foydalanish ko’nikmalarini hosil qilish.
7](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_7.png)
![Multimedia vositalari yordamida shaxsga yo’naltirilgan ta’limni amalga
oshirish jarayoni zamonaviy, ko’ptarmoqli, predmetga yo’naltirilgan
multimediali o’quv vositalarini ishlab chiqishni va foydalanishni talab etadi.
Ular tarkibiga keng ma’lumotlar bazasi, ta’lim yo’nalishi bo’yicha bilimlar
bazasi, sun’iy intellekt tizimlari, ekspert-o’rgatuvchi tizimlar, o’rganilayotgan
jarayon va hodisalarning matematik modelini yaratish imkoniyati bo’lgan
laboratoriya amaliyotlari kiradi.
Ta’lim oluvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish va ularning
manfaatdorligini (motivasiyasini) oshirishga ko’maklashish imkoniyatlariga
ko’ra, shuningdek, har xil turdagi multimediali o’quv axborotlarining
uyg’unlashuvi, interfaollik, moslashuvchanlik sifatlariga ko’ra multimedia
foydali va mahsuldor ta’lim texnologiyasi hisoblanadi.
Interfaollikning ta’minlanishi axborotlarni taqdim etishning boshqa vositalari
bilan taqqoslaganda raqamli multimedianing muhim yutuqlaridan hisoblanadi.
Interfaollik ta’lim oluvchining ehtiyojlariga mos ravishda tegishli axborotlarni
taqdim etishni nazarda tutadi. Interfaollik ma’lum bir darajada axborotlarni
taqdim etishni boshqarish imkonini beradi: ta’lim oluvchilar dasturda
belgilangan sozlovlarni individual tarzda o’zgartirishi, natijalarini o’rganishi,
foydalanuvchining muayyan xohishi haqidagi dastur so’roviga javob berishi,
materiallarni taqdim etish tezligini hamda takrorlashlar sonini belgilashi
mumkin.
Lekin multimediadan foydalanishda bir qator jihatlarni e’tiborga olish
muhim. Multimediada taqdim etilayotgan o’quv materiallari tushunish uchun
qulay bo’lishi, zamonaviy axborotlar va qulay vositalar orqali taqdim etilishi
talab qilinadi.
Multimedia texnologiyalarining barcha imkoniyatlarini to’liq ochib berish va
ulardan samarali foydalanish uchun ta’lim oluvchilarga salohiyatli
(kompetentli) o’qituvchining ko’magi zarur bo’ladi.
8](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_8.png)
![Darsliklardan foydalanilgandagi singari, multimedia vositalarini qo’llashda
ham ta’lim strategiyasi ta’lim jarayonida o’qituvchi nafaqat axborotlarni taqdim
etish, balki ta’lim oluvchilarga ko’maklashish, qo’llab-quvvatlash va jarayonni
boshqarib borish bilan shug’ullangandagina mazmunan boyitilishi mumkin.
Odatda, chiroyli tasvirlar yoki animasiyalar bilan boyitilgan taqdimotlar oddiy
ko’rinishdagi matnlarga qaraganda ancha jozibali chiqadi va ular taqdim
etilayotgan materiallarni to’ldirgan holda zaruriy emosional darajani ta’minlab
turishi mumkin.
Multimedia vositalari har xil ta’lim yo’nalishlari (stillari) uyg’unligida
qo’llanilishi va ta’lim olish hamda bilimlarni qabul qilishning turli ruhiy va
yoshga doir hususiyatlariga ega bo’lgan shaxslar tomonidan foydalanilishi
mumkin: ayrim ta’lim oluvchilar bevosita o’qish orqali, ba’zilari esa eshitib
idrok etish, boshqalari esa (videofilmlarni) ko’rish orqali ta’lim olishni va
bilimlarni o’zlashtirishni xush ko’radilar.
Interfaol multimedia texnologiyalari akademik ehtiyojga ega bo’lgan ta’lim
oluvchiga noan’anaviy qulaylik tug’diradi. Xususan, eshitish sezgisida defekti
bor ta’lim oluvchilarda fonologik malakalar va o’qish malakalari o’sishiga,
shuningdek, ularning axborotlarni vizual o’zlashtirishlarini ta’minlaydi. Nutqi
va jismoniy imkoniyati cheklanganlarda esa vositalardan ularning individual
ehtiyojlaridan kelib chiqib foydalanishga imkon beradi.
Multimedia vositalari ta’lim berishning samarali va istiqbolli quroli
(instrumentlari) bo’lib, u o’qituvchiga an’anaviy ma’lumotlar manbaidan ko’ra
keng ko’lamdagi ma’lumotlar massivini taqdim etish; ko’rgazmali va
uyg’unlashgan holda nafaqat matn, grafiklar, sxemalar, balki ovoz, animasiyalar,
video va boshqalardan foydalanish; axborot turlarini ta’lim oluvchilarning qabul
qilish (idrok etish) darajasi va mantiqiy o’rganishiga mos ravishda ketma-
ketlikda tanlab olish imkoniyatini yaratadi.
9](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_9.png)
![2.Shaxsning ta'lim, tarbiyasi va rivojlanishida zamonaviy axborot
texnologiyalari va pedagogik dasturiy vositalari
Multimedia vositalari yordamida shaxsga yo‘naltirilgan ta‘limni amalga
oshirish jarayoni zamonaviy, ko‘ptarmoqli, predmetga yo‘naltirilgan
multimediali o‘quv vositalarini ishlab chiqishni va foydalanishni talab etadi. Ular
tarkibiga keng ma‘lumotlar bazasi, ta‘lim yo‘nalishi bo‘yicha bilimlar bazasi,
sun‘iy intellekt tizimlari, ekspert-o‘rgatuvchi tizimlar, o‘rganilayotgan jarayon va
hodisalarning matematik modelini yaratish imkoniyati bo‘lgan laboratoriya
amaliyotlari kiradi.
Ta‘lim oluvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish va ularning
manfaatdorligini (motivasiyasini) oshirishga ko‘maklashish imkoniyatlariga
ko‘ra, shuningdek, har xil turdagi multimediali o‘quv axborotlarining
uyg‘unlashuvi, interfaollik, moslashuvchanlik sifatlariga ko‘ra multimedia
foydali va mahsuldor ta‘lim texnologiyasi hisoblanadi. Interfaollikning
ta‘minlanishi axborotlarni taqdim etishning boshqa vositalari bilan taqqoslaganda
raqamli multimedianing muhim yutuqlaridan hisoblanadi. Interfaollik ta‘lim
oluvchining ehtiyojlariga mos ravishda tegishli axborotlarni taqdim etishni
nazarda tutadi.
Interfaollik ma‘lum bir darajada axborotlarni taqdim etishni boshqarish
imkonini beradi: ta‘lim oluvchilar dasturda belgilangan sozlovlarni individual
tarzda o‘zgartirishi, natijalarini o‘rganishi, foydalanuvchining muayyan xohishi
haqidagi dastur so‘roviga javob berishi, materiallarni taqdim etish tezligini
hamda takrorlashlar sonini belgilashi mumkin. Multimedia vositalari har xil
ta‘lim yo‘nalishlari (stillari) uyg‘unligida qo‘llanilishi va ta‘lim olish hamda
10](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_10.png)
![bilimlarni qabul qilishning turli ruhiy va yoshga doir hususiyatlariga ega bo‘lgan
shaxslar tomonidan foydalanilishi mumkin: ayrim 13 ta‘lim oluvchilar bevosita
o‘qish orqali, ba‘zilari esa eshitib idrok etish, boshqalari esa (videofilmlarni)
ko‘rish orqali ta‘lim olishni va bilimlarni o‘zlashtirishni xush ko‘radilar.
3.Axborot - kommunikatsiya texnologiyalari vositalari va ularni ta'lim
jarayonida qo'llash imkoniyatlari.
Xalq ta’limi vazirligi tomonidan umumta’lim maktablarini kompyuter
texnikasi bilan jihozlash, kompyuterlarning eskirgan modellarini
eksluatasiyadan chiqarish bo’yicha keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda.
Buning uchun xalqaro moliya institutlarining kredit va grantlari jalb
qilinmoqda. 2007 yilda maktablarni kompyuter texnikasi bilan jihozlash
bo’yicha ko’rsatkichlarning pasayishi eksluatasiyadan eskirgan texnikani
chiqarish va respublika bo’yicha yangi umumta’lim maktablarni ishga tushirish
bilan bog’liq edi.
O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi tizimida 119 akademik lisey, 1074
kasb-hunar kollej faoliyat yuritmoqda. Axborot texnologiyalariga ixtisoslashgan
37 kasb-hunar kollejdan tashqari 400 dan ziyod kollejlar informatika va axborot
texnologiyalari, radiotexnika, radioaloka, telekommunikatsiya kabi 19
yo’nalishdagi 44 mutaxassisliklar bo’yicha mutaxassislarni tayyorlaydi. O’rta
maxsus o’quv muassasalari-dagi kompyuterlarning umumiy soni 30 683 taga
teng yoki kasb-hunar kollej va akademik liseydagi 100 talabaga tegishli
ravishda 2,6 va 4,7 kompyuter to’g’ri keladi. AKTga ixtisoslashgan kasb-hunar
kollejlarning texnikaviy bazasini mustahkamlash uchun xorijiy tashkilotlarning
zaym grantlari jalb etiladi.
2010 yilda Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tizimida amalga oshirilgan
chora-tadbiri natijasida OO’Yudagi kompyuterlar soni 54 mingdan ziyodni
11](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_11.png)
![tashkil etdi, bu esa 2006 yilga nisbatan 2 marta ko’pdir. Internetdan faol
foydalanuvchi talabalar soni 83% oshib, 52 mingdan ziyod talabani tashkil etdi.
Barcha oliy o’quv yurtlaridagi kompyuterlarning umumiy soni 25 420 birlikni
yoki 100 talabaga o’rtacha 7,8 kompyuterni tashkil etdi.
Respublikaning AKT bilan bog’liq fanlar o’qitilishi dasturida ko’zda tutilgan
barcha o’quv yurtlari tegishli o’qituvchilar bilan ta’minlangan. Har bir
vazirliklar qoshida AKT mutaxassisligi bo’yicha ishlaydigan o’qituvchilarni
tayyorlash va ko’nikmalarini oshirishga oid jadvallari tasdiqlangan.
Oliy o’quv yurtlarining AKTdan foydalanish imkoniyati
Jadval 1: Oliy o’quv yurtlarining kompyuter texnikasi bilan ta’minlanganligi
Sana:
01.01.2006 01.01.2007 01.01.2011
1 kompyuterga oliy o’quv yurtlardagi
talabalar soni 14.9 14.4 12.8
1 kompyuter sinf xonasiga oliy o’quv
yurtlardagi talabalar soni 489.0 478.8 424.9
1 kompyuter sinf xonaga oliy
o’quv yurtlar soni 0.1 0.1 0.1
oliy o’quv yurtlardagi kompyuter sinf
xonalarining o’rtacha ishlash vaqti
(soat/hafta) 48.0 48.0 48.0
O’quv yurtlarining AKT o’qituvchilari bilan ta’minlanganligi
Respublikaning AKT bilan bog’liq fanlar o’qitilishi dasturida ko’zda tutilgan
barcha o’quv yurtlari tegishli o’qituvchilar bilan ta’minlangan. Har bir
12](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_12.png)
![vazirliklar qoshida AKT mutaxassisligi bo’yicha ishlaydigan o’qituvchilarni
tayyorlash va ko’nikmalarini oshirishga oid jadvallari tasdiqlangan.
Jadval 2: O’quv yurtlarining AKT o’qituvchilari bilan ta’minlanganligi
Sana:
01.01.2006 01.01.2007 01.01.2011
AKT o’qituvchilarining umumiy
o’qituvchilar sonidagi ulushi (%) 5,7% 5,7% 6%
1 talabaga OO’Yudagi
o’qituvchilar soni 0,5% 0,4% 0,5%
1 o’quvchiga maktablardagi
AKT o’qituvchilari soni 0,1% 0,2% 0,2%
AKT bo’yicha qayta
tayyorlangan O’Yudagi
o’qituvchilarining ulushi (%) 27,0% 31,4% 45,5%
AKT bo’yicha qayta
tayyorlangan maktablardagi
o’qituvchilar ulushi (%) 15,9% 17,3% 68,0%
13](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_13.png)
![4.Axborot - kommunikatsiya texnologiyalari vositalarini yaratish
Interfaol multimedia texnologiyalari akademik ehtiyojga ega bo‘lgan ta‘lim
oluvchiga noan‘anaviy qulaylik tug‘diradi. Xususan, eshitish sezgisida defekti
bor ta‘lim oluvchilarda fonologik malakalar va o‘qish malakalari o‘sishiga,
shuningdek, ularning axborotlarni vizual o‘zlashtirishlarini ta‘minlaydi. Nutqi va
jismoniy imkoniyati cheklanganlarda esa vositalardan ularning individual
ehtiyojlaridan kelib chiqib foydalanishga imkon beradi.
Multimedia vositalari ta‘lim berishning samarali va istiqbolli quroli
(instrumentlari) bo‘lib, u o‘qituvchiga an‘anaviy ma‘lumotlar manbaidan ko‘ra
keng ko‘lamdagi ma‘lumotlar massivini taqdim etish; ko‘rgazmali va
uyg‘unlashgan holda nafaqat matn, grafiklar, sxemalar, balki ovoz, animasiyalar,
video va boshqalardan foydalanish; axborot turlarini ta‘lim oluvchilarning qabul
qilish (idrok etish) darajasi va mantiqiy o‘rganishiga mos ravishda ketma-
ketlikda tanlab olish imkoniyatini yaratadi.
Bu kabi muammolarni hal etishda AKT sektorining o‘ziga xosligi yuqori
malakali mutaxassislarga bo‘lgan katta extiyoji bilan ajralib turadi. Hukumat va
xususiy tuzilmalar tomonidan mazkur masalani hal etishga bo‘lgan e‘tiborga
qaramasdan ushbu muammo O‘zbekistonda alohida dolzarblik kasb etmoqda.
Masalan, malakali dasturchilar yetishmas-ligining obyektiv sabablari tor
ixtisoslikka yo‘naltirilgan dasturchilarni tayyorlash tizimining yetarlicha emasligi
yoki yo‘qligi hamda malakali kadrlarning xorijga ketishi deb hisoblanmoqda.
Oliy o quv yurtlari dasturlari. Aloqa va axborotlashtirish sohasida kadrlarni‟
tayyorlash va qayta tayyorlash qabul qilingan dasturga muvofiq amalga
14](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_14.png)
![oshiriladi. Jumladan, oliy ta‘lim tizimida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2005 yil 2 iyundagi PQ-91-sonli «Axborot texnologiyalari
sohasida kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish to‘g‘risida»gi qaroriga
muvofiq Toshkent axborot texnologiyalari universiteti TATU «AKT sohasida
mutaxassislarni tayyorlash bo‘yicha bosh oliy o‘quv yurti» bo‘lishi belgilangan
edi. Mazkur qarorga ko‘ra, 2005-2006 o‘quv yilidan boshlab Nukus, Qarshi,
Samarqand, Farg‘ona va Urgench shaharlarida TATUning hududiy bo‘limlari
faoliyat yurita boshladi. Ushbu chora AKT bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash
tizimini takomillashtirish hamda ta‘lim jarayoniga axborot-kommunikatsiya va
innovasion texnologiyalarni yanada kengaytirish va joriy etish maqsadida amalga
oshirilgan edi.
Dasturiy ta‘minot ishlab chiqarish sohasida mutaxassislarni tayyorlashga
alohida e‘tibor berilmoqda. Masalan, Toshkent axborot texnologiyalari
universitetida bakalavriat va magistratura yo‘nalishlari bo‘yicha mutaxassislarni
muvaffaqiyat bilan tayyorlayotgan «Dasturlash texnologiyalari», «Kompyuter
tizimlari va tarmoqlari», «Amaliy informatika», «Elektron tijorat», «Axborot
xavfsizli, «Muhandislik va kompyuter grafikasi» kafedralar faoliyat yuritmoqda.
Toshkentdagi Xalqaro Vestminster universiteti talabalarni «Axborot
texnologiyalari biznesda» mutaxassisligi bo‘yicha tayyorlaydi.
15](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_15.png)
![5.O'quv- tarbiya jarayonida qo'llashning didaktik asoslari.
Asosiy maqsad ilova va ma‘lumotlar bazasini ishlab chiqish hamda AT
cohasida loyihalarni boshqarish borasida bilimlarga ega mutaxassislarni
tayyorlashdan iborat. Shuningdek, mutaxassislar O‘zbekiston Milliy
universitetining mexanika-matematika fakultetida «Dasturlash va tarmoqli
texnologiyalar» kafedrasida, Toshkent davlat iktisodiyot universitetining
«Axborot texnologiyalari va menejment» fakultetida, M.V.Lomonosov nomidagi
Moskva davlat universiteti Toshkentdagi filialining «Amaliy matematika va
informatika» filiali va boshq. Dargohlarda tayyorlanadi.
16](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_16.png)
![1-rasm. Zamonaviy axborot texnolgiyalari.
Lekin shuni ta‘kidlash lozimki, O‘zbekistondagi oliy o‘quv yurtlari asosan
fundamental bilimlarni beradi, ko‘pincha bitiruvchilar ta‘lim muassasasini bitirib
chiqqach, real sektorda real ilovalar dasturlar bilan ishlashga tayyor bo‘lmaydilar.
Ko‘plab bitiruvchilar ish boshlashda talab etiladigan yetarli bilimlar darajasiga
ega bo‘lmaydilar. Aksariyat kompaniyalar yosh xodimlarni qo‘shimcha o‘qitish
muammosiga duch keladilar. Sababi, ushbu soha kundan kunga rivojlanib
borayotgani deb qarash mumkin. Bunday holatda soha vakillaridan muntazam
tajriba oshirib boorish talab etiladi.
17](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_17.png)
![Xulosa
Men ushbu mustaqil ishimdan, shuni xulosa qilib aytishim mumkinki
ushbu ishimni bajarish mobaynida o’zimda yetrlicha bilim ko’nikma va malakaga
ega bo’ldim va ish faoliyatimda, notanish vaziyatlarda Elektron resurslarni ishlab
chiqish, instrumental vositalarni yetarlicha qo’llay olishimga ishonaman.
Zamonaviy axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarining rivojlanishi insoniyat
oldida, ta'lim sohasida yangi imkoniyatlar yaratibgina qolmasdan, yangi
vazifalarni ham yukladi. Men bu mustaqil ishda shu vazifalardan biriga, ya'ni
zamonaviy axborot tеxnologiyalarining multimеdia vositalaridan foydalangan
holda ta'lim bеrishning yangi bosqichiga, elеktron darsliklarni ta'lim jarayonida
qo’llash imkoniyatlariga to’xtalib o’tdim.
Shuni ta’kidlab o’tishni joiz deb topdimki, zamon jadallashgan bir paytda
axborot texnologiyalari ham o’zining tub ma’nosini kundan kunga ochiqlab
ko’z ishonmaydigan yangiliklarni ochib bermoqda. Fan va texnika rivojlanib
borar ekan inson u bilan hamohang bo’lishi, o’zlashtirib borishi lozim.
Yurtimiz iqtisodiyotida qishloq xo’jaligi mahsulotlarining o’rni katta
ammo bu orqali kelajakda rivojlanishimiz sust bo’lishi mumkin. Ammo katta
moliyaviy mablag’ olib kela oladigan kam-harj IT sohasiga berilayotgan
imkoniyatlarni to’g’ri baholagan holda ulardan o’rinli foydalanish darkor.
18](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_18.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar :
1. Abduqodirov A., Xaitov A., Shodiev R. Axborot texnologiyalari
Akademik litsey va kasb – hunar kolledjlar uchun darslik. – T.:
O‗zbekiston, 2001 y.
2. Aripov M. va boshqalar Informatika va informatsion texnologiyalar. Oliy
o‗quv yurti talabalari uchun darslik T. 2005 y.
3. Axmedov A., Tayloqov N. Informatika. Akademik litsey va kasb – hunar
kollejlar uchun darslik. – T.: O‗zbekiston, 2001. - 272 b.
4. Yuldashev U.Yu , Boqiev R.R., Zokirova.F.M. Informatika.- Kasb – hunar
kollejlari uchun darslik T, 2002 y.
5. Aripov M. Internet va elektron pochta asoslari.- T.; 2000 y.
6. T. X. Xolmatov. Amaliy matematika, dasturlash va kompyuterning
dasturiy ta‘minoti. – T.: 2000.
7. N.V.Makarova. Informatika. Darslik. –T.: 2005.
8. Жеребцов И.П. Основы электроники. М., 1989.
9. Турдиев H . Радиоэлектроника асослари. T ., 1992 .
Foydalanilgan internet resurlari:
10. http://fayllar.org . Turli sohalarga doir boy fayllar ombori.
11. https://www.wikipedia.org/ . Vikipediya bepul onlayn ensiklopediya
bo lib, butun dunyo bo ylab ko ngillilar tomonidan boyitib boriladigan ʻ ʻ ʻ
ma’lumotlar ombori.
12. https://arxiv.uz/ . Arxiv . uz saytida kerakli bo'lgan diplom ishlari, kurs
ishlari, slaydlar hamda referatlarning namunalari mavjud.
19](/data/documents/b05173a2-fe22-4e9e-8fac-6c1b9fb15d95/page_19.png)
“ Shaxsning ta'lim, tarbiyasi va rivojlanishida pedagogik dasturiy vositalari ” Reja: Kirish 1. Ta’lim jarayonlarida axborot texnologiyalarning tutgan o’rni. 2. Shaxsning ta'lim, tarbiyasi va rivojlanishida pedagogik dasturiy vositalari. 3. Axborot - kommunikatsiya texnologiyalari vositalari va ularni ta'lim jarayonida qo'llash imkoniyatlari. 4. Axborot - kommunikatsiya texnologiyalari vositalarini yaratish. 5. O'quv- tarbiya jarayonida qo'llashning didaktik asoslari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1
Kirish Axborot asri deya e’tirof etilayotgan bugungi kunimizda axborot kommunikatsiya tizimi izchil rivojlanishda davom etmoqda. Bugun zamonaviy axborot texnalogiyalarisiz hayotimizni tasavvur etib bo’lmaydi. Mamalakat darajasida soha rivoji muhim omillardan biriga aylangan. Shu bois ham mamlakatimizda telekommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Ayniqsa sohani xalqaro andozalarda mexanizasiyalashtirish va rivojlantirish ustuvor yo’nalishlar sifatida belgilab olingan. Prezidentimizning ”O’zbektelekom” aksiyadorlik kompaniyasi telekommunikatsiya tarmoqlarini yanada rivojlantirish va modernizasiya qilish chora-tadbirlari to’g’risida” Qarori bu borada dasturilamal bo’lib xizmat qilmoqda. Amaliy harakatlar natijasida yurtimizning olis mintaqalarida axborot resurslarini yaratish va undan foydalanish samaradorligi oshirilmoqda. O’zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to’g’risida»gi qonunini bajarish maqsa-dida Xalq ta’limi, Oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirliklari tomonidan qator me’yoriy hujjatlar va dasturlar ishlab chiqilib, qabul qilingan edi, shuningdek axborot tarmog’ini shakllantirish, axborot resurslarini yaratish va AKTni ta’lim jarayonida qo’llash bo’yicha chora-tadbirlar amalga oshirildi. Barcha oliy o’quv yurtlari yagona korporativ tarmoqqa birlashtirilgan www.edu.uz, www.markaz.uz veb-saytlari ishga tushirilgan. Internet tarmog’ining milliy segmentida axborot resurslarni shakllantirish bo’yicha chora-tadbirlar rejasiga muvofiq barcha o’quv yurtlari veb-saytlari www.edu.uz axborot-ta’lim portaliga birlashtirilgan. Bundan tashkari, o’quv yurtlarining o’quv qo’llanma va ma’ruza matnlari «Ziyo» elektron-ta’lim bazasida joylashtirilgan, «ZiyoNET» axborot-ta’lim tarmog’ining resurslari yaratilgan, o’zbek adabiyotining yorqin namoyondalari hayoti va ijodiga bag’ishlangan www.literature.uz veb-sayti ishga tushirilgan, maqolalar to’plami, o’quv qo’llanmalar va E-collector referatlar hamda oltita tilga mo’ljallangan — www.multilex.edu.uz on-layn lug’at yaratildi. 2
O’quv jarayonini boshqarishni kompyuterlashtirish, ta’lim jarayoniga masofaviy o’qitishni joriy etish, talabalar va o’qituvchilarning mustaqil o’qishini ta’minlash maqsadida Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika universiteti (TDPU) qoshida www.pedagog.uz axborot-ta’lim portali yaratildi. Mazkyp portalning masofaviy o’qitish bo’limida o’rganilayotgan fanlar bo’yicha test vazifalari va virtual laboratoriya stendlari joylashtirilgan. Universitet bo’yicha 250 kompyuterni birlashtirgan "TDPU-INTRANET» tarmog’i faoliyat yuritadi. 2007 yilning oxiriga kelib, oliy o’quv yurtlarida yaratilgan 500 dan ziyod elektron o’quv qo’llanma ro’yxatga olingan, o’qitiladigan predmetlar aksariyati bo’yicha ma’ruzalarning elektron matnlaridan oliy o’quv yurtlari axborot-resurs markazlarida foydalanish mumkin. ZiyoNET ta’lim tarmog’i resurs markazining bo’linmasi tomonidan «ZiyoNET» portalining «Biblioteka» bo’limida 6000 dan ziyod axborot-ta’lim resurslari joylashtirilgan. Barcha resurs markazlarida axborot va kompyuterlarni zararli dasturlardan himoyalash bo’yicha zarur chora-tadbirlar ko’rildi. Buning uchun doimiy tarzda yangilanib turadigan maxsus viruslarga qarshi dasturlar qo’llaniladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 20 iyundagi 381- son farmoniga muvofiq oliy o’quv yurtlari qoshida axborot-resurs markazlari tashkil etilmoqda, bu esa kadrlarni tayyorlash jarayoniga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Axborot-resurs markazlardagi kompyuterlarning umumiy soni 1600 dan ziyodni tashkil etadi. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazining barcha o’quv yurtlari orasida byudjet mablag’lari hisobiga tayyorlangan 307 o’quv qo’llanmalarning elektron versiyalari tarqatilgan. Ishlar ta’lim jarayonida AKTni qo’llash bo’yicha o’rta maxsus o’quv yurtlari o’qituvchilarining ko’nikmalarini oshirish bo’yicha tasdiqlangan chora-tadbirlar rejasiga muvofiq amalga oshirilmoqda. 3
1. Ta’lim jarayonlarida axborot texnologiyalarning tutgan o’rni. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy jahon darajasi shundayki, respublikada jahon axborot makonining infratuzilmalari va milliy axborot-hisoblash tarmog’i integratsiyasiga mos keluvchi milliy tizimni yaratish milliy iqtisodiyot, boshqarish, fan va ta’lim samaradorligining muhim omili bo’lmoqda. Bu muammolar ancha murakkab va ayni paytda respublikamiz uchun dolzarbdir. Hozirda olib borilayotgan iqtisodiy, tuzilmaviy va boshqa o’zgarishlarni amalga oshirish natijalari respublikada axborotlashtirish bilan bog’liq muammolarning qanday va qaysi muddatlarda hal etishga ham bog’liqdir. O’quv fanlari bo’yicha elektron o’quv vositalarining yaratilishi mazkur fanlarni o’qitishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatini yanada kengaytiradi. Bu o’z navbatida, talabalarning mazkur fanlar bo’yicha bilimlarini chuqur o’zlashtirishlarining asosiy omili bo’lib, ta’lim-tarbiya sifati va samaradorligini oshiradi. Ayni shunday sa’y-harakatlar amalga oshirilishi ta’lim jarayoniga zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini keng tadbiq etishni yanada jadallashtirish, professor-o’qituvchilarni ilg’or pedagogik bilimlar va texnologiyalar bilan qurollantirish, ularning mahoratini oshirish, xorijiy oliy ta’lim muassasalari tajribasini chuqur o’rganish hamda ulardagi samarali usul va vositalarni milliy ta’lim tizimimizga joriy etish imkonini yaratadi. Multimedia - gurkirab rivojlanayotgan zamonaviy axborotlar texnologiyasidir. Uning ajralib turuvchi belgilariga quyidagilar kiradi: axborotning xilma-xil turlari: an’anaviy (matn, jadvallar, bezaklar va boshqalar), original (nutq, musiqa, videofilmlardan parchalar, telekadrlar, animasiya va boshqalar), turlarini bir dasturiy maxsulotda integrasiyalaydi. Bunday integrasiya axborotni ruyxatdan utkazish va aks ettirishning turli qurilmalari, muayyan vaqtdagi ish, o’z tabiatiga ko’ra statik bo’lgan matn va grafikadan farqli ravishda, audio va videosignallar faqat vaqtning ma’lum oralig’ida ko’rib chiqiladi. Video va audio 4
axborotlarni kompyuterda qayta ishlash va aks ettirish uchun markaziy prosessor tez xarakatchanligi, ma’lumotlarni uzatish shinasining o’tkazish qobiliyati operativ va video-xotira, katta sigimli tashqi xotira, xajm va kompyuter kirish-chiqish kanallari bo’yicha almashuvi tezligini taxminan ikki barovar oshirilishi talab etiladi, “inson-kompyuter” interaktiv muloqotining yangi darajasi, bunda muloqot jarayonida foydalanuvchi ancha keng va xar tomonlama axborotlarni oladiki, mazkur xolat ta’lim, ishlash yoki dam olish sharoitlarini yaxshilashga imkon beradi. multimedia vositalari asosida o’quvchilarga ta’lim berish va kadrlarni qayta tayorlashni yo’lga qo’yish xozirgi kunning dolzarb masalasidir. Multimedia tushunchasi 90-yillar boshida xayotimizga kirib keldi. Uning o’zi nima degan savol tug’ladi? Ko’pgina mutaxasislar bu atamani turlicha tahlil qilishmoqda. Bizning fikrimizcha, mul’timedia bu informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida audio, video matn, grafika va animasiya effektlari asosida o’quv materiallarini o’quvchilarga yetkazib berishning mujassamlangan holdagi ko’rinishidir. Rivojlangan mamlakatlarda o’qitishning usuli hozirgi kunda ta’lim sohasi yo’nalishlari bo’yicha tadbiq qilinmoqda. Hatto har bir oila multimedia vositalarisiz xordiq chiqarmaydigan bo’lib qoldi. Multimedia vositalarining 81- yildagi yalpi aylanma miqdori 4 miliard AQSh dollarini tashkil qilgan bo’lsa 94-yil esa 16 milliard AQSh dollarini tashkil qildi. Hozirgi kunda esa sotilayotgan har bir kompyuterni mul’timedia vositalarisiz tasavvur qilib bolmaydi. Kompyuterlarning 70-yillarda ta’lim sohasida keng qo’llash yo’lida urinishlar zoye ketganligi avvalambor ular unumdorligining nihoyatda pastligi bilan bog’liq edi. Amaliyot shuni kursatmoqdaki, multimedia vositalari asosida o’quvchilarni o’qitish ikki barobar unumli va vaqtdan yutish mumkun. Multimedia vositalari asosida bilim olishda 30% gacha vaqtni tejash mumkin bo’lib, olingan bilimlar esa xotirada uzoq muddat saqlanib qoladi. Agar 5