TURKISTONDA OZIQ-OVQAT MUAMMOLARI: ZIDDIYAT VA YECHIMLAR (1917-1924 YIL) MUNDARIJA Kirish: ..................................................................................................... betlar 1 Bob Sovet hokimiyatining oziq-ovqat siyosati oqibatlariga qarshi kurashi...- bet 1 .1 Oziq-ovqat s ezdlarida muammo yechimiga oid masalalarʼ …………………………………………………………………………………. betlar 1.2. Ocharchilik oqibatlarini tugatish komissiyasi faoliyati …………………… betlar 2 Bob Oziq-ovqat taqchilligiga qarshi kurash chora-tadbirlari …………………………………………………………………………………betlar 2. 1 Oziq-ovqat muammolari va uni bartaraf etishdagi dastlabki sa y-harakatlar ʼ ……………… betlar 2.2 Ovqatlanish punktlari hamda oziq-ovqat ishchi otryadlari faoliyati… ……… betlar 3 Bob 3.1……………………. 3.2……………………….

Xulosa .................................................................................................... betla 1.1. Oziq-ovqat s ezdlarida muammo yechimiga oid masalalarʼ Har bir millatning o‘z o‘tmishiga qiziqishi behad kuchaygan hozirgi kunda tariximizning o‘qilmagan sahifalarini qayta kashf etayotirmiz. Markaziy matbuot sahifalarida Volga bo‘yida 20-yillar boshida va Ukraina hamda Qozog‘istonda 30- yillar boshida uyushtirilgan ocharchilik fojealariga oid dahshatli ma lumotlar ko‘p ʼ marta berildi. Biroq 1917—1919 yillarda Turkistonni qamrab olgan ocharchilikning og‘ir oqibatlari hakida deyarli hech narsa bilmaymiz, yaqin- yaqinlargacha bu fojea tez va muvaffaqiyatli hal etilgan, deb hisoblandi. Insoniyat ta minoti, xususan, oziq-ovqatga bo‘lgan ehti-yoj tug‘ilishdan umrning oxiriga ʼ qadar davom etadigan ta-biiy jarayon hisoblanadi. Shuning uchun ham insoniyat yasha-shi, uning faoliyat yuritishini oziq-ovqat ta minotisiz tasavvur qilib ʼ bo‘lmaydi. Oziq-ovqat ta minotidagi uzi-lishlar butun bir jamiyat taqdirini ʼ ayanchli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Rossiya imperiyasi davrida o‘lkaning paxta yetishtiruv-chi hudud sifatida saqlab turilishi, mintaqadagi asriy xo‘jalik yuritish tizimining izdan chiqishiga olib kel-di. Bunday holat Turkistonni Rossiyadan keltiriladigan g‘allaga qaramligini va o‘z navbatida Rossiyaning o‘lkadan paxta hamda boshqa oziq-ovqat mahsulotlariga ehtiyojini ko‘proq namoyon qildi. Agar tarixiy manbalarga muroja- at qilinsa, Rossiyaga nafaqat paxta, balki uning yog‘i ham katta miqdorda olib ketilgan. Masalan, Rossiyaga 1905 yilda 487958 pud, 1906 yilda 576878, 1907 yilda 52685, 1908 yilda 579733 pud yog‘ jo‘natilgan 1 . Bundan tashqari, Turkistondan olib ketilayotgan oziq-ovqat mahsulotlari orasida olma, o‘rik, shaftoli, uzum va olxo‘ri ham ko‘p miq-dorda bo‘lgan. Xususan, 1909 yilda o‘lkadan Rossiyaga 38232 ming pud, 1910 yilda 39118 ming, 1911 yilda 2662 1 Ziyoev H. O‘zbekistonning Rossiya bilan iqtisodiy aloqalarining o‘rnatilishi va rivojlanish tarixi (XVI–XX asr boshlari). II jild. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2013. – B. 212.

ming, 1912 yilda 113438, 1913 yilda 50708 ming pud olma olib ketilgan bo‘lsa, qayd etilgan yillarda, tegishli tarzda, o‘rik, shaftoli, olxo‘ri 23837 ming pud, 22461 ming, 10212 ming, 30703 ming, 41105 ming pudni tashkil etgan. Rossiya-ga yuborilgan mevalar orasida uzum ko‘p miqdorda tashkil qilib, uning hajmi 1909– 1913 yillar oralig‘ida, tegishli tarzda 844499 ming, 59706 ming, 80554 ming, 96345 ming, 103402 ming pudni tashkil qilgan. Mavjud ma lumotlarga tayangan holda qayd etish mumkinki, bundayʼ holatlar oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan muhtojlikni kuchaytirib, asta-sekin yaqin orada bo‘lishi mumkin bo‘lgan ocharchilik, qahatchilikdan dalolat berardi. Rossiyaning Birinchi jahon urushi (1918–1914)dagi ishtiroki donli ekinlar ekilishining qisqarishiga olib keldi. Masalan, o‘lkada, Xususan Farg‘ona viloyatida “... o‘sha yilda (1917) 237856 desyatina [yerga] boshoqli mahsulotlar ekilgan bo‘lib, ekinlik yerlarning ozayishini quyidagi raqamlardan ham bilsa bo‘ladi. 1915 yilda 776933 desya-tina, 1917 esa yilda esa 596381 desyatina ekildi. ... Butun Farg‘ona muzofotida 840 ming desyatina sug‘oriladigan yer bo‘lib, shundan 1915 yilda 690850 desyatinani, 1917 yil-da esa ushbu hisob 533612 desyatinani tashkil etgan”. Yana shuni qayd etish lozimki, Rossiyadan Turkistonga g‘alla keltirish nihoyatda qisqarib ketgan. Xususan, 1915 yil-da 6.663 ming pud g‘alla keltirilishi rejalashtirilgan bo‘lsa-da, amalda atigi 1.531 ming pud, ya ni deyarli besh barobar ʼ kam, 1916 yilda rejalashtirilgan 18 million pud o‘rniga, bor-yo‘g‘i 1 million pud g‘alla keltirilgan. Oxir-oqibatda, bu narx-navoning keskin o‘sib ketishi, non va non mahsulotlarining yetishmovchiligiga olib kelgan. Oziq-ovqat mahsulotlarining tannarxi, xususan, 1916 yil-ga kelib g‘alla narxi 1915 yilga nisbatan 300 foizga o‘sgan bo‘lsa, guruch – 200, shakar – 250, non esa 400 foizga oshib ketdi. Shu sababdan ham 1916 yil xalq orasida ocharchilik va qahatchilik deb nom oldi1. Boshqa manbada esa g‘alla nar-xi quyidagicha keltirilgan: “1910 yilda jahon bozorida 1 pud (16 kg. 300 gr) bug‘doyning narxi 1 so‘m 65 tiyinni, 1916 yil 1 pud bug‘doyning narxi 3 so‘mni va 1917 yilga ke-lib esa 1 pud bug‘doy 47 so‘mga ko‘tarilib ketdi. Bug‘doy nar-xining ko‘tarilishi 20-yillarning oxirlarigacha kuzatil-

di” – deyiladi. Bundan tashqari, quyidagi dalillar ham yuqoridagi raqamlarni yanada to‘ldiradi. Birinchi jahon urushi yillarida paxta narxi 50 foizga ko‘tarilgan holda, asosiy oziq-ovqat va sanoat mahsulotlari narxi 200–300 foizga qadar oshib ketdi. 1915 yil 107 mln. pud g‘allaga za-ruriyat bo‘lgan holda, amalda 95 mln. pud g‘alla yetishtirib olingan, xolos. Demak, 12 mln. pud kam g‘alla yetishtirilgan. 1916 yilda paxta ekish maydonlarini kengaytirish va g‘al-la ekish maydonlarini qisqartirish hisobiga 22 mln. pud g‘alla kam yetishtirilgan. keyin Turkistonga g‘alla keltirish amalda deyarli to‘x-tab qolgan, vaholanki, o‘sha yilda o‘lkaga 28 mln. pud g‘alla yetishmas edi. Turkistonda oziq-ovqat taqchilligi muammo-si, amalda 1915 yildayoq yaqqol ko‘zga tashlanib, 1917 yil-dan o‘lkani yoppasiga ocharchilik qamrab olgan. 1917 yilda bir pud g‘alla 3,5 so‘mdan 81 so‘mga qadar oshib ketdi1. O‘sha davrning yana boshqa manbasi bilan solishtirilsa, 1917 yil aprel oyida Samarqand viloyatining Chorsu va Registon bozorlarida bir qadoq2 un 23–25 tiyinni, bir pud un-ning narxi o‘rtacha 10 so‘mni tashkil etgan. Agar yana tarixiy dalillarga murojaat qilinadigan bo‘lsa, oziq-ovqat taqchilligi joylarda yanada ayanchliroq ahvolda ko‘zga tashlanadi. Masalan, 1917 yil martida tu-zilgan Avliyoota oziq-ovqat qo‘mitasi shahar aholisi ta -minoti uchun 1917 yilʼ iyuniga qadar 16069 pud g‘alla oldi. Ammo bu mutlaqo yetarli bo‘lmay, aholi ehtiyojiga zarur bo‘lgan g‘allaning qolgan qismini dastlab pudini 5 so‘mdan xarid qilgan bo‘lsa, may oyi oxirlariga kelganda bu ko‘rsat-kich 25 so‘mga yetib bordi. To‘g‘ri, qimmat bo‘lsa-da, oziq-ovqat qo‘mitasi har bir og‘izning kunlik yeyish me yori uchun 1, 1/2 funt4 hisobidan xarid qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Ammo ʼ uyezd oziq-ovqat qo‘mitasining tashkil topishi hamda g‘alla-ga 6 so‘mdan qat iy ʼ narx belgilanishi natijasida dastlab bozorda g‘allani ochiq-oydin sotish yo‘qqa chiqqan bo‘lsa, keyin g‘alla narxi kun sayin emas, soat sayin oshib bordi. Boz ustiga, chetdan g‘alla keltirish amalda to‘xtab qolgani, shuningdek, uyezdda hosil deyarli bo‘lmagani to‘g‘risidagi xabar ham narx-navoning keskin ortib borishiga olib kel-di 2 . 1917 yilning sentyabrida Avliyoota shahrining 24 ming aholisi uchun 2 O‘zbekiston Milliy arxivi (O‘zMA), R-31- fond ,1- ro‘yxat, 8- ish, 285-varaq

13 vagon g‘alla berish ko‘zda tutilgan bo‘lsa-da, oradan bir oy o‘tsa ham, yerli aholiga hech narsa berilmagan. Boz ustiga Avliyootaning yerli aholisi 1917 yil 15 avgust-dan 17 oktabrga qadar oziq-ovqat qo‘mitasi tomonidan hech qanday g‘alla bilan ta minlanmagan. Lekin ayni paytda rus aholisi, juda oz bo‘lsa-da, oziq-ovqatʼ mahsulotlari bilan ta minlab turilgan ʼ 3 . Ma lumotlardan ko‘rinib turibdiki, g‘alla ʼ taqsimoti adolatli amalga oshirilmagan. Masalan, 1917 yil oktabrdagi ma lumotga ʼ ko‘ra, 3 vagon unni musulmon aholi hisobiga taqsim qilingan bo‘lsa-da, amalda unning yarmini, ya ni 1,5 vagonni rus aholisi ochlari hiso-biga olib qo‘yilgan. ʼ Bunga sabab qilib, agar rus oziq-ovqat qo‘mitasi shunday yo‘l tutmagan taqdirda, mazkur qo‘mita a zolari “och rus aholisi tomonidan o‘ldirilardi”, deyi-ladi. ʼ Avliyoota shahar boshlig‘i 1917 yil 17 oktabrida Sirdaryo viloyat oziq-ovqat qo‘mitasi va Turkiston oziq-ovqat qo‘mitasiga qilgan murojaatida “aholining kambag‘al qismi bolalarini yetarli non bilan ta minlanmasa... ham-masi o‘limga ʼ mahkum. Ular uchun ajratilayotgan 3/4 funt non (bu ham faqat rus aholisiga) yetarli bo‘lmay, arang ularning hayotini qo‘llab turibdi”, deyiladi 4 . Oziq-ovqat muammosi Turkistonni boshqa uyezd hamda viloyatlarida ham kundan-kunga avj olib, boshqaruv tizi-midagilar uchun kun tartibidagi asosiy masalasi bo‘lib qolgan. Masalan, 1917 yil 4 fevralida Kaspiyorti viloya-tida oziq- ovqat muammosi yechimiga bag‘ishlangan majlisda oziq-ovqat bo‘yicha vakil, “general-mayor Kalmakov g‘alla ta minotidagi muammolarga to‘xtalib, ʼ Rossiyaning tay-yorlov rayonlaridan g‘alla va un keltirish juda kamayib ketdi (1916 yil noyabr va dekabr oylari rejasi baja-rilmagan) yoki mutlaqo to‘xtadi [Kavkaz]”, degandi. Bun-dan tashqari, majlisda g‘alla narxining oshib ketishi ham maqsadga muvofiq emas, unga qat iy narx belgilash zarur deb topilgan. Shu davrda ʼ Kaspiyorti viloyati aholisi uchun 1767862 pud g‘alla yetishmas edi 5 . Shuningdek, Farg‘ona vi-loyatida ham oziq-ovqat muammosi 1917 yilga kelib yaqqol bilinib, g‘alla yetishmovchiligi 60 mln. pudga yaqin edi. Bu amalda viloyat aholisining ocharchilikni boshidan kechira-yotgani edi. 3 O‘zMA, R- 31-fond, 1- ro‘yxat, 8- ish, 296- varaq. 4 O‘zMA, R- 31-fond, 1- ro‘yxat, 8- ish, 296- varaq. 5 O‘zMA, R- 31-fond, 1- ro‘yxat, 8- ish, 402-403- varaqlar.