logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. XAMSALARNING ILK DOSTONLARIDAGI ,,BASMALA” BOBINING QIYOSIY TADQIQI

XAMSALARNING ILK DOSTONLARIDAGI ,,BASMALA” BOBINING QIYOSIY TADQIQI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

171.30859375 KB
Скачать
XAMSALARNING ILK DOSTONLARIDAGI ,,BASMALA” BOBINING QIYOSIY TADQIQI MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………...………………3 I BOB. XAMSALARNING “BASMALA” BOBLARINI O‘RGANISH 1.1. “Basmala”atamasining ta’rifi va tavsifi…………………………..………...8 1.2.Xamsalarning “basmala”boblarini o‘rganish tarixi………………..….……16 Bob bo‘yicha xulosalar……………………………………………………....…29 II BOB. ALISHER NAVOIY “XAMSA”SIDAGI “BASMALA” BOBINING O‘ZIGA XOSLIGI 2.1.Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonida “basmala” bobi….….…30 2.2.Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonidagi “basmala” bobining turli talqinlari……………………………………………………………….……….38 Bob bo‘yicha xulosalar……………………………………………………..…..47 III BOB. XAMSALARNING “BASMALA” BOBINI QIYOSIY O‘RGANISH 3.1. Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy xamsalarining ilk boblarida kompozitsiya, mazmun va g‘oya masalalari……………………………………………………………………....48 3.2.”Maxzan ul-asror”, “Matla ul-anvor”, “Tuhfat ul-ahror”, “Hayrat ul-abror” dostonlari ilk boblarining qiyosiy tadqiqi………………………………..........62 Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………..…….73 UMUMIY XULOSALAR………………………………………………….....74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘YXATI...............................75-78 1 KIRISH Dissertatsiya mavzu si ning asoslanishi va uning dolzarbligi . Hozirgi kunda yurtimizda yangi Uyg‘onish davri, ya’ni Uchinchi Renessans poydevorini yaratishga harakat qilinmoqda. Bu borada Prezidentimizning quyidagi gaplari asoslidir: ,,Buyuk ipak yo‘lining chorrahasida joylashgan ona zaminimiz azaldan yuksak svilizatsiya va madaniyat o‘choqlaridan biri bo‘lganligini ko‘ramiz. Xalqimizning boy ilmiy-madaniy merosi, toshga muhrlangan qadimiy yozuvlar, behaho me’moriy obidalar, nodir qo‘lyozmalar, turli osori atiqalar davlatchilik tariximizning uch ming yillik teran ildizlaridan dalolat beradi.“ 1 Shunga asoslanib aytadigan bo‘lsak, Alisher Navoiy ijodini o‘rganish, nafaqat adabiyotimiz, balki tilimiz, dinimiz, madaniyatimizni yuqori cho‘qqilarga olib chiqadi. Dissertatsiya mavzusi “Xamsa”larning ilk dostonlaridagi “Basmala” bobining qiyosiy tadqiqi” deb nomlanadi. Sharq mumtoz adabiyotida deyarli barcha asarlar muqaddimaviy boblar, ya’ni kirish qismlardan tarkib topadi. Xamsachilik an’anasini boshlab bergan ozar shoiri Nizomiy Ganjaviy “Panj Ganj” dostoni ham bundan mustasno emas. Xamsachilik an’anasiga javob yozgan shoirlar ham shu an’anaga muvofiq tarzda o‘z dostonlarini yozganlar. Ilk bor turkiy tilda “Xamsa” yozgan buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiy ham “Hayrat ul-abror” dostonining ilk bobini “Basmala”, ya’ni “Bismillahir rohmanir rohiym” oyatining ta’rif-u tavsifi, sharhiga bag‘ishlaydi. “Basmala” deb ataluvchi Alisher Navoiy “Xamsa”si tarkibidagi ilk bob mustaqillikdan keyingi davr o’zbek adabiyotshunosligining asosiy tadqiqot mavzularidan biriga aylandi. Ushbu bobning maqsadi, “Xamsa”dagi o’rni, turli nuqtai nazardan talqini va tahliliga bag’ishlangan bir qator maqola va risolalar nashr ettirildi. Bu borada A.Hayitmetov, A.Rustamov, M.Muhiddinov, Z.Amonova, U.Jo’raqulov, O.Davlatov, A.Malik va boshqa bir qator olim va tadqiqotchilarning ilmiy ishlarini alohida qayd etishimiz mumkin . Ayrim masalalarda hatto qizg’in bahs- munozaralar ham kuzatildi. Mazkur tadqiqotlar hamda ularda bildirilgan fikr- 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘qituvchilar va murabbiylar kuniga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi//http://uza.uz/posts/3452. 2 mulohazalarni umumlashtirish, qiyoslash, ilmiy munosabat bildirish ayni damda kun tartibidagi masalalardan biri bo’lib turibdi. Shunday ekan, Alisher Navoiy ijodini o‘rganish, uning asarlarini boshqa qardosh xalq ijodkorlari bilan solishtirgan holda o‘rganish adabiyotimizni jahon adabiyoti bilan yuzlashishiga sabab bo‘ladi. Tadqiqotning obyekti . Tadqiqot obyekti uchun Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylarning xamsalari ilk dostonlari: “Maxzan ul-asror”, “Matla ul-anvor”, “Tuhfat ul-ahror”, “Hayrat ul- abror” olindi. Tadqiqotning predmeti . Tadqiqotning predmeti sifatida sifatida Alisher Navoiy “Xamsa”si tarkibidagi ilk doston “Hayrat ul-abror” tarkibidagi “Basmala” bobi, ularning xususiyatlari, Allohga bo‘lgan ishq tarannumi, salaflar ijodidan ilhomlanish natijasida paydo bo‘lgan misralari, umuman olganda, Navoiyning tasavvufiy qarashlarini belgilab oldim. Tadqiqotning maqsadi . Dissertatsiyadan ko‘zlangan masad xamsachilik an’anasi, xamsalarga javobiya yozishda an’ana va novatorliklar, xamsalarning o‘ziga xosligi, shakl va mazmun, syujet va kompozitsiya masalalarini ilmiy jihatdan yoritib, tahlilga tortilgan asarlarni o‘zaro solishtirib tadqiq qilishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari. Tadqiqotdan ko ‘ zlangan vazifalar quyidagilar: – Alisher Navoiy “Xamsa”sining “Basmala” bobining umumiy mazmun- mohiyatini tahlil qilish; – “Xamsa”dagi “Basmala” bobining salaflari “Xamsa”sidagi “Xamsa”sining “Basmala” bobi bilan taqqoslab, umumiy mazmun-mohiyatini tahlil qilish; – har bir dostondagi “Basmala” bobining mazmuni, ularda ko‘tarilgan muammolarni qiyoslab, ular orasidagi uzviylik, o‘ziga xoslik va farqli jihatlarni aniqlash; shoir asarini shu paytgacha talqin qilish masalalariga munosabat bildirishdan iborat. 3 Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:  Mustaqillik yillarida o‘zbek adabiyotshunoslik ilmida qaror topgan ilmiy xolislik mezonlari asosida xamsachilik an’anasida ilmiy, nazariy qarashlarning yakdilligiga erishilgan;  Navoiy adabiy merosi mavzu ko‘lamiga ko‘ra tasnif qilingan, salaflari “Xamsa” larining g‘oyaviy -badiiy xususiyatlari ochib berilgan;  shoir asari uning salaf yoki xalaflari asarlari bilan qiyoslab, farqlarini, umumiy tomonlarini aniqlab, bayon qilingan. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqotning asosiy masalalari sharq mumtoz adabiyoti namoyondalari, mumtoz asarlar namunalari, ijodiy hamkorlik, ijodkorlarning asarlariga javobiya yozish an’anasi yoritib berilgan. Ustoz-shogirdlik masalasida o zaro mehr-muruvvat, hurmat singariʻ insoniy fazilatlarni ko rsatib berishdan iborat. ʻ Tadqiqot mavzusi bo ʻ yicha adabiyotlar sharhi(tahlili). Tadqiqot mavzusini yoritishda bir qancha diniy, islomiy, ilmiy, tasavvufiy, badiiy kitoblardan, dissertatsiya va avtoreferatlardan foydalanildi. Jumladan “Basmala” bobi ilmdagi turli yo nalishlarni o zaro bir yerga tutashtiradi. Ushbu ʻ ʻ bob ham diniy jihatdan, ham ilmiy jihatdan fikr va bilimlarni o zaro yoritib ʻ berishni talab qiladi. Tadqiqotda qo ‘ llanilgan metodikaning tavsifi. Tadqiqot mavzusini yoritishda bir qancha metodlardan foydalanildi. Jumladan, matniy-qiyosiy, statistik, tasniflash, analiz, kontekstual, struktural, tarixiy-qiyosiy tahlil metodlaridan unumli foydalanildi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati shundan iboratki, Alisher Navoiy “Xamsa”sini o rganishda, uni ʻ to‘g‘ri talqin qilish va tahlil etishda oliy ta lim muassasalarining o zbek ʼ ʻ filologiyasi fakultetlari talabalariga “O zbek adabiyoti tarixi” fanidan ma ruzalar ʻ ʼ va amaliy mashg ulotlar o tishda, mumtoz adabiyot bo yicha ilmiy izlanishlar ʻ ʻ ʻ olib borishda foydalanish mumkin. 4 Ish tuzilmasining tavsifi. Magistrlik dissertatsiyasi ham shakl jihatdan, ham mazmun jihatdan tavsiflashni nasarda tutadi. Ishning tarkibi kirish, asosiy qism, adabiyotlar ro yxatidan iborat. Mazmun jihatdan esa dastlab “Basmala” bobiʻ umumiy tavsifi berilgan. So ngra Alisher Navoiy “Xamsa”sidagi “Basmala” ʻ bobiga alohida to xtalib, batafsil yoritib berilgan. Keyin esa Navoiyning ʻ “Basmala” bobi salaflari “Basmala” bobi bilan o zaro qiyoslangan. ʻ Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Alisher Navoiyning “Xamsa” dostonini salaflari “Xamsa” dostoni bilan qiyosan o ‘rganish bo‘yicha qiyosiy adabiyotshunoslikda bir qancha ishlar amalga oshirilgan. Xususan, R.Nikolson, S. Ernst, T.Husayn, S.Nafisiy, A.Mets , I.Y.Krachkovskiy, B.Furo‘zonfar, E.E.Bertels, J.Nurbaxsh , A.Kudelin singari olimlarning asarlarida ushbu mavzuga daxldor nazariy muammolar, umumlashma va xulosalar o‘z ifodasini topgan 2 . Mustaqillik yillarida A.Rustamiy, N.Komilov, R.Vohidov, O.Davlatov, M.Muhiddinov, I.Haqqul, S.Olim, Sh.Sirojiddinov kabi adabiyotshunoslar tomonidan Navoiy ijodining yangi tahlil va talqinlari dunyo yuzini ko‘rdi 3 . Mazkur olimlar tomonidan yaratilgan ilmiy tadqiqot hamda maqolalarda Navoiy ijodiyotini tasavvuf va irfon nazariyasi bo‘yicha tahlil qilish, diniy- tasavvufiy g‘oyalarning Na voiy ijodida tutgan o‘rni va ahamiyatini belgilash jarayonida Qur’on va hadisning ta’siri hamda roli haqida muayyan xulosa va qaydlar borligi ahamiyatlidir . A.Hojiahmedov va Y.Is’hoqovning kitoblarida iqtibos san’ati haqida muxtasar ta’rif berilgan bo‘lib, bu san’at Navoiy asarlarida keng qo‘llanilgani ta’kidlangan 4 . Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: 2 Зоҳидов В. Улуғ шоир ижодининг қалби. – Т.: Ўзбекистон, 1970; Шайхзода М. Ғазал мулкининг султони. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1966; Ҳайитметов А. Навоийнинг ижодий методи масалалари. –Т.: Фан, 1963; Маллаев Н. Алишер Навоий ва халқ ижодиёти. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1974. 3 Рустамий А. Бисмиллоҳнинг маъноси. – Т.: Фан, 1999; Комилов Н. Хизр чашмаси. – Т.: Маънавият, 2005; Комилов Н. Маънолар оламига сафар. – Т.: TAMADDUN, 2012; Воҳидов Р. Навоий ва илоҳиёт. – Бухоро, 1994; Кароматов Ҳ. Қуръон ва ўзбек адабиёти. –Т.: Фан, 1997; Ғаниева С. Навоий насри нафосати. –Т.: ТошДШИ нашриёти, 2000 ; Имомназаров М. Навоийшуносликка кириш. – Т., 2015; Муҳиддинов М. Комил инсон – адабиёт идеали. – Т.: Маънавият, 2005; Ҳаққул И. Навоийга қайтиш. – Т.: Фан, 2011; Олим С. Нақшбанд ва Навоий. – Т.: Ўқитувчи, 1996; Сирожиддинов Ш. Алишер Навоий: манбаларнинг қиёсий- типологик, текстологик таҳлили. – Т.: Akademnashr, 2011. 4 Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадиият малоҳати. – Т.: Шарқ, 1998. – Б.60; Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. –Т.: O‘zbekiston НМИУ, 2014. – Б. 57. 5 Navoiy hayoti va ijodiy faoliyatiga yangi qarashlar asosida yoritilgan maqola nashr qilingan. Xususan, ,,Alisher Navoiy va uning olamiga bir nazar“, ,,Navoiy ijodida irfoniy mavzular badiiyati“ nomli bir qancha maqolalar yaratilib, ularda shoir shaxsiyati , adabiy merosiga oid yangi qarashlar tahlilga tortilgan va ilmiy xulosalar chiqarilgan. Navoiy asarlari ilmiy jihatdan yoritilgan. “Xamsa” tarkibidagi dostonlar mazmun jihatidan yaxshi yoritilgan. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi. Ilmiy muammoning aniq qo‘yilganligi, chiqarilgan xulosalarning tasniflash, tavsiflash, tarixiy-qiyosiy tahlil usullari bilan asoslangani, ishonchli nazariy manbalar va lug‘atlardan foydalanganligi, nazariy fikr va xulosalarning amaliyotga joriy etilgani, olingan natijalarning vakolatli tuzilmalar tomonidan tasdiqlangani bilan belgilanadi. Tadqiqot natijalarining amaliyotga joriy qilinishi. Dissertatsiyaning amaliy ahamiyati shundaki, uning asosiy nazariy xulosalaridan oliy o‘quv yurtlari va litsey, kollejlar uchun o‘zbek adabiyoti tarixi bo‘yicha darslik va qo‘llanmalar yaratishda, uslubiy tavsiyanomalar yozishda, shuningdek, magistr va bakalavrlar uchun maxsus kurslarda o‘qib, foydalanishi mumkin. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Tadqiqot kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. Xamsalarning “basmala” boblarini o‘rganish 1.1.“Basmala” atamasining ta’rifi va tavsifi. Musulmon kishi kundalik hayotida eng ko‘p talaffuz qiladigan jumla bu- “Bismillahir rohmanir rohim”dir. “Bismillahir rohmanir rohim”ning fazilatini yo bilamiz yoki bilmaymiz. Har bir ishni “Basmala” bilan boshlash sunnatdir. 6 Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi va sallam: “Har bir ish “Bismillah” bilan boshlanmas ekan, uning oxiri kesikdir”, deganlar. Ya niʼ barakasi yo‘qdir. Аhamiyatli ishlarni “Bismillah” bilan boshlash xususida Islomda jiddiy ko‘rsatmalar berilgan. Xususan, islom dinining muqaddas kitobi bo ‘lmish Qur’oni Karimdagi ilk “Fotiha” surasida “bismilloh” atamasiga quyidagicha ta’rif berilgan: Bu sura Qur’on nusxalarida Makkada nozil qilingan deb kelinayotgan bo ‘ lsada, tafsir va hadislarda u Madinada ham takroran nozil qilingan, deyiladi. Shuning uchun ham bu suraning nomlaridan biri – “Sab ’ ul- masoniy”, ya’ni “ikki bor nozil qilingan yetti oyat” demakdir. Suraning o ‘ nga yaqin nomlari bo ‘ lib, ulardan eng mashhuri “Fotiha”, ya’ni, “ ochuvchi” - suralarning joylashishi bo'yicha avvalida qo ‘ yilgani uchun unga shu nom berilgan. “Al-Hamdu” so ‘ zi bilan boshlangani uchun bu nom bilan ham ataladi. Islom dini mafkurasi va ahkomlarini muxtasar shaklda o ‘ zida mujassam etgani uchun “Ummul-Qur’on” , ya’ni “Qur’onning onasi” nomi berilgan. Mazkur yetti oyatni sharhlab ba’zi mufassirlar bir necha jildlik asar yozib qoldirganlar. “Bismillohir Rahmonir Rahim” oyati “Fotiha” surasining tarkibiga kiradimi yoki u keyin qo ‘ shib qo ‘ yilganmi degan masalada mujtahidlarning ba’zilari uni shu suradan deb sanaganlar. Boshqalar esa Qur’ondagi 113 ta sura boshlanishidagi hamma “Bismilloh”lar ham suralarining tarkibiy qismidan emas, balki ularni bir-biridan ajratib turuvchi - fosila sifatida joylashtirilgan, deganlar. “Bismilloh” oyati faqat bir joyda - Naml surasining 30- oyatida kelgan, deb ta’kidlaydilar. Abu Hanifa (Imom A’zam) ham shu fikrda bo ‘ lganlar. Shuning uchun Hanafiy mazhabiga mansub xattot va noshirlar tomonidan ko'chirilgan va chop etilgan Qur’on nusxalarida, xususan Turkiya va Pokistonda nashr etilgan nusxalarda “Fotiha” surasining boshida kelgan “Bismilloh”ga raqam qo'yilmaydi. Arab dunyosida chiqadigan Qur’onlarda esa unga birinchi raqam, “Fotiha” surasining birinchi oyatiga esa 2 raqamini qo ‘ yadilar. Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan (boshlayman). 1. Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan (boshlayman). 7 2. Hamd olamlar Rabbi - Allohgakim, Izoh: Hamd so ‘ zi arabcha bo ‘ lsada, musulmon xalqlari tilida ko ‘ p ishlatilishi va uning mazmuni ham bir qadar tushunarli bo ‘ lib ketgani uchun tarjimasiz o ‘ zi berildi. Aslida hamd - bu maqtov demakdir. Lekin bu maqtov Allohgagina xosdir. Ya’ni, Allohdan boshqaga hamd so ‘ zini ishlatilmagani ma’qul. Zero, hamd - bu maqtaluvchidagi yaxshi sifatlarni har qancha ta’rif va tavsif qilsa ham ozlik qilishini anglatadi. Insonni maqtaganda esa madh so ‘ zini ishlatgan ma’qul. Zero, madh - bu maqtaluvchida mavjud bo'lmagan yaxshi sifatlarni ham qo ‘ shib maqtashdir. Oyatdagi “olamlar”dan murod butun mavjudotdir. 3. (U) mehribon, rahmli. 4. Jazo kuni (qiyomat)ning egasidir. 5. Sengagina ibodat qilamiz va Sendangina yordam so ‘ raymiz! 6. Bizni shunday to ‘ g ‘ ri yo ‘ lga boshlaginki, 7. ( U ) Sen in’om (hidoyat) etganlarning yo ‘ lidir Izoh: Alloh in’om etgan kishilar - payg ‘ ambar, siddiq va shahidlardir. G ‘ azabga uchragan va adashganlarning emas! Izoh: Allohning g ‘ azabiga uchraganlar - Muso qavmining itoatsizlaridir (Baqara surasi, 61-oyatga qaralsin). Adashganlar esa - Iso qavmining, ”Allohning farzandi bor ” deydiganlaridir. 5 “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”da esa “bismilloh” atamasiga quyidagicha ta’rif berilgan: Bismilloh- Bismillohir Rahmonir Rahim (arab. – “Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan”) - islomda ko‘p tilga olinadigan, har bir niyat, ibodat va amaliy harakat oldidan aytiladigan oyat. Bismilloh Qur’onda 114 suradan 113 tasining boshlanishida ishlatilgan (faqat 9-surada yo‘q). Bu oyat xudo bandalariga rahmli (rahim), mehribon (rahmon), musulmonning har bir harakati Alloh nomi bilan boshlanishi lozimligini bildiradi. Payg‘ambar (s.a.v) o‘z hadislaridan birida: “E’tiborli har bir ish “Bismilloh” bilan boshlanmas ekan, uning oxiri kesikdir”, deganlar. Ya’ni uning barakasi bo‘lmaydi, oxiriga yetmaydi, deganidir. Qur’on tilovatida bismilloh oldidan 5 Tarjimon: Abdulaziz Mansur. “ Qur’oni karim ma’nolari tarjimasi”. Hilol nashr. 8 “A’uzu billohi minashshaytonir rajim” (“Shaytonning yomonligidan Allohdan panoh tilayman”) ham qo‘shib aytiladi. Buni har qanday ish va xatti-harakat oldidan shaytonni haydash va uning vasvasasidan xoli bo‘lish mazmunida ham talqin etadilar. Bismilloh maktublar, rasmiy hujjatlar, diniy asarlar boshida ham yoziladi. Diniy manbalarda “basmala” nomi bilan ham yuritiladi. 6 Ibn Moja rivoyat qilgan hadisda: “Hamdu sano bilan boshlanmagan har bir ishning orqasi kesikdir”, – deyilgan”. “Bismillah”ning ma’nosiga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak: “Bismillah»- Allohu taolloning ismi sharifi bilan boshlayman; “ar-Rohman”- dunyoda hammaga, barcha jonli maxluqotiga rizq b е ruvchi; ar-Rohiym”- oxiratda faqat mo‘min qullariga jannat va jamol n е ’matlarini ehson etuvchi; “Rohman” umumiy, “Rohiym” esa xos bir ma’noni ifodalashi bois “Bismillahir- rohmanir-rohim” d е gan mo‘min Alloh taoloning Rahmon sifatidagi tajalliyi bilan o‘tkinchi dunyoda barcha mavjudotga b е riladigan n е ’matlardan bahramand bo‘ladi. Rohiym ilohiy sifati tajalliyi bilan Alloh taoloning abadiy va boqiy bo‘lgan oxiratga xos in’om-ehsoni, jannatini va jamolini ko‘rish baxtiga noil bo‘ladi. Arabcha ismlar faqat “ot” yoki “nom” ma’nosida k е lmaydi, balki aynan sifat, nishon va alomat ma’nosini ifodalashi mumkin. Shunday ekan: “Rohman va Rohiym Allohning ismi bilan boshlayman” jumlasi “Alloh taoloning t е ngsiz qudratini ko‘rib, Uning bu dunyoda hamma maxluqotga b е radigan in’om-ehsonini, oxiratda esa faqat mo‘min qullariga tuhfa etuvchi n е ’matlarini orzu qilib, Allohning ismi bilan boshlayman”, d е gan ma’noni bildiradi. Bu qudsiy kalima “A’uzu”dan k е yin o‘qiladi. “A’uzu” botil yo‘llar d a adashib k е tmaslik uchun shayton yomonligidan Allohning panoh b е rishini so‘rash bo‘lsa, “Bismillah” ham to‘g ‘ ri yo‘lga boshlashda Allohdan n е ’matlarini, in’om-ehsonini so‘rashning bir ifodasidir. “Bismillah”dan k е yin Rohman va Rohiym sifatlarining k е lishi Alloh taoloning shafqat va marhamati 6 Zuhriddin Husniddinov tahriri ostida. “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”. Davlat ilmiy nashriyoti, 2004. 9 naqadar buyukligini bayon etadi. Bu muborak jumlaning ma’nosi: “Dunyoda do‘stlariga ham, dushmanlariga ham va butun jonli maxluqotiga rizq b е ruvchi, oxiratda esa faqat mo‘min qullariga jannati va jamoli bilan in’om-ehson etuvchi Alloh Azimush-shanning ismi sharifi ila ushbu ishni boshlayman”, demakdir. Bu “Bismillah”i sharifdagi ch е ksiz asrordan bir n е chasiga murojaat etsak, b е nihoya hikmatlarni topamiz. “Bismillahir-rohmanir-rohim” o‘n to‘qqiz harfdan iborat va buning asrori jahannamning o‘n to‘qqiz zaboniyiga (azob farishtalariga) muqobildir. Biror inson chin dildan “Bismillahir rohmanir rohim” d е b aytsa, Alloh taolo o‘n to‘qqiz zaboniyning shiddatini bu o‘n to‘qqiz harf bilan daf etadi. Shunga ko‘ra, hatto nabiylar va valiylar ham bu ikki muborak ismi sharif tufayli dunyoviy hamda uxroviy mashaqqatlardan panoh topishgan. Hatto Nuh(a.s.) k е maga chiqayotganlarida Hud surasi 41-oyati karimada aytilganid е k: “(Allohning nomi bilan) k е maga mininglar, chunki uning yurishi ham, turishi ham Alloh nomi bilan bo‘lur”, d е b salomatlikka y е tishdi. “Bismillah”ning yana bir siri haqida bunday d е yiladi: Bir k е cha-kunduz yigirma to‘rt soatdir. Shundan b е sh soatga b е sh vaqt namoz taxsis etilgan, qolgan o‘n to‘qqiz soatida esa o‘n to‘qqiz harfli “Bismillah”ni o‘qish gunohlarga kafforat bo‘ladi. “Bismillah”i sharif “B е ” harfining asrori naqadar buyuk: Hazrati Ali karamallohu vajhahu: “Tavrot, Injil, Zaburdagilarning hammasi Qur’oni Karimda, Qur’oni Karimdagi haqiqatlar esa “B е ” harfida mavjuddir. “B е “ harfidagi asror va haqiqatlar esa “Be” ning ostidagi nuqtada mavjuddir”, deganlar. Muhiddin Arabiy ham “B е ” harfidagi futuh haqida bunday d е ydi: “Ey inson, bilginki, Alloh taolo Kitobi karimini “B е ” bilan boshlab, “Bismillah” d е yishi “b е ”ning sharafidandir. Yana bu kabi har bir sura ham “B е ” bilan boshlanadi. Tavba surasi “Bismillah”siz boshlansa-da, avvali yana harflar ichida faqat “B е ” 10 bilan “Baroatun minalloh” d е ya nozil qilindi.” Bu bayon “B е ” harfining buyuk sharafini bildirishi uchundir”. “Masnaviyi sharif” sohibi Jaloliddin Rumiy ham ushbu mashhur kitobini “Bishnav az nay chun hikoyat m е kunad” d е b boshlaydi. 7 Ya’ni, vujudi nay kabi, ichi mosuvodan holi, l е kin Rahmoniy navha (nafas) bilan to‘lgan komil inson holatini tasvir etadi. Bularning bari “Bismillah”i sharifning nihoyasiz ilohiy sirlaridan bir qatradir. Shuning uchun ham barcha anbiyo va avliyo “Bismillah”i sharifga umrlarining oxirigacha ta’zim qilib o‘tganlar. Rasulullohning (s.a.v.) bu xususda: “Bismillah”i sharif yozilgan qog ‘ ozni ta’zim etib, y е rdan olgan kishi, inshoolloh, siddiqlar zumrasidandir” d е yishi ham shu ilohiy sirlarga ko‘radir. Hazrati Umar (r.a.) Rum Qaysarining boshida tinchlik b е rmaydigan og ‘ riq borligini eshitib, unga shifo bo‘lishi uchun “Bismillah” yozilgan bir bosh kiyim yuboribdi. Rum Qaysari “Bismillah” yozilgan bosh kiyimni kiyganida og ‘ riq to‘xtar, y е chsa, yana og ‘ riq boshlanardi. Bu hol Qaysarning diqqatini tortadi. U bosh kiyimni sinchiklab qarab chiqadi va tikilgan paxtalari orasida bir yozuvga ko‘zi tushadi. Bu yozuv “Bismillahir-rohmanir-rohim” edi. Nihoyat Qaysar shifoning shu qudsiy kalimada ekanini tushunib yetadi. Keling sevimli payg‘ambarimiz Muhammad mustafo sollallohu alayhi va sallamdan voris bo‘lgan sahih hadislar orqali eng ko‘p ishlatadigan so‘zimiz- ”Bismillahir rohmanir rohim” ning fazilati haqida so‘z yuritaylik. Shoyadki, xabardor bo‘lib, bu kalimani yanada ko‘proq aytib, Allohning rahmat va mag‘firatiga yana ham ko‘proq erishadigan bo‘lsak. Imom Doroqutniy Ibni Umar roziyallohu anhudan rivoyat qilgan hadisda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: ”Jabroil alayhissalom menga Alloh taolodan vahiy olib kelganida, avvalgi aytgan kalimasi “Bismillahir rohmanir rohiym” bo‘lar edi, deb marhamat qilganlar. 7 Jaloliddin Rumiy “Ma’naviyi masnaviy”. Sharq nashriyot- matbaa konserni bosh tahri ri yat , T-1999. 11 Imom Buxoriy rahmatullohi alayh hazratlari hazrati Jobir roziyallohu anhudan rivoyat qiladilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam “Bismillahir rohmanir rohim”ni nozil bo‘lishi haqida shunday deganlar: “Vaqtiki “Bismillahir rohmanir rohim” nozil bo‘lganda maloikalardan iborat samovot ahli xursand bo‘ldilar. Uning nozil bo‘lishi bilan Arsh titradi. U bilan mingta farishta nozil bo‘ldi. Maloikalarning imonlari ziyoda bo‘ldi. Jinlar yuztuban yiqildilar. Falaklar harakatga keldi. Uning ulug‘ligi oldida davlatmandlarning qadri pasaydi”. Oisha onamiz roziyallohu anhodan rivoyat qilinadi: “Vaqtiki ”Bismillahir rohmanir rohim” nozil bo‘lganda tog‘lar ham tasbeh aytdi. Tog‘larning tasbehini hatto Makka ahli ham eshitdi. Ular: Muhammad (s.a.v) tog‘larni ham sehr qildi”, dedilar. Bas, ularning ustiga Alloh taolo tutun yubordi. Tutun hatto-ki Makka ahlining ustiga soya soldi”. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Kimki “Bismillahir rohmanir rohim”ni ishonch va iymon bilan aytsa, tog‘lar ham u bilan birga tasbeh aytadi, illo aytguvchi tog‘lar tasbehini eshitmaydi”, dedilar. 8 Doroqutniy va Tabaroniy rohimahumulloh Burayda roziyallohu anhudan rivoyat qiladilar. Nabiy sollallohu alayhi vasallam menga: “Sulaymon alayhissalomdan keyin birorta nabiyga nozil bo‘lmagan oyatni senga aytmay masjiddan chiqmayman”, dedilar-da keyin “namozda Qur’onni nima bilan boshlaysan”, dedilar. Men “Bismillahir rohmanir rohiym”, bilan dedim. Ul zot “Ha, o‘sha, o‘sha”, dedilar. Vaki va Sa’labiy rohimahumulloh Ibni Mas’ud roziyallohu anhudan rivoyat qiladilar: “Kimki do‘zaxning Zaboniya farishtalari changalidan omonda bo‘lmoqni xohlasa, 19 ta harfdan iborat “Bismillahir rohmanir rohiym”ni ko‘p o‘qisin. Alloh taolo “Bismillahir rohmanir rohiym”dagi har bir harfni har bir Zaboniya farishtaga qalqon qiladi”. Daylamiy roziyallohu anhu Ibni Mas’ud roziyallohu anhudan rivoyat qiladilar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Kimki “Bismillahir rohmanir rohiym”ni o‘qisa, Alloh taolo uning har bir harfi uchun qirq ming hasanot 8 Imom al- Buxoriy.” Al-jome’ as-sahih”. “Munir” nashriyoti.,2021. 12 yozadi, qirq ming yomonligini o‘chiradi, u uchun qirq ming darajot ato etadi. (Dorul Mansur). Anas ibni Molik roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Nabiy sollallohu alayhi vasallam: ”Agar butun yer yuzidagi dov - daraxtlar qalamlar bo‘lsa, dengizlar siyoh bo‘lsa va jinlar, insonlar, farishtalar kotiblar bo‘lsalar va “Bismillahir rohmanir rohiym”ni ma’no va fazilatlarini ming-ming yillab yozsalar, uni o‘ndan birini ham yoza olmaslar.(Risolai basmala). Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilinadi: “Agar banda “bismillahir rohmanir rohiym” desa, jannat ahli “Labbayka va sa’dayka” ya’ni mana men sening qarshingda, oldingdaman. Seni baxtli qilaman, deydi va Alloh taologa iltijo qiladi: “Parvardigoro, falonchi bandang “Bismillahir rohmanir rohiym” dedi. Allohim uni do‘zah ahlidan qilma, uni jannatingga kirgiz”, deydi”. Lashin Abul Farahning “Qur’oni Karimning fazilatlari” kitobida “ Bismillahir rohmanir rohiym” oyatiga quyidagicha ta’rif beriladi : Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilinadi. Ul Zot sollallohu alayhi vasallam: “Qiyomat kuni bir qavm keltiriladi. Ular “Bismillahir rohmanir rohiym”, deb keladilar. Tarozida ularning yaxshiliklari yomonliklaridan og‘ir keladi. Boshqa ummatlar: “Ularning yaxshiliklari bunchalik ham og‘ir”, deydilar. Albatta, buning sababi ular bu hayotida dunyoda har bir kalomlarini “Bismillahir rohmanir rohiym” bilan boshlar edilar. ”Bismillahir rohmanir rohiym” Alloh taoloning ulug‘ ismlaridandir. Garchi tarozining bir pallasiga “Bismillahir rohmanir rohiym” qo‘yilsa, ikkinchi pallasiga Samovot va Yer, ular ichidagi va ular orasidagi narsalar qo‘yilsa, albatta, “Bismillahir rohmanir rohiym” og‘ir keladi. Alloh subhonahu va taolo bu ummatni “Bismillahir rohmanir rohim”ning fazilati-yu barakotidan turli xil balo-ofatdan, shaytonning sharridan omon saqladi. Shuningdek, turli xil kasalliklardan, yo‘qolib ketishdan, o‘tda yonishdan, mayib- majruh bo‘lishdan, suvga cho‘kishdan omon saqladi. 9 Buyuk bobomiz Abu Lays Samarqandiy aytadi: “Farzandingning tili kalimaga juftlangan kundan boshlab uning ong-u shuuriga quyidagi uch 9 Lashin Abul Farah.“ Qur’oni Karimning fazilatlari”. Munir nashriyoti, 1999. 13 muborak kalimani quymog‘ing farz deb aytganar. Ular quyidagilar: “Assalomu alaykum”, “Bismillahir rohmanir rohiym”, “Allohu akbar”. Umayya ibn Maxshiydan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘tirgan edilar. Bir kishi ovqat tanovul qilib, oxirgi luqma qolguncha Alloh ismini zikr qilmadi. Qachonki , oxirgi luqmani og‘ziga solayotganida “Bismillahi avvalahu va axirahu” (ya’ni, avvali-yu oxiriga Allohning ismi bilan), deb aytdi. Buni kuzatib turgan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam kuldilar , so ‘ ngra u zot : “ Shayton uning ovqatiga sherik bo ‘ lib , tanovul qilayotgan edi . Qachonki , bu . kishi Alloh ismini zikr qilganda qornidagini qayt qilib yubordi ”, dedilar . Bu hadisning sharhida aytilishicha, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bu kishining “Bismillah”ni tark qilganini ish oxirida bildilar. Agar avvalda bilganlarida jim turmasdan eslatar edilar. Oishadan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam sahobalardan oltitasi bilan ovqatlanayotgan edilar. Shunda bir a’robiy kelib, o‘sha ovqatdan ikki luqma bilan hammasini yeb qo‘ydi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Agar u Allohning ismini zikr qilganida, sizlar to‘yar edingiz”, dedilar. Imom Termiziyning “Sahihi Termiziy” asarida quyidagi hadis keltiriladi: “ Jobirdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Kim ovqatlanayotganida Alloh ismini zikr qilishni unutsa, ovqatdan forig‘ bo‘lgandan keyin “Qul huvallohu ahad” ni o‘qisin”, dedilar. Ulamolar taomning avvalida “Bismillah”ni aytish mustahab ekaniga ittifoq qilishgan. Agar avvalida qasddanmi, unutibmi, majburanmi, boshqa sabablarga ko‘ra ojiz bo‘libmi, “Bismillah”ni aytishni tark qilsa, so‘ngra ovqatlanish asnosida esiga tushib qolsa, yuqoridagi hadisga muvofiq “Bismillahi avvalahu oxirahu”, deb aytish mustahabdir”. Ba’zi ulamolarimizning fikrlaricha, «Bismillah»ni balandlatib aytish mustahabdir. Chunki bunda boshqalarni ham ogohlantirib, ularning ergashishlariga targ‘ib bor. 14 Xulosa qilib aytadigan bo‘ lsak, bismillah har bir mo‘min-musulmonning har daqiqada tili-yu dilidan tushirmaydigan aziz kalomi bo‘lishi kerak. Zero ushbu kalom orqali biz cheksiz savob-u, ajrlarga erishamiz, inshooloh. 1.2.Xamsalarning “basmala” boblarini o‘rganish tarixi Sharq mumtoz dostonchiligida “odobi tasnif” bo‘yicha dastlab hamd, na’t va munojot, madh kabi mavzularda alohida boblar ajratilib, so‘ng muddaoga o‘tish an’anasi borligi ma’lum. Mazkur boblar ijodkorning qaysi davrda yashaganligi (madh etilgan shoh yo boshqa yuksak lavozimli shaxsning kimligiga qarab), shuningdek, uning mazhabi yoki e’tiqodi haqida ham xulosa chiqarish mumkin bo‘ladi. Kitobning asosiy mavzusi, yo‘nalishi, nima haqida ekanligi haqida ham aynan muqaddimaviy boblardan ma’lumot hosil qilish mumkin. Afsuski, mazkur boblar sho‘ro hukumati davrida e’tibordan chetda qolib, nashr paytida ham qisqartirildi. Umuman, bu mavzudagi o‘nlab, yuzlab turli sa viyadagi tadqiqotlarni topish mumkin. Ilohiyatshunoslik funksiyalaridanʼ biri iloh – olamning yaratuvchisi bo‘lgan Zotga xos jihatlarni o‘rganishga ham kirishini nazarda tutsak, Islom tarixida bu borada jiddiy va chuqur izlanishlar benihoya ko‘pligi ko‘rinadi. O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalarida, xususan, “Devonu lug‘otit turk”, “Qutadg‘u bilig”, Аhmad Yassaviy hikmatlari, Аlisher Navoiy, Huvaydo, So‘fi Olloyor va boshqalarning asarlarini hamd va munojotlarsiz tasavvur qilib bo ‘lmaydi. Аlisher Navoiy bu masalaga juda jiddiy qaragan. Аlisher Navoiy asarlarida Qur on va hadisning istifoda qilinishi bilan ʼ bog‘liq hamdlar, na tlar ilmiy tahlil etilgan ayrim izlanishlar bor. Xususan, ʼ Аlibek Rustamiy, Аbduqodir Hayitmetov, Аziz Qayumov, Shuhrat Sirojiddinov, Muslihiddin Muhiddinov, Olimjon Davlatov va boshqalarning tadqiqotlarida muhim xulosalar berilgan. Xususan, boshqa talqinlarsiz to‘g‘ridan to‘g‘ri matnga murojaat etish, matn ichidan shoirning asl olamini kashf etish – shoirning Iloh, olam, odam, tuyg‘ular va hayotga bo‘lgan munosabatini o‘rganish qiyosiy metodning asosiy talabidir. 15 Y.E.Bertelsning o‘zbek xalqiga sadoqati, hurmat-ehtiromi Alisher Navoiy ijodiga bo‘lgan munosabatida yaqqol o‘z ifodasini topadi. Y.E.Bertels dalillarga, aynan birlamchi manbalarga tayanib, xolis yondashuvni mezon qilib olgan sharqshunos olim hisoblanadi. Bertels kitoblarida asosiy e’tiborni Navoiyga qaratdi. Xususan, forsiyzabon buyuk ijodkorlar – Nizomiy, Attor, Jomiy haqida fikr yuritganda, albatta, ularga hamqadam Navoiy ham turadi. Jumladan, “Fors- tojik adabiyoti tarixidan” kitobida “Navoiyning “Xamsa”si bilan shug‘ullanayotgan odam Nizomiyning “Xamsa”sini bilmasa, qanday ahvolga tushib qolgan bo‘lardi” deya Nizomiyning ham, Navoiyning ham buyuk shaxsiyatlar sifatida bir qatorga qo‘yish mumkin ekaniga ishora qiladi. Bertelsning bu pozitsiyasi, bir tomondan, forsiyzabon shoirlarni yuzaga chiqarishnigina emas, balki o‘shanday buyuk shoirlarning qatorida Navoiy o‘zining mustahkam pozitsiyasiga ega ekanini ko‘rsatib turar edi. Bertels bu maqsadiga erishdi. Ayniqsa, Navoiy dunyoqarashining Nizomiy, Attor va Jomiy dunyoqarashi bilan bog‘liqligi ham Bertelsning chuqur izlanganiga, Sharq falsafiy tafakkurini sabot bilan o‘rganganiga dalildir. Uning “Tasavvuf va tasavvuf adabiyoti” nomli kitobi ana shu izlanishlar mevasidir . Bertels Navoiy ijodini o‘rganishda o‘zbek navoiyshunoslari: Oybek, G‘afur G‘ulom, G‘ulom Karimov Hodi Zaripov, va boshqa qator olimlarning unga bergan yordamlarini mamnuniyat bilan tilga oladi. Y.E.Bertelsning Navoiyga bo‘lgan muhabbati, “Navoiy va Jomiy” asarining ommabop mazmunda va shaklda yoritilishiga sabab bo‘ldi. Asardagi bayon usuli va voqealar tasviri xuddi xalq qissalarini eslatadi. Bu usul Bertelsning Sharq va o‘zbek adabiyotining barcha janrlari bilan mukammal va izchil tanishganidan dalolat beradi. “Navoiy va Jomiy” asarining debochasida birdaniga Navoiy ijodiga o‘tib ketmaydi, balki Navoiy ijodini rusiyzabon aholi ham, o‘zbek o‘quvchisi ham zerikmasdan o‘qishi uchun esse janriga xos bayon usulini olib kiradi. Hirot va Samarqandga oid voqealarda ham Bertels esse janriga oid tasvir usulini davom ettiradi. Mana shu tasvir usuli bilan Navoiyni tushunishga yo‘l 16 ocha boradi. Y.E.Bertels mazkur asarida foydalangan manbalarni ko‘zdan kechirsak, u, asosan, qo‘lyozma asarlarga tayanganini ko‘ramiz. U turkiy va fors tilaridagi oltmishga yaqin qo‘lyozma manbaga tayangani ma’lum bo‘ladi. Qo‘lyozmalarning aksariyati O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan manbalardir. Mana ularning ayrimlari: “Xamsa”ning O‘zFA Sharqshunoslik institutida 5018 invental raqami ostida saqlanayotgan “qo‘lyozmasi, “Xamsatul- mutaxayyirin”ning 2242 inventar raqami ostida saqlanayotgan qo‘lyozmasi, “Chahor devon”ning 677 inventar raqami ostida saqlanayotgan qo‘lyozmasi, Mahbub ul-qulub”ning 1948 yili A.N.Kononov tayyorlab, chop ettirgan faksimil nusxasi, fransuz olimi Katrmerning “Muhokamat ul-lug‘atayn”ni 1841 yili Parijda tayyorlab chop ettirgan nusxasi, Nizomiy Ganjaviyning “Maqomot” asari qo‘lyozmasi hamda bu asarning Ye.E. Bertelsning o‘zi qo‘lyozmadan tarjima qilib chop ettirgan “Iqbolnoma”, “Iskandarnoma”, “Maxzan ul-asror” singari asarlari va Nosiruddin Tusiy, Sakkokiy devonining, Xisrav Dehlaviy “Xamsa”sining qo‘lyozmasi va ko‘plab litografiyalar, Yevropada katta sharqshunoslar amalga oshirgan tanqidiy matnlardir. Mana shu manbalarning o‘ziyoq Y.E.Bertelsning Navoiy ijodini tadqiq etishga katta mas’uliyat bilan yondashganini va katta tayyorgarlik ko‘rganini dalillaydi. Alisher Navoiyning ijodi bo‘yicha Malikov Akrom juda ko‘p ilmiy ishlarni bajargan. Malikov Akrom Abduxamidovichning “Alisher Navoiy “Xamsa”sini fenomenologik tadqiq etish muammolari (Hamd va munojot boblari misolida)” mavzusidagi magistrlik dissertatsiyasi da Alisher Navoiy ijodini jiddiy tahlil etishga intilib, navoiyshunoslik yo nalishida faoliyat olib borishni hayotiyʻ prinsipiga aylantirgan . Ishning birinchi bobida dissertant “Hayrat ul-abror”dagi “Basmala” bobi va “Farhod va Shirin”dagi “Abvobil maoniy” bobini o zaro ʻ tizimli, ketma-ket joylashtirgan holda qiyosan tahlil qilgan. “Basmala” bobiga ham to‘xtalib o‘tib, basmalaning “Xamsa” mag‘zini chaqishda ochqich kalit sifatida xizmat qilishini qayd qilgan. Ushbu magistrlik dissertatsiyasida Alisher 17 Navoiyning muqaddimaviy boblaridagi nomi muallif tomonidan nomlanmagam. Аlisher Navoiy “Xamsa”dagi har bir bobga alohida sarlavha qo‘ygan va sarlavha matnida yozajak masalalari haqida tezislar taqdim qilgan. Biroq “Hayrat ul-abror”ning “basmala” bobi, “Farhod va Shirin”ning “abvobil maoniy” bobi hamda “Layli va Majnun”, “Sab ai sayyor”, “Saddiʼ Iskandariy”larning hamd boblari sarlavhalanmagan. Ya ni “Xamsa” ʼ dostonlarining barchasida birinchi boblarda shoir tomonidan nomlanmagan. Biroq tadqiqotchi shartli nomlashga ehtiyoj sezganligi uchun “Hayrat ul- abror”ning dastlabki bobini “Basmala”, “Farhod va Shirin”ning birinchi bobini esa “Аbvobil maoniy” deb atagan. Adabiyotshunos “Basmala” bobini sharhlashda bir qancha diniy, ilmiy adabiyotlardn foydalanib, ishning original chiqishini ta’minlab bergan. “Navoiy asarlari izohli lug ‘atidan foydalanib, Navoiy ilmiy merosining osonroq tushunilishini ta’minlab bergan. Disse rtatsiyada Qur’oni Karimdan namunalar keltirib, ishning ilmiy darajasini yanada oshirgan. Jumladan, SamDU mustaqil tadqiqotchi si Dilrabo Nazarova “ Hayrat ul- abror ” va “Subhatul ul-abror” dostonlaridagi basmala boblarining qiyosiy tahlili” mavzusida yozgan maqolasida Alisher Navoiy “Xamsa” sining ilk dostoni “Hayrat ul-abror” dostoni va Abdurahmon Jomiyning “Subhat ul-abror” dostonini qiyoslab o‘rgangan. Unga ko‘ra, “Subhat ul-abror”dostoni Jomiyning kichik muqaddimasi bilan boshlanganligi qayd qilinadi. Keyin “Xamsa”ning birinchi dostonlarining ilk misrasi bismilloh oyati bilan boshlangan bo‘lsa, “Subhat ul-abror” muallifi bu an’anani rivojlantirib, bismilloh oyati asosida arabcha bayt yaratganligini misollar bilan keltiradi. B ismillohir-rahmon Ar-rahiymul-mutavolil-ehson . Mazmuni: Mehribon, rahmli va ko‘p yaxshiliklar sohibi Alloh nomi bilan boshlayman. Jomiyning bunday iqdomga qo‘l urganiga ikki sabab bor: birinchidan, Mirzo Bobur alohida ta’kidlaganidek, dostonnavislik tarixida oldin 18 umuman qo‘llanilmagan yangi vazn asosida doston yaratishda bismilloh oyatini ikki qismga bo‘lib, vazn talabiga moslashtirish; ikkinchidan, an’ana zamiridan yangilik yaratish – dostonni arabcha bayt bilan boshlash. Tadqiqotchi “Hayrat ul-abror”ning basmala bobida bismilloh oyati ikki toifa – ahli qabul va ahli rad uchun ikki xil bashorat ekanligi ta’kidlangan. Keyingi baytlarda esa, ahli qabul uchun bismilloh oyati qanday xushxabarlar majmui ekankigi haqida so‘z boradi. “Ahli qabul” va “ahli rad” tushunchasi o‘rniga Jomiy “ahli najot” so‘zini qo‘llaganining o‘ziga xos sababi bor. Navoiy talqinidagi basmala oyati butun insoniyatga tegishli bo‘lsa, Jomiy ushbu oyatning najot saodatiga erishgan bandalar uchun qanday bashorat ekanligini talqin qilish muhim bo‘lgan. Shundan ham ma’lum bo‘ladiki, “Hayrat ul-abror”ning mavzu doirasi butun bashariyatga tegishli bo‘lgan jihatlarni qamrab olish maqsad qilingan bo‘lsa, “Subhat ul-abror” dostonining muallifi tasavvuf ahlini najot ahlidan hisoblagan holda, ularga basmala oyati naqadar ulug‘ saodatlar xushxabarini beruvchi so‘z ekanligini bildirishni niyat qilgan. Navoiy qo‘llagan tashbeh va istioralar umumbashariy g‘oyalarni ifodalashga xizmat qilgan bo‘lsa, Jomiyning talqini xoslar ahli – oriflarga qaratilgan. Jumladan, 3-5-baytlarda bu oyatga to‘lig‘icha ta’rif beradi hamda unga “nofayi ohuyi totor” (Xutan jayronining mushki), “Nafhayi tablayi attor” (attor qutisining ifori), “g‘unchai bog‘i qidam” (qadimiylik bog‘ining g‘unchasi), “tozaras mevai shoxi karam” (Lutfu karam daraxtining yangi etilgan mevasi) kabi tashbeh va istioralarni qo‘llaydi. Bunday tashbeh va istioralar uchinchi baytdan to‘qqizinchi baytgacha davom etadi. O‘ninchi baytdan bismilloh oyatiga harfma-harf ta’rif beriladi. Bunda Navoiyning “Hayrat ul-abror”dagi tashbehlarga uyg‘un holatlarni ham ko‘rish mumkin. Masalan, “sin” harfi Jomiy tomonidan Arshi a’lo qasrining kungurasiga o‘xshatilgan bo‘lsa, Jomiy ham, Navoiy ham shu tariqa basmala oyatining har bir harfi va harakatiga ta’rif berganligini keltirib o‘tadi. Bobning xotima qismida Jomiy o‘z shogirdining yana bir yangiliginiqo‘llaganini misollar bilan izohlaydi. Gap shundaki, Navoiygacha yozilgan “Xamsa”larning dastlabki 19 boblarida shoir taxallusi qo‘llanilmagandi. Navoiy lirik janrlar, ayniqsa, g‘azalchilikda an’ana tusiga kirgan taxallus baytini dostonda ham qo‘llagan. Jomiy ham ayni shunday ijodiy tajribani qo‘llagan holda bobning so‘ngida taxallus baytini keltiradi. Bunday tajribani aynan dostonchilikka qo‘llashning amaliy ahamiyati ham bor edi: XV asrda juda ko‘p masnaviylar, dostonlar, va ilmiy asarlar muallifi noma’lumligi tufayli boshq odamlarga nisbat berilardi. Shuningdek, bir shoirning asari yanglish ravishda boshqa shoirga nisbat berilishi, bir yo‘nalishda yaratilgan asarlarning matni bir-biriga aralashib ketgani jiddiy matnushnoslik tadqiqotlarni taqozo etardi. Temuriylar davrida asl matnni tiklash bo‘yicha ilmiy maktab shakllangan bo‘lib, Boysung‘ur Mirzo tomonidan Firdavsiy “Shohnoma”sining mukammal tanqidiy matni yaratilgan. Jomiy ham Navoiyning iltimosi bilan bir qator asarlarni tasheh va muqobala usuli bilan asliyatga yaqin matnni tiklagan. Ana shunday ishlar jarayonida taxallusning naqadar muhimligini anglagan holda Jomiy o‘z shogirdining an’ana ichida yangilik joriy qilish tajribasini qo‘llagan, degan xulosaga asos mavjud. Navoiy “Xamsa”sidagi “qoliplovchi doston” debochasi o‘n yettita umumlashtiruvchi kompozitsion bo‘lakdan tarkib topgan. Birinchi bo‘lim: “Bismillahir-rohmanir-rohiym”, Rishtag‘a chekti necha durri yatim... 10 baytlari bilan boshlanadi. Mumtoz she’riyat an’anasiga ko‘ra, “durri yatim” (“durr ul-yatim” – tanho dur) tashbehi, asosan, Muhammad alayhissalomga nisbatlab qo‘llaniladi. Ammo, bu o‘rinda, “Bismillahir-rohmanir-rohiym” oyatidagi o‘n to‘qqiz harfning har biri “tanho dur”ga o‘xshatilyapti. S h oir masnaviyni davom et tir ib, oyatdagi har bir harfga alohida ta’rif-tavsif beradi. Butun boshli bo‘limni harf san’atiga quradiki, bunda ushbu harflarning jannat 10 Алишер Навоий. Ҳайрат ул-аброр. МАТ. Еттинчи том.-Т.: Фан, 1991.- Б. 11. (Иш давомида келтириладиган барча иқтибослар шу манбадан олинади. Бундан кейин олинадиган иқтибосларнинг саҳифасини кўрсатиш билан чекланамиз ). 20 (Olloh huzuri)dagi maqomi haqida Payg‘ambarimizdan (s.a.v.) vorid bo‘lgan bir hadisga asoslaniladi. 11 “Debocha”ning birinchi qismini faqat mukammal san’at hodisasi sifatida tushunish o‘zini oqlamaydi. Oyatning har bir harfiga berilgan ta’rif, tavsif va tasvirda “Xamsa”, ya’ni muallif badiiy niyati aks etadi. Bundagi “ahli qabul” va “ahli rad” tushunchalari muallif uchun “Arshi muallo” atrofida kechayotgan tasvir markaziga inson fenomenini qo‘yish imkonini yuzaga keltirgan. Bundan jami maxluqot birinchi oyatga munosabatiga ko‘ra baholanishi haqidagi epik ko‘lam ilgari suriladi. Ushbu tezis muallifning asl e’tiqodi ekani bois, uning butun ijodida, xususan, “Xamsa”ning so‘nggi misrasigacha etakchilik qiladi. Dastlabki bobning ilk misralaridan boshlab “Xamsa” uslubi aniq bir izga tushadi, belgilab olinadi. Muallif bu uslubdan asarning oxiriga qadar bir lahza bo‘lsin chekinmaydi. Bu “tizimli zidlov”, ya’ni kontrast uslubi bo‘lib, uning asosida Qur’oni Karim uslubi turadi. Haqiqatan, Qur’oni Karimda ma’rifat- jaholat, yaxshi-yomon, iymon-kufr, kun-tun, oq-qora, o‘t-suv, shirin-achchiq singari behisob tushunchalar, voqea-hodisalar haqida shu tarzda xabar beriladi. Bayon avvalida o‘rtaga tashlangan tezis izchil suratda ikki zid qismga ajratiladi, avval ularning biri, so‘ng ikkinchisi mukammal tavsiflanadi, har ikkisiga to‘la ta’rif berib bo‘lingach, yana tezisga qaytiladi va xulosa chiqariladi. “Bismilloh...” oyatining mohiyati nima, degan savolga Ollohning hamdi qismida javob beriladi. Bunda Navoiy cheksiz koinot xronotopini tasvirlaydi. Unda aylanayotgan zamon (mushk – tun, kofur - kun) va makon (burjlar, sayyoralar, quyosh, oy)ning naqadar mahobatli va qadimiy, ayni paytda, go‘zal ekanini ta’rif etadi. Ammo bularning barchasi Ollohning “sun’i bisoti” (san’ati)dagi ikki “taxta nard” ekanini eslatar ekan, insonga cheksiz bo‘lib tuyuladigan koinot Yaratguvchi oldida kichik bir zarra ekanini ta’kidlaydi. Shu tariqa Ollohning buyukligi va qudratiga iymon keltirishga chorlaydi. Chun yasabon hujrai tori dimog‘, 11 Бу ҳақда қаранг:Абдулҳаким Н. Тўрт ариқнинг шарбати надир? // Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси, 2004, 19 март. 21 Aqldin ul hujrada yoqib charog‘ , bayti bir qarashda qorong‘i osmon gumbazi va unga chiroq bo‘lib turgan quyoshni bildir sa, ayni paytda inson miyasi (qorong‘u bir gumbaz), uni yoritib turgan aql chirog‘i – aql haqida xabar beradi. Bu bilan Navoiy Qur’oni Karimdagi odamlar Ollohni tanish uchun U yaratgan narsalar haqida aql yurgizishi haqidagi oyatga ishora qiladi. Zotan, aql yurgizgan odam bunday go‘zal, ammo o‘tkinchi dunyo matohiga ko‘ngil bog‘lamaydi. Illo, dunyoga ishqi tushgan insonni cheksiz balo-ofatlar kutadi. Dunyo – go‘zal kelinchak (“arusi dahr”), ayni paytda, jafokor va bevafo. Unda qiyg‘os ochilib, maftun etadigan lola aslida o‘ziga oshiq bo‘lgan odamning ishq jafosidan chekkan “shu’lai ohidir” (ohi o‘tidan chiqqan olov uchquni, ).Unga ko‘rk berib turgan yashillik (sabza) mohiyatiga ko‘ra “zahri giyoh”dan boshqa narsa emas. Shunday ekan, bu dunyoga ko‘ngil bog‘lash behudadir. Navoiy talqiniga ko‘ra, insondan boshlab jamiki mahluqot va unga xos ruhiy-ma’naviy, ijtimoiy-moddiy hodisalar aniq doira (taqdir chizig‘i) bo‘ylab aylanadi. U Olloh yaratgan shunday bir nizomki, unda hech bir noqislik, xato bo‘lishi mumkin emas. Bundagi har bir makon, unda aylanib turgan zamon o‘zaro bog‘liq, biri-birini taqazo etadigan chegarasiz bir tizim, ya’ni: Doirani juz bu sifat tuzmayin, Silsilani bir-biridin uzmayin. Bir-biriga bo‘yla tuzub marhala, Rus adabiyotshunosligida V.Bartlold, E.Bertels, A.Kononov, A.Borovkov, A.Semyonov, M.Sale, A.YAkubovskiy, A.Boldirev kabi olimlarning Navoiy ijodi ga oid tadqiqotlarini alohida ta’kidla b o ‘ tish lozim. Ammo ilm-fan har bir davr oldiga o‘z taraqqiyoti uchun muhim vazifalarni ko‘ndalang qo‘yadi. Shu ma’noda mavjud ilmiy-nazariy xulosalarni takomillashtirish, yangi konsepsiyalarni taqdim etish, xususan, navoiyshunoslik sarhadlarini nazariy jihatdan kengaytirish bugungi o‘zbek adabiyotshunosligining muhim vazifasi hisoblanadi. 22 Yevropada o‘zbek adabiyotining zabardast vakili, shoirlar sultoni bo‘lmish Alisher Navoiy ijodiga bugungi kunda eng ko‘p va katta qiziqish bildirilmoqda va ular tomonidan Navoiy hayoti va ijodi borasida turli tadqiqotlar olib borilmoda. XVI - XIX asrlarda G‘arbda ham Alisher Navoiy merosiga bo‘lgan qiziqish, asarlarini nashr etish, tarjima qilish ko‘zga tashlangandi. Navoiyning ayrim asarlari boshqa xalqlarning tiliga tarjima qilindi va yangi asarlarning yaratilishida asos bo‘ldi. Masalan, Xristofor Armaniyning 1557- yilda italyan tilida Venetsiyada nashr etilgan «Sarandib shohi uch yosh o‘g‘lonining ziyorati» asarining ikkinchi qismida Navoiyning «Sab’ai sayyor» dostonidan Bahrom va Dilorom sarguzashti hikoya qilinadi. Fransuz sharqshunosi M.Belenning maqolalari hamda “Xamsat ul-mutahayyirin”, “Mahbub-ul-qulub” dan parchalarning chop etilishi, Katrmerning esa “Tarixi mulki Ajam”, “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarlarini asliyatda nashr etishi ,M.Nikitskiyning Xondamir, Davlatshoh va Mirzoning asarlaridan foydalanib, Yevropada ilk bor “Amir Nizomiddin Alisher, uning davlat va adabiyot sohasidagi ahamiyati” nomli magistrlik dissertatsiyasining yaratilishi (1856 yil. ) Yevropadagi o‘zbek adabiyotini to‘laroq aks ettirgan ilk nashrlardan biri bo‘lgan), Kaliforniya universiteti (AQSh) professori Mark Tutonning 2014-yilda Navoiy “Xamsa” si bo‘yicha birinchilardan bo‘lib doktorlik ishini yoqlashi, Pave de Kurteyl, N.Ilminskiy, I.Berezin va boshqalarning bu borada olib borgan turli xildagi tadqiqotlari bunga yorqin misol bo ‘ la oladi. To‘g‘ri, G‘arb sharqshunoslari asarlarining hammasi ham bir xil saviyada yozilgan, ularning hammasida ham Alisher Navoiy me’rosiga yuksak baho berilgan, deb bo‘lmaydi. Chunki bu sohadagi izlanishlar endi boshlandi. 1861-yilda Istanbuldagi «Asiatique journal» («Osiyo jurnali») da Fransiya konsulxonasining tarjimoni bo‘lib xizmat qilgan M.Belenning Navoiy hayoti va faoliyatiga doir maqolasi bosilib chiqadi. Unda Navoiyning davlat idora ishlari va madaniy hayotdagi xizmatlariga ijobiy 23 baho beriladi. Biroq Navoiyning nafaqat badiiy asarlarini puxta o‘rganmaydi, balki hech qanday asossiz: “Navoiy Xisrav Dehlaviy, Nizomiy va Jomiylarning tarjimonidir” , - deb da’vo qiladi. Fransuz sharqshunosi E.Bloshe esa Navoiy asarlarining badiiy qimmatini kamsitadi. Xorijda navoiyshunoslik degan alohida soha yo‘q. Navoiy ijodi o‘zbek adabiyotini tadqiq qilish doirasida o‘rganiladi. Qolaversa, shoir ijodini o‘rganish bo‘yicha bibliografiyalar eski va ularga xorijdagi Navoiy ijodi bo‘yicha yozilgan tadqiqotlarning juda kam qismi kiritilgan. 2003- yili Germaniyada “Alisher Navoiy” nomli to‘plamdan Navoiy ijodi, uning shaxsiyati va Temuriylar muhiti bo‘yicha nemis va ingliz tillarida yozilgan maqolalar, Barbara Kellner Xenkel, Yurgen Paul, Klaus Shonig, Erika Tauvbe, Klaudya Romer, Mark Kirshner, Zigrid Klaynmixel va Yoxim Girlishs kabi germaniyalik olimlarning tadqiqotlari o‘rin olgan. Navoiy ijodi bo‘yicha tadqiqot olib borayotgan olimalardan biri kanadalik olima Mariya Sabtelnidir. U 1979-yilda Garvard universitetida “Husayn Boyqaro saroyidagi adabiy muhit va uning siyosiy xususiyati” degan mavzuda doktorlik dissertatsiyasini yoqlagan. Keyinchalik olima Navoiy ijodi bo‘yicha bir qancha maqolalar yozgan. Nemis olimasi Zigrid Klaynmixel esa Navoiyning turk adabiyotiga ta’siri haqida qisqa, ammo chuqur maqola yozgan. Navoiy ijodiyotining aynan qaysi nuqtalari usmonli turk she’riyatiga ta’sir etganligini asosli yoritgan. Turkiyalik adabiyotshunos Yusuf Chetintog‘ning “Alisher Navoiyning usmonli turk she’riyatiga ta’siri” nomli 2006-yilda chop etilgan turkcha kitobi o‘zbek tiliga ham tarjima qilindi. Mazkur kitobda Navoiy g‘azallariga turk shoirlari ergashib yozgan g‘azallar haqida so‘z ketadi. Yana bir turk olimi Ogah Sirri Levend 1958-yili “Muhabbatnoma” ning tarkibiga kirgan Navoiy va boshqa shoirlarning tarkibi haqida o‘zining “Turkiyadagi Navoiy qo‘lyozmalari” maqolasida yozib o‘tgan. Nemis tili bo‘yicha mutaxassis Yo‘ldosh Parda bundan ancha 24 yillar oldin Navoiy asarlarini yig‘ib, fransuz va nemis tillariga tarjima qildi. U 2000-yilda “Sharq” nashriyotida kitob holida nashr etildi. Shuningdek, Fransiyada nashr qilingan “O‘zbek she’riyati antologiyasi”ga ham Navoiy she’rlari kiritilgan. Hozirgi paytda Berlin davlat kutubxonasida allomaning 30 ga yaqin turli asarlari qo‘lyozmalari saqlanmoqda. Navoiy ijodidagi chuqur falsafa, poetik obrazlar turfa xilligi bilan adabiyot muxlislarini o‘ziga jalb etyabdi. Muxtasar aytganda, Navoiy fenomeni O‘rta asrlar Sharqidagi o‘zbek xalqi hamda boshqa xalqlar madaniyati va ma’naviy hayotining ravnaqi va gullab-yashnashining tajassumidir. F.Bressanning fikricha, Navoiyning hayoti va ijodi yoshlar tarbiyasida, xalqlar o‘rtasida do‘stlik, tinchlik, muhabbat va tolerantlik g‘oyalarini ilgari surish uchun ma’naviy manba bo‘lib xizmat qiladi. Chunki u o‘z asarlarida ana shunday ezguliklarni tarannum etgan. O‘z navbatida, F.Bressan o‘zbek xalqining noyob tarixiy-madaniy merosini qo‘llab-quvvatlash va targ‘ib etishga O‘zbekiston.rahbariyati tomonidan yo‘naltirilgan sa’y- harakatlarga yuqori baho beradi. Kaliforniya universiteti (AQSH) professori Mark Tuton bir necha yillardan buyon Alisher Navoiyning ijodiy merosini o‘rganish bilan shug‘ullanayotganini ma’lum qildi. U o‘zining 2014-yili yoqlagan doktorlik dissertatsiyasida Alisher Navoiyning “Xamsa” sini o‘rta asrlardagi boshqa mualliflarning turdosh asarlari bilan qiyosiy tahlil qilganini aytdi, - “Shoir ijodini o‘rganishni boshlaboq, uning naqadar buyuk daho ekanligini angladim”, deya ta’kidlaydi amerikalik olim xalqaro konferensiyalarning birida. Sharqda Rus olimi N.I.Ilminskiy Navoiyning «Muhokamat ul-lug‘atayn» asarini biroz chuqur o‘rganib, Navoiyni o‘z ona tili – o‘zbek adabiy tili uchun kurashgan qudratli kishi sifatida ta’riflaydi. Shunday qilib, rus G‘arbiy Yevropa sharqshunoslari o‘tmishda Navoiyning hayoti va 25 faoliyati yuzasidan material to‘plash, ularni sistemaga solish, umumlashtirish, Navoiy asarlarini nashr etish, Navoiyning til sohasidagi xizma tlarini o‘rganish va boshqalar bo‘yicha ma’lum yutuqlarga erishgan bo‘lsalar ham, lekin ularning tekshirish ishlari biografiya va lingvistika masalalari bilan chegaralanib qoldi. 1940-yilda nashr etilgan “Rodonachalnik uzbekskoy literatur ы ” to‘plami ikkinchi jahon urushigacha bo‘lgan sobiq sovet navoiyshunosligining muhim va katta yutug‘i bo‘ldi. Bu to‘plamda A.Borovkovning “Navoiyning hayoti va ijodiyotini o‘rganish”, E.E.Bertel’sning “Layli va Majnun” va boshqa olimlarning maqolalarini o‘z ichiga oladi. Biroq Ulug‘ Vatan urushi davrida yubiley kechiktiriladi. Dahshatli urush sharoitida frontdan uzoq O‘zbekistondagina emas, balki Moskvada va qamalda qolgan Sankt-Peterburgda ham Navoiy merosini o‘rganish davom etdi. “Sobiq SSSR Ittifoqiga qarshi boshlangan urush, – deydi professor Y.E.Bertels “ Navoiy” monografiyasida,– Navoiy yubileyini mo‘ljallanganidek nishonlash imkonini bermadi. Sankt-Peterburglik sharqshunos olimlar qamal xalqasida qoldilar. Biroq shu og‘ir sharoitda ham ish davom etdi. Men 1941-yilning dekabrida Navoiy ijodiga bag‘ishlangan va dahshatli bombardirovka hamda artilleriya otishmalari ostida o‘tgan yig‘ilishda so‘zga chiqqan edim. Garchi yig‘ilish binoning yuqori qavatida o‘tib, u yer havodan kelayotgan og‘ir zarbalar bilan tebranib tursa ham, yig‘ilish qatnashchilaridan biron kishi zalni tashlab chiqib ketmadi va yig ‘ ilish oxiriga yetkazildi”. Аdabiyotda ilohiyatga doir mavzularning aks etishi bilan aloqador izlanishlar haqida tadqiq olib borganimizda yuqoridagi ta rifga suyangan holda G‘arbdaʼ yozilgan ilmiy ishlar, maqola va risolalarda teologik qarashlar nasroniy adabiyoti doirasidagi tahlil etilganiga guvoh bo‘ldik. Xususan, Uilyam Frankning “Аdabiyot va teologiya: insonparvarlik an analarida “Injil” (Bibliya) ʼ vahiy sifatida” kitobi muqaddima va yakundan tashqari olti qismdan iborat bo‘lib, unda dastlab “Injil” adabiyot manbasi, so‘ng adabiyotning so‘zi 26 ilohiyatga doir talqinlar majmui o‘laroq o‘rganilgan. So‘ng insoniylik an analarida “Injil”ning o‘rni, mif genezisi, haydalishga oid epos, vahiyningʼ yozilishi va bashoratlar bilan bog‘liq syujetlar, qarashlar, aqidalarninga adabiyotda aks etishiga aloqador tahlillar amalga oshirilgan. Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki, butun dunyo jamiyatining ma’naviy, shu bilan birga, madaniy jihatidan hamjihatlikka intilib yashashi, adabiyoti hamda san’atini o‘rganishga kuchli qiziqishi hozirgi kunda tabiiy jarayon sifatida baholanmoqda. Negaki sharq davlatlarining ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy hayotini etarli darajada bilish ehtiyoji, sharqshunoslik bilimlari rivojidagi muhim omillardan biri sanaladi. Аlisher Navoiy koinot, hayotni Аllohning al-Xoliq sifatining namoyishi deb bilgan.Аlisher Navoiy inson hayotining asosi aql, ishq, vasl, hajr orasida kechishini aytib, buning bosh omili Husn deb ko‘rsatgan va bu bilan insoniyatni Аllohga muhabbat bilan yashashgan da vat qilgan. Аlisher Navoiy borliq ʼ Аllohning lutfi bilan mavjud bo‘lib, yo‘qoligi esa Аllohning qahri sababli ro‘y berishini aytgan. Bu xulosalar “Hayrat ul-abror”ning hamd bobidagi mazmun asosida yuzaga chiqadi va shoir asarlarining boshqa o‘rinlarida Аlloh bilan bog‘liq ko‘plab aqidaviy masalalar ilgari surilgan, keng yoritilgan, bu esa navbatdagi tadqiqot va izlanishlarning mavzusidir. Umuman olganda, ilohiyatshunoslik nuqtai nazari bilan mumtoz adiblarimiz ijodiga nazar solish ularning asarlaridagi mazmunni to‘la, xolis anglashga yordam berib, to‘g‘ri xulosalar chiqarishda asos vazifasini o‘taydi. 1-bob bo‘yicha xulosalar 1-bob “ Xamsalarning “basmala” boblarini o‘rganish” deb nomlanib, ikkita faslni o‘z ichiga oladi. 1. “Basmala” atamasining ta’rifi va tavsifi; 27 2.Xamsalarning “basmala” boblarini o‘rganish tarixi. Ushbu bobning 1-faslida “basmala” atamasining lug‘aviy ma’nosi, fazilat, izohiga bag‘ishlanadi. Qur’oni Karimning dastlabki oyati “Bismillahir rohmanir rahim” oyatining tavsifiga bag‘ishlanadi. Har bir mo‘min-musulmon kishi har bir amalni ushbu oyatni aytib boshlashi bajariladigan ishning xayrli, oxiriga yetkazilishida muhim ahamiyat kasb etishi ifodalanadi. Har bir ishni “basmala” bilan boshlash sunnat ekanligi, ya’ni payg‘ambarimiz Muhammad solallohu alayhi va sallam “Har bir ish “Bismillah” bilan boshlanmas ekan, uning oxiri kesikdir”, deb aytgan hadislari keltirilgan. Bob tarkibidagi 2-fasl “Xamsalarning “basmala” boblarini o‘rganish tarixi” deb xamsachilikda dostonlarning “basmala” bobi, unini adabiyotshunoslik tarixida tutgan o‘rni, o‘rganinh masalalari o‘z ifodasini topadi. II BOB. Alisher Navoiy “ Xamsa”sidagi “basmala” bobining o‘ziga xosligi 2.1.Alisher Navoiy “Xamsa”si ilk dostoni “Hayrat ul-abror”da “basmala” bobi 28 Mamlakatimizda ajdodlar ijodini o rganish, madaniy meros, milliyʻ qadriyatlarni tiklashga katta e tibor berilib, ulug allomalarimiz hayoti va ʼ ʻ faoliyatini ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, madaniy va ilmiy jihatdan chuqur tadqiq etish va keng xalq ommasiga targ ib qilish uchun qulay imkoniyatlar yaratildi. ʻ Sharq xalqlari adabiyotida dostonnavislik shakllaridan biri – “Xamsa” yozish bilan bog liq adabiy an anaga Nizomiy Ganjaviy asos solgan. Keyingi ijodkorlar ʻ ʼ uning “Panj ganj”, “Mahzanul asror”, “Xusrav va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Haft paykar”, “Iskandarnoma” dostonlaridagi mavzu va kompozitsiya, qahramonlar, vazn, joylashish tartibini saqlagan holda mustaqil ravishda “Xamsa” ta lif etgan. Bu an ana badiiy ijodda katta mahorat maktabi sanalgan. ʼ ʼ Alisher Navoiy xamsachilik taraqqiyotiga beqiyos hissa qo shgan va bu janrni ʻ turkiy xalqlar adabiyotida Nizomiy Ganjaviy darajasiga ko targan. ʻ Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi qo lyozmalar fondi yildan yilga ʻ turli noyob asarlar bilan boyib bormoqda. Undan nafaqat diniy balki, badiiy adabiyotga oid asarlar ham o rin olgan. Jumladan, Sa diy Sheroziyning ʻ ʼ “Guliston”, “Bo ston”, Hofiz Sheroziyning “Devoni Hofiz”, Fuzuliyning ʻ “Kulliyoti Fuzuliy”, Mirzo Bedilning “Devoni Bedil” va shular orasida g azal ʻ mulkining sultoni – Alisher Navoiyning “Xamsa” dostoni qo lyozmasi va ʻ “Devoni Navoiy” toshbosma asari saqlanmoqda. Alisher Navoiyning “Xamsa” sini hikmat marjonlari to la dengizga mengzash ʻ mumkin. Mustaqillik bizga ko plab imkoniyatlar qatori Navoiyni anglash, u ʻ yaratgan asarlarni o rganish, tadqiq etish baxtiga muyassar qildi. “Xamsa” ʻ dostoni Navoiyning shoh asarlaridan bo lib, Hazrat uni yozishda yuksak ʻ mahoratini namoyon qilgan. Alisher Navoiyning “Xamsa” asari-turkiy tilda yaratilgan, xamsachilik an’anasining go‘zal namunasi, muallif ijodining cho‘qqisi sanaladi. Alisher Navoiy turkiy tilda xamsa yaratishnigina emas, balki bu adabiy jarayonni har tomonlama kamolot cho‘qqisiga olib chiqishni maqsad qildi. 29 Ma’lumki, buyuk mutafakkir “Xamsa”ni 1483-yilda yoza boshlab, uni uch yil deganda tamomlagan. Birinchi kitob “Hayrat ul-abror” (“Yaxshi kishilarning hayratlanishi”) dostoni hijriy 888-yil, milodiy 1483-yilda yozilgan. Doston birinchi kitob “Hayrat ul-abror” qachon yozib bitirilgani to‘g’risida shoir bunday xabar beradi: Hayroti abror ko‘rib zotini, “Hayrat ul-abror” dedim otini. Nuqtai tarixiki, ahson edi, Sakkizu sakkiz yuzu sekson edi. “Hayrat ul-abror”dostoni aruzning sari’ bahrida yozilgan. Dostonning umumiy hajmi 3988 bayt, 63 bobdan iborat bo‘lib,1-21-boblar muqaddima, 22- 61-boblar maqolat va maqolat mazmunini tasdiqlaydigan hikoyatlar, 62-63- boblar xotimani o‘z ichiga oladi. Dostonni o‘zbek tilidagi ezgulik va insoniy barkamollik saboqlari to‘plami deb atasa bo‘ladi. Dostonning muqadima qismi hajman kattaligi, nafaqat “Hayrat ul-abror” dostoniga, balki butun “Xamsa” asariga kirish vazifasini bajaradi. “Hayrat ul-abror” dostonining 1-“basmala” bobi Alisher Navoiy tomonidan nom berilmagan, balki adabiyotshunoslar tomonidan shartli ravishda nomlangan. Ushbu bob “Qur’on”dagi birinchi “Fotiha” surasining boshlang’ich jumlasi “Bismillahir rohmanir rohiym” oyatining ta’rifi, tavsifi va talqiniga bag’ishlangan. Ushbu jumla “Rohman va Rohiym bo‘lgan Allohning nomi bilan boshlayman” deya tarjima qilinadi. Ulamolarimiz Allohning Ar-Rohman va Ar-Rohiym sifatlarini tushuntirib berishgan. Ya’ni Alloh Ar-Rohman sifati bilan bu dunyodagi jamiki mavjudotlarga, dini yoki e’tiqodidan qat’iy nazar barcha kishilarga mehribon, rahmli ekanligi tushunilsa, Ar-Rohiym sifati bilan esa qiyomat kuni Alloh Taolo islom dinini qabul qilgan barcha mo‘min-musulmonlarga rahm qiladi, ularning gunohlaridan kechadi, jazolashga shoshilmaydi. Lekin islom diniga e’tiqod qilmaydiganlarni avf qilmaydi. Demak Ar-Rohman sifati bu dunyoda o‘zini 30 ko‘rsatsa, Ar-Rohiym sifati u dunyoda o‘z tasdig’ini topadi. Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vassallam bir hadisi sharifida “Qaysi ish “Bismillahir rohmanir rohiym” bilan boshlanmas ekan, u ishda baraka bo‘lmaydi “ deganlar. Boshqa bir hadislarida esa “Bismillahir rohmanir rohiym” bilan boshlanmagan ishning oxiri kesikdir” deganlar. Alisher Navoiy ham ushbu hadislarga amal qilgan holda “Xamsa” ni “Bismillahir rohmanir rohiym” oyati bilan boshlagan. Alisher Navoiy ushbu bobni sharhlashda Abullays Samarqandiyning “Bahrul-ulum” asariga tayangan. “Xamsa”ni “Bismillahir rohmanir rohiym” oyati bilan boshlash Nizomiydan boshlab qat’iy an’anaga aylangan. Alisher Navoiy salaflaridan farqli ravishda ushbu bobni bir- ikki bayt bilan emas, balki ellik bir bayt bilan alohida bobda izohlagan. Ushbu bobni nafaqat ma’no- mazmun jihatiga, balki shakl jihatiga(har bir harf misolida) e’tibor qaratgan. Bismillohir-rahmonir rahim, Rishtag’a chekti necha durri yatim. Har dur anga javhari jondin fuzun, Qiymat aro ikki jahondin fuzun . Ya’ni, Alloh bir rishtaga bir necha durlarni, marvaridlarni terdi. Bu rishtadagi har bir dur jonning javharidan afzal, qimmatiga ko‘ra esa bu dunyo- yu, u dunyo narxidan ham qimmatdir. Ushbu durlarni saf qilgan rishta oddiy rishtamas, go‘yo butun yer yuzini, koinotni tutib turgan rishtadir. Keyingi misralarda ganji baqo, boqiylik xazinasi, ya’ni Allohga yetishishni maqsad qilgan kishi ushbu ushbu oyatni o‘ziga tasbeh qilib olishi zarur. Bu rishta oddiy rishta emas, kamand, ya’ni arqondir. Qanday arqon? Davlatni ham, dinni ham ovlaydigan arqondir. Ya’ni ushbu oyatni zikr qilish bilan davlat ham, din ham qo‘lga kiradi. Sen buni oddiy kamand dema. U jannat ravzasidagi kiyikni tutadigan arqondir. Demak, sen “bismillah”ni o‘zingga dasturilamal qilsang, nafaqat bu dunyodagi davlat va dinga ega bo‘lasan, balki jannatni ham qo‘lga kiritasan, deya aytadi. “Bismillahir rohmanir rohiym”- jon suvi, hayvon suvi, 31 tiriklik suvi oqadigan ariq. Ushbu ariq yoqasida alifdan daraxt bor, daraxtda esa mevalar ungan. Ya’ni baytdan anglashiladiki, ushbu oyatda alif daraxtidek to‘g’rilik bor. Mevalar esa bizga bu dunyo-yu, u dunyoda keltiradigan foydadir. Ilk bobni talqin qilishda S.Tohirovning “Xamsanavislik an’anasining ilk qoidasi xususida” nomli maqolasidagi ilk bayt tahliliga e’tibor qaratamiz: Bismillohir rahmonir rahim, Rishtag‘a chekti necha durri yatim, Har dur anga javhari jondin fuzun, Qiymat aro ikki jahondin fuzun. “Bismillohir rahmonir rahim” ipga tizilgan noyob marjon shodasidir. U shunday marjonki, har bir donasi jon javharidan afzal, uning qiymati esa ikki jahon dan ustundir . Alisher Navoiy an’anaga noan’anaviy tarzda javob qaytardi. U Nizomiy va uning izdoshlari kabi oyati karimani aynan keltirib, ikkinchi misrada unga tavsif berdi. Biroq boshqa xamsanavislardan farqli o‘laroq, Alisher Navoiy mazkur oyatni bir-ikki baytda emas, butun bob davomida tavsifladi. Shu yo‘l bilan u o‘zigacha berilgan ta’riflarni umumlashtirishga, badiiy suratda gavdalantirishga hamda original tavsiflar yaratishga muvaffaq bo‘ldi. “Hayrat ul-abror”da “Bismillohir rahmonir rahim” “baqo xazinasiga olib boruvchi zikr uchun tasbeh”, “davlatu dinni qo‘lga kiritish uchun kamand”, “jannat ohusini sayd etish uchun band”, “tiriklik suvi oqadigan arig‘”, “ilohiy xazinani qo‘riqlovchi ajdaho”, “vahdat xazinasiga eltuvchi yo‘l kabi ko‘plab ma’no jilolarida gavdalanadi. Bu esa Alisher Navoiyning o‘ziga qadar yaratilgan to‘liq va noto‘liq “Xamsa”larni sinchkovlik bilan o‘rganib, ularning nafaqat kompozitsiyasi, syujeti va obrazlari, balki har bir baytini ham nazardan chetda qoldirmaganligini yana bir bora isbotlaydi. Yo‘qki o‘shul rishtai gavhar baho, Ganji ilohiyg’a erur ajdaho. 32 “Bismillahir rohmanir rohiym”- gavhar baholi rishta ilohiy xazinani qo‘riqlab yotgan ajdahodir. Yuqorida keltirilgan ta’riflarga hamohang tarzda “Bismillahir rohmanir rohiym”-yakkalik bog’idagi qumri. Oliy Arshdagi qandil, shu qandildagi qumri, yakkalik bog’idagi qumri. Bu jumlada Allohning ahad sifatiga, ya’ni yakkalik sifatiga ishoratdir. “Bismillahir rohmanir rohiym” aslida, vahdat mahzaniga, ya’ni Allohga eltadigan yo‘ldir. Ya’ni ushbu oyat bilan Allohga erishiladi, vahdati vujud hosil bo‘ladi. Lekin bu yo‘l oddiy yo‘l emas, qattiq, mashaqqatli, xavfli yo‘ldir. Bu yo‘ldan yaxshi ham, yomon han yurishga majbur va mahkumdir. Bu yo‘lda yuruvchi kishilar Ikki toifadir: “ahli qabul” va “ahli rad”- “qabul qiluvchilar” va “rad qiluvchilar”. Ushbu ikki toifa kishilari ham yo‘lni bosib o‘tishlariga sabab Allohning Ar-Rohman sifati, ya’ni bu dunyodagi yaxshi, din-u diyonatli kishilardan tortib diyonatsiz, munofiq kishilarga ham Allohning mehribonligidir. “Bismillahir rohmanir rohiym” oyati 19 harfdan iborat bo‘lib, unda arab alifbosidagi 10 ta harf ishtirok etadi. Shu tariqa basmala bobida “bo”, “sin”, “mim”, “alif”, “lom”, “he”, “ro”, “ho”(hoyi huttiy), “nun”, ”yo” harflari, harflar tarkibidagi nuqtalar, tashdid belgisi (ikkilantirish) kabilar dastlab dahshat uyg’otuvchi, qatl etuvchi sifatida, so‘ngra esa baxt-saodatga yetaklovchi, xushxabar beruvchi sifatida gavdalanadi. 12 G’.Shodmonovning “ Porso Shamsiyev ilmiy laboratoriyasi: tadqiq usullari, tamoyillari, matnshunoslik taraqqiyotidagi o‘rni” mavzusidagi dissertatsiyasida bob quyidagicha tahlil qilinadi: “Bo” si ibodin urar avval salo, “Yo” ki degay lo ne bo‘lur, juz balo . Ko‘rinadiki, ushbu bayt qo‘lyozma nusxa va nashrlarda o‘zaro farqlanadi. Jumladan, bunday farqlarning yuzaga kelishi, avvalo, turli qo‘lyozma nusxalardan foydalanish natijasidir. Mazkur baytning qaysi biri to‘g‘riligini esa akademik Alibek Rustamovning quyidagi sharhidan bilish mumkin: 12 Bu haqida qarang: Tohirov S. “Temuriylar davrida xamsanavislik”. Monografiya, Tamaddun nashriyoti, 2021. 33 “ Ibo – tortinish; salo urmoq – undamoq. Basmalaning birinchi harfi borad ahliga mansub kishini tortinishga undar ekan. Basmalaning avvalgi (birinchi) harfi mardudning avvalgi amalini ibodan iborat qilar ekan. Lo – yo‘q; juz balo – balodan o‘zga ; ne bo‘lur juz balo – balodan o‘zga nima bo‘lur edi. Buni imlo tasdiqlaydi, chunki bo harfiga lom-alif (lo) qo‘shilsa, “balo” so‘zi hosil bo‘ladi”. Ushbu sharhdan ma’lum bo‘ladiki, baytning ikki o‘rnida qo‘lyozmada kamchilik bor, ya’ni uning birinchi va ikkinchi misralaridagi “ ” رلا ”, “Vرور VVيا so‘zlarida xatoga yo‘l qo‘yilgan. Nashrlarda esa ikkinchi misradagi “Bo” so‘zi “Yo” tarzida yozilib mazmunan g‘alizlik yuzaga kelgan. Bundan tashqari, Navoiy basmalaning poetik sharhida asosan undagi diakritik belgilarni emas, balki jumla tarkibidagi harflarning tavsifiga birinchi navbatda diqqat qaratadi. Ana shu mantiq nuqtai nazaridan ham ikkinchi misrada “Yo” deyilishi nojoiz. Umuman olganda, mazkur namuna uchta nusxa asosida.baytni,tiklash . mumkinligini.ko‘rsatadi. “Rad etuvchilar”, ya’ni kufr ahli uchun oyatdagi har bir harf ziyon, balo, ofat keltiruvchi sifatida keladi. ﺐ - bo harfi rad etuvchilarni iboga, diqqatlikka chorlaydi. ﻯ – yo harfi balodan boshqa narsa emas. ﺲ - sin harfi nahangning orqasidagi arraga o‘xshab, shu arraning har bir harfi yuz kemani barbod qiladi, ofat keltiradi. ﺲ - “Sin” va ﻢ - “mim” harfi o‘rtasida mashaqqatli yo‘l bo‘lib, samum- har narsani qurituvchi achchiq shamoldan iboratdir. Ajdaho, ilonga o‘xshagan ﻢ - “mim” harfi yo‘l boshida turib, og’zini ochib, “ahli rad” uchun olov sochadi. Bu oyatdagi uch ﻟ - “alif” va uch ﻞ - “lom” bor. Ushbu olti harf- olti tomon- yuqori, past, o‘ng, chap, old, orqa tomonni qamrab olib, Allohni yo‘lida yurmaganlarni o‘tkir qilich kabi tahdid qilib, g’avg’o sochadi. ر –“ Re”- “ahli rad”ga cheksiz falokat yetkazuvchi, ﺡ -“ho”-qullobga o‘xshab halok qiluvchi, ﻦ - “nun”- “ahli rad”ni halok qilishga shay. Nuqtalar- tosh, kesilgan bosh, ya’ni Allohga itoat qilmaganlarning boshlari. Tashdidlar- ikkilantirishlar shiddat bilan vahima qiladi. 34 Ushbu harflar “ahli qabul” uchun foyda va yaxshiliklar keltiradi. ﺐ –“ bo”- ahli qabullarga jannat xushxabarini beradi. ﺲ –“ sin”- salomatlik yo‘lining zinasi, saodatning oynasidir. ﻢ -“Mim” esa manzilga erishish yo‘lida buloqboshi. ﻟ -jon ichidagi “alif”- zulmatni yorituvchi sham. ﻝ -“Lom”- mo‘minlarning bayrog’i. ر –“ Ro”-jannat eshigi. ﺡ –“ Ho”-vahdat g’unchalarining beshigidir. Nuqtalar va tashdidlar- tosh va chaqmoqlar bir-biriga urilib, to‘g’rilik, iymon shamini yoqadi. Nuqtalar boqiylik duri bo‘lib, jonning ichiga tushadi. Harakatlar maqsadga erishishida yordam beradi. Sukutlar mo‘minlarni sokinlikka chorlaydi. Sayr qiluvchilarning oyog’idan ko‘tarilarilayotgan changlar go‘yo jon bo‘lib, balki jonon bo‘ladi. Bismillah “ahli rad” uchun dog’ bo‘lsa, “ahli qabul” uchun bog’dir. “ Ahli rad”- Allohning qahrida, “ahli qabul”- Allohning lutfidafir. Isatabon, ey xasta Navoiy, navo, Bo‘yla safarg’a qilur ersang havo. Yo‘l yomon-u yaxshisidin yema g’am, Bismilloh degilu qo‘yg’il qadam. “Xayru sanoin limufizil-karam”, Kim karamidin erur el muhtaram. So‘nggi baytlarda Navoiy o‘ziga murojaat qilib, yo‘lning qiyinchilik va mashaqqatlari haqida ogohlantiradi. Yo‘lda ko‘p ozor chekmay desang, “Bismilloh!»- degin-u, yo‘lingda davom et. Zero, Allohning karamidan odamlar aziz va mukarramdir. Xulosa o‘rnida shuni aytish kerakki, Alisher Navoiy ijodini o‘rganish birgina O‘zbekistonda emas, balki dunyoning ko‘plab sharqshunos olimlari 35 tomonidan tadqiq etib kelinmoqda. Bugungi kunimizda Navoiy haqida ko‘p yozilyapti. Xalqimiz o‘zining bunday buyuk farzandiga ehtiromini izhor etish, uning nomini yanaqa abadiylashtirish yo‘lida ko‘p amaliy ishlarni amalga oshirmoqda. Bunga har birimiz guvoh bo‘lib turibmiz. Xususan, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bu ulug’ inson haqida quyidagilarni aytadi: “Mutafakkir shoirimizning “Odamiy ersang demagil odami, Onikim yo‘q xalq g’amidin g’ami” degan satrlarida qanchalik chuqur ma’no bor. Ya’ni, bu dunyoda insonlarning dard-u tashvishlarini o‘ylab yashash- odamiylikning eng oliy mezonidir. Xalqning g’amidan uzoq bo‘lgan insonni odam qatoriga qo‘shib bo‘lmaydi, deb uqtirmoqda ulug’ bobomiz”. 13 Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini islom ruhida yozilgan, shariat qonun-qoidalari mujassamlashgan, shoirning ijtimoiy-falsafiy qarashlari aks ettirilgan, pand-nasihat ruhida yozilgan mavizanoma deyishimiz mumkin. Asar har bir o‘quvchining dunyoqarashini kengaytiradigan, aqlini charxlaydigan, axloqiy, ma’naviy, ruhiy dunyosini poklaydigan, har bir mo‘min-musulmonning hayot yo‘lini yoritadigan misoli mayoqdir. Insonning komil inson darajasiga yetshishida ushbu asar muhim ahamiyatga ega. Har bir musulmon insonning, har bir ishni boshlashdan avval ““Bismillahir rohmanir rohiym” oyatini aytib boshlashi dinimizning go‘zal aqidalaridan darak beradi. 2.2.Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonidagi “basmala” bobining sharhlash an’analari tahlili va tadqiqi Alisher Navoiy “Xamsa”si dostonlarining “basmala” bobi, hamd va munojot boblari alohida olib, o‘zaro qiyoslangan holda tadqiq etilmagan. Bu masalada Alibek Rustamiy, Abduqodir Hayitmetov, Najmiddin Komilov, Muslihiddin Muhiddinov kabi olimlarning ilmiy izlanishlari mavjud. 13 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.- Toshkent: O‘zbekiston, 2017. [112]. 36 Navoiy ijodini mukammal o‘rgangan navoiyshunoslardan Alibek Rustamiyning “Bismilloh”ning ma’nosi” risolasini tahlilga tortdik. Ushbu risolada A.Rustamiy basmala haqida, “Bismilloh”ning ma’nosi haqida, ularning dostonlardagi kirish qismida muhim ahamiyat kasb etishi haqida o ‘ z fikrlarini keltirib o ‘ tgan. Аlisher Navoiy “Xamsa”dagi har bir bobga alohida sarlavha qo‘ygan va sarlavha ning matnida mavjud masalalar haqida tezislar taqdim qilgan. Biroq “Hayrat ul-abror”ning “basmala” bobi sarlavhalanmagan. Ya ni “Xamsa”ʼ dostonlarining hamm asida birinchi boblar shoir tomonidan nomlanmagan. Biroq biz dastlabki bobni tadqiqotga tortar ekanmiz, shartli nomlashga ehtiyoj sezilgani uchun “Hayrat ul-abror”ning dastlabki bobini “Basmala” deb atadik. Qur onning ilk surasi “Fotiha” bo‘lib, hanafiy mazhabiga ko‘ra “Basmala” ʼ uning ilk oyati hisoblanadi. Аlisher Navoiy “Hayrat ul-abror” dostonini “Basmala” bilan boshlaydi . “Basmala” bobi “Xamsa” uchun umumiy kirish hisoblanadi. Chunki “Hayrat ul-abror” asli 20 maqolatdan tashkil topgan . Muqaddimada shoir 20 ta bob haq ida doston bilan bog‘liq nazariy qarashlarini ilgari surgan. Xuddi shu holat keyingi to‘rtta dostonda ham kuzatiladi, ya ni muallif har bir muqaddimada ʼ hamd, na t, ustozlar maqtovi, asar yozishning sababini keltiradi, ammo ʼ “Basmala” bobi boshqa dostonlar boshida kelmaydi, demak, bu hol ham “Basmala” bobi umumiy “Xamsa” uchun kalit vazifasini o‘tashi ma’lum bo‘ladi. Аlisher Navoiyning “Xamsa” dostonlarida qo‘llagan qat iy badiiy uslubi ʼ bo‘lib, unga muvofiq bob aniq bir necha qismlarga ajratiladi, bobning o‘ziga xos kirish qismida kitobxon muammo bilan tanishtiriladi, keyin bosqichma-bosqich bu muammo xususida shoirning qarashlari yoritib boriladi. “Basmala” bobida ham xuddi shu hol yaqqol seziladi. Avval “Basmala”ning ta rifi, umumiy ʼ xossalari haqida so‘z yuritilib, bunda Аlisher Navoiy “Basmala”ni: • rishtaga terilgan, har birining qiymati jon jahvari va ikki jahondan “durri yatim” (bebaho dur); 37 • “Ganji baqo” zikriga yetib kelganlarning tasbihi; • davlat va din “sayd”ini, balki jannat g‘azolini ovlaydigan “kamand”; • jon suvi, balki tiriklik suvi oqadigan ariq; • ganji ilohiyni qo‘riqlaydigan ajdaho; • “Аrshi muallo” (oliy arsh)ning “bog‘i ahad foxtasi” oshyon qilgan qandili; • vahdat maxzaniga olib boradigan eng yaqin va xatarli, uning siri oldida ahli voqif ham ojiz bo‘lgan yo‘l deya ataydi. Mazkur ta riflardan so‘ng Аlisher Navoiy bu yo‘lga insonlarning hammasiʼ qadam bosishga majbur ekanliklari mazmunini ifodalab, undan yuradigan ikki toifaga – ahli qabul va ahli radga bo‘linishini ma lum qilgan. ʼ qabul bilib, tavfiq bergan bo‘lsa, iymon bilan ne matlantirgan bo‘lsa, ular ahli ʼ qabul o‘laroq “Basmala”ning har bir harfidan baxt va saodat topadilar: jannatga kirish uchun bashorat, salomat yo‘lining ziynati, jon ichidagi sham, zafar bayroqlari, jannat eshiklari, karam dengizi bo‘lib, mo‘minlarga kuch va quvvat, madad manbaiga aylanadi. “Basmala” Аlisher Navoiy ta rifiga ko‘ra shunday yo‘lki, undan barcha yurib ʼ o‘tadi va ahli qabul uchun har qadamda bog‘lar ato etilsa, ahli rad uchun dog‘ – azob va alamlar chiqadi. Buning hikmati nima degan savolga esa shoir quyidagicha javob beradi: Аllohning ism va sifatlari bor bo‘lib, koinotdagi har bir hodisa, bu ism va sifatlarni yuzaga chiqaradi, namoyon etadi. Shunday ilohiy sifatlardan biri lutf va qahrdir. Аhli rad Аllohning lutfini, ahli qabul esa Аllohning yuzaga chiqaradi, isbotlaydi. Аlisher Navoiy ilohiy va lutf va qahrni “ikki mehmonsaro” – mehmonlar kutiladigan ikki mehmonxona deb tashbih qiladi: “Hikmati ul qahr aro, bu lutf aro , Ushbuki to‘lg‘ay ikki mehmonsaro”. Shuningdek, asosiy kontseptual qarash: “To agar o‘t solsa jaloliyati , Lutf ila suv urg‘ay jamoliyati” baytida oydinlashadi, ya ni Аllohning jaloli – ulug‘ligi, ʼ cheksiz darajada buyukligi, Uning qahri va qudratini o‘zi jamlagan sifati olamni 38 o‘tga to‘ldirsa, Jamoli – marhamati, lutfi, karami, afvi, mag‘firati esa bu o‘tga suv uradi, ya ni uni “o‘chiradi”. Bu ikki hol ham Аllohga xos. Shunday ekan,ʼ Аllohning quli bo‘lgan inson qayg‘urmasligi kerak, Аllohning qadaridan g‘am yemasligi, tashvishga tushmasligi lozim: “Yo‘l yomonu yaxshisidan yema g‘am, Bismillah degilu qo‘ygil qadam”. Аlisher Navoiy Аllohning “Mufiz ul-karam” – “karami dengiz kabi jo‘shgan, cheksiz bo‘lgan” degan sifatini qayd etadi. Bu sifat sohibi Аllohga barcha maqtov va ulug‘lashlar yo‘llamoq lozim, U bunga loyiq, chunki Uning karamidan el ehtirom topadi – muhtaram bo‘ladi. G’.Shodmonovning “ Porso Shamsiyev ilmiy laboratoriyasi: tadqiq usullari, tamoyillari, matnshunoslik taraqqiyotidagi o‘rni” mavzusidagi dissertatsiyasida bob quyidagicha tahlil qilinadi: “Bo”si ibodin urar avval salo, “Yo”ki degay lo ne bo ‘ lur juz balo. Ko‘rinadiki, ushbu bayt qo‘lyozma nusxa va nashrlarda o‘zaro farqlanadi. Jumladan, bunday farqlarning yuzaga kelishi, avvalo, turli qo‘zlyozma nusxalardan foydalanish natijasidir. Mazkur baytning qaysi biri to‘g‘riligini esa akademik Alibek Rustamovning quyidagi sharhidan bilish mumkin: “ Ibo – tortinish; salo urmoq – undamoq. Basmalaning birinchi harfi borad ahliga mansub kishini tortinishga undar ekan. Basmalaning avvalg‘i (birinchi) harfi mardudning avvalgi amalini ibodan iborat qilar ekan. Lo – yo‘q; juz balo – balodan o‘zga ; ne bo‘lur juz balo – balodan o‘zga nima bo‘lur edi. Buni imlo tasdiqlaydi, chunki bo harfiga lom-alif (lo) qo‘shilsa, “balo” so‘zi hosil bo‘ladi. Ushbu sharhdan ma’lum bo‘ladiki, baytning ikki o‘rnida qo‘lyozmada kamchilik bor, ya’ni uning birinchi va ikkinchi misralaridagi “ ” رلا”, “V رور VVVVيا so‘zlarida xatoga yo‘l qo‘yilgan. Nashrlarda esa ikkinchi misradagi “Bo” so‘zi “Yo” tarzida yozilib mazmunan g‘alizlik yuzaga kelgan. Bundan tashqari, Navoiy basmalaning poetik sharhida asosan undagi diakritik belgilarni emas, balki jumla 39 tarkibidagi harflarning tavsifiga birinchi navbatda diqqat qaratadi. Ana shu mantiq nuqtai nazaridan ham ikkinchi misrada “Yo” deyilishi nojoiz.Umuman olganda, mazkur namuna uchta nusxa asosida baytni tiklash mumkinligini ko‘rsatadi. “Rad etuvchilar”, ya’ni kufr ahli uchun oyatdagi har bir harf ziyon, balo, ofat keltiruvchi sifatida keladi. ﺐ - bo harfi rad etuvchilarni iboga, diqqatlikka chorlaydi. ﻯ – yo harfi balodan boshqa narsa emas. ﺲ - sin harfi nahangning orqasidagi arraga o‘xshab, shu arraning har bir harfi yuz kemani barbod qiladi, ofat keltiradi. ﺲ - “Sin” va ﻢ - “mim” harfi o‘rtasida mashaqqatli yo‘l bo‘lib, samum- har narsani qurituvchi achchiq shamoldan iboratdir. Ajdaho, ilonga o‘xshagan ﻢ - “mim” harfi yo‘l boshida turib, og’zini ochib, “ahli rad” uchun olov sochadi. Bu oyatdagi uch ﻟ - “alif” va uch ﻞ - “lom” bor. Ushbu olti harf- olti tomon- yuqori, past, o‘ng, chap, old, orqa tomonni qamrab olib, Allohni yo‘lida yurmaganlarni o‘tkir qilich kabi tahdid qilib, g’avg’o sochadi. ر –“ Re”- “ahli rad”ga cheksiz falokat yetkazuvchi, ﺡ -“ho”-qullobga o‘xshab halok qiluvchi, ﻦ - “nun”- “ahli rad”ni halok qilishga shay. Nuqtalar- tosh, kesilgan bosh, ya’ni Allohga itoat qilmaganlarning boshlari. Tashdidlar- ikkilantirishlar shiddat bilan vahima qiladi. Ushbu harflar “ahli qabul” uchun foyda va yaxshiliklar keltiradi. ﺐ –“ bo”- ahli qabullarga jannat xushxabarini beradi. ﺲ –“ sin”- salomatlik yo‘lining zinasi, saodatning oynasidir. ﻢ -“Mim” esa manzilga erishish yo‘lida buloqboshi. ﻟ -jon ichidagi “alif”- zulmatni yorituvchi sham. ﻝ -“Lom”- mo‘minlarning bayrog’i. ر –“ Ro”-jannat eshigi. ﺡ –“ Ho”-vahdat g’unchalarining beshigidir. Nuqtalar va tashdidlar- tosh va chaqmoqlar bir-biriga urilib, to‘g’rilik, iymon shamini yoqadi. Nuqtalar boqiylik duri bo‘lib, jonning ichiga tushadi. Harakatlar maqsadga erishishida yordam beradi. Sukutlar mo‘minlarni sokinlikka chorlaydi. 40 Sayr qiluvchilarning oyog’idan ko‘tarilarilayotgan changlar go‘yo jon bo‘lib, balki jonon bo‘ladi. Bismillah “ahli rad” uchun dog’ bo‘lsa, “ahli qabul” uchun bog’dir. “ Ahli rad”- Allohning qahrida, “ahli qabul”- Allohning lutfidafir. Isatabon, ey xasta Navoiy, navo, Bo‘yla safarg’a qilur ersang havo. Yo‘l yomon-u yaxshisidin yema g’am, Bismilloh degilu qo‘yg’il qadam. “Xayru sanoin limufizil-karam”, Kim karamidin erur el muhtaram. Akrom Malikning “Alisher Navoiyning iloh, olam va odam haqidagi falsafasi” maqolasida ham “Basmala” bobi talqin qilingan. Unga ko‘ra “Hayrat ul-abror”dagi dastlabki bob “Bismillah”ning ta’rifiga, “Bismillah”dagi har bir harfning muayyan ma’no anglatishiga urg‘u berilgan. Mazkur bob faqatgina “Hayrat-ul abror” uchun emas, balki umumiy “Xamsa” uchun ham tegishli ekani ko‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan ta’kidlangan, bobning o‘zi ham tahlilga tortilgan. Alisher Navoiy “Bismillah”ni ta’riflashga kirishar ekan uni dastlab ipga tortilgan dur deb ataydi va yana quyidagi tashbehlarni keltiradi: Davlat va din o‘ljasini, jannat g‘azoli – kiyigini band etuvchi kamand (Arqon). Yoqasida mevalari ko‘p, “Alif”dan daraxt o‘sadigan, ichida jon va mangu tiriklik suvi (Hayvon suyi) oqadigan ariq. Ilohiy ganjni qo‘riqlaydigan ajdaho. Ahad bog‘i (Yakkalik bog‘i) bulbuli qo‘ngan, Oliy Arsh ichidagi qandil. Vahdat maxzani – yakkalik hazinasiga yetkazuvchi yeng yaqin yo‘l. Shoir mazkur tashbihlarni bayon etgach, “Bismillah”ni vahdat maxzaniga eltuvchi yo‘l deb ta’riflar ekan, shu tashbih doirasida keyingi fikrlarini 41 bildirishda davom etadi: “Bismillah” vahdat maxzaniga eltguvchi yo‘l, ammo qattiq va xafvli yo‘l: “Lekin erur ham qatig‘u, ham maxuf”. Alisher Navoiy “Bu bodiya” – bu vodiyni kesib o‘tishni istaganlar ikki xayl bo‘lishini ta’kidlaydi: ahli qabul va ahli rad. Ya’ni dunyo hayotida yashab o‘tayotgan insonlar “vaxdat maxzani” tomon yo‘l bosar ekan, ular “Bismillah”ni qabul etuvchi, yoki “Bismillah”ni rad etuvchi toifaga bo‘linadi, uchinchi toifa bo‘lmaydi. “Bismillah”ni rad etuvchilarga “Rahbari tafviq” – Allohdan madad berilmaydi. “Bismillah”ning har bir harfi rad etuvchilarga tahdid, xafv-xatarga aylanadi: “Bo” ( ب ) Robbisidan ibo qilishga chorlaydi, “Yo” ( ﻯ ) esa ularga keladigan balolardan ogoh etadi. “Sin” ( س )dan “mim” ( م )ga o‘tishda esa kuydiruvchi yel-shamol bor. “Mim” ( م ) yo‘l boshida og‘zidan o‘t sochib yotgan ilon, uch “alif” ( ا ), uch “Lom” ( ﻝ ) olti tomondan rad ahlini – mardudlarni qamrab olgan, “He” ( ه ) lar esa qatl etuvchi xanjar, “re”lari ( ر ) rad ahliga qiron keltirishni zohir etadi, “He” ( ه )si bo‘yinga ilinadigan sirtmoq, “nun” ( ن ), yo ( ﻯ ) lar ham mardudlarning kesilgan boshlaridir: “toshlar o‘lmayki, kesuk boshlar”. “Bismillah”dagi tashdid bu elga ayni shiddatdir. Ahli rad “Bismillah”ni qabul qilmas ekan, ular uchun “Bismillah” ana shunday tahdiddir. Ammo “Bismillah”ni qabul etganlar, “vahdat maxzani” tomon dunyo vodiysini kesib o‘tar ekanlar, “Bismillah” saodat mujdasiga aylanadi. “Bo” ( ب ) si jannat bashorati, “sin” ( س )i salomatlik-omonlik yo‘lining zinasi, saodat yuzi aks etgan oyna; “Mim” ( م ) maqsad manziliga yo‘l ochadi, balki maqsad manziliga yo‘l ochadi, balki maqsad manzilidagi sarchashma – buloq; “alif” ( ا ) lar jon aro joylashgan bo‘lib, jon shabistoni – qorong‘uligini yorituvchi mamdir; “lom” ( ﻝ )lari zarar bayrog‘i, bu zarar bayrog‘ini zafar havosi – shamoli xilpiratadi; “ho” ( ه ) si “huviyat”da Allohning zikrida jilva etadi, “Lom” ( ﻝ ) bilan butun olam Allohning mulki ekaniga qoyil; “Ro” ( ر )lari jannat eshiklari, “ho” ( ه ) lari vahdat g‘unchasining beshigi; shu tariqa, Alisher Navoiy “Bismillah”ni mo‘minlar va kofirlar uchun qanday ma’no, mazmun-mohiyat kasb etishini bayon etadi: ahli rad “dog‘ ustiga dog‘”ga qoladi, ahli qabul esa bog‘ ichra. Alisher Navoiyning 42 fikricha, buning hikmati shuki, ahli rad ustida Allohning qahri, ahli qabul uzra Allohning lutfi namoyon bo‘ladi. “To agar o ‘ t sochsa, Jaloliyati, Lutf ila suv urg‘ay Jaoliyati”. Shoir “Bismillah” tavsirini yakunlash asnosida o‘z nafsiga qarata “vahdat maxzani”ga safar qilar ekan, yo‘lning yomon-yaxshisidan g‘am yemaslikka, “Bismillah” deb yo‘lga qadam qo‘yishga chaqiradi: “Yo‘l yomonu yaxshisidan yema g‘am, “Bismillah” degilu, qo‘ygil qadam” Alisher Navoiyning “Bismillah”ga bergan ta’rifi asosida uning bu masaladagi quyidagi yondashuvlarini oydinlashtirish mumkin:  Shoir “Bismillah”ni ta’riflashda aniq ilmiy yo‘ldan bomaydi, ya’ni Qur’on yoki hadis, o‘tgan islom ulamolarining bu mavzudagi dalillangan ma’lumotlariga tayanmaydi, balki shoirona uslubga suyangan holda “Bismillah”ni tashbihlar asosida sifatlaydi.  Alisher Navoiy “Bismillah”ga bo‘lgan munosabatini islom dini asosida belgilaydi. “Bismillah” vositasida islomni qabul qilganlar va rad qilganlarning holatini yoritadi.  Alisher Navoiy mazkur bobda o‘ziga xos mahorat bilan muayyan zamon va makonni tasvirlaydi. Ahli qabul va ahli radning kechmishini “Bismillah” harflari ma’nosini ramzlar orqali bayon etarkan, o‘quvchining ko‘z o‘ngida vaqt va harakat jarayonlarini gavdalantiradi. Shoir “Bismillah” ta’rifi bilan “vahdat” tushunchasini markazga qo‘yadi. Ma’lumki, barcha payg‘ambarlar Yer yuziga Allohning yakkaligini – tavhidini yetkazish, insonlarni yakka Allohga ibodat qilishga da’vat etmoq uchun yuborilganlar. Tavhid – vahdat, Alisher Navoiy nazdida, maxzan – xazinadir. “Bismillah” esa ana shu xazinaga insonni musharraf etadi. Zotan, “Bismillah” – Allohning ismi bilan, Rohman va Rohiym Allohning ismi bilan inson hayotga, borliqqa yondashar ekan, shubhasiz, butun mavjudiyatni, o‘zini ishlarini, 43 taqdirini yakka Allohga topshirganini e’lon qiladi. Alisher Navoiy “Bismillah”ning mohiyatini – uning insoniyat uchun naqadar ahamiyatli ekanini yorqin, ta’sirchan, real tushuntirish uchun ham aynan tashbihlarga tayangani ehtimoldan holi emas. “Bismillah”ni aytish bilan inson butun inon-i ixtiyorini, ishlarini, taqdirini Robbisiga topshirib qo‘yishi, shu bois yomonlik va yaxshilikdan xavotirga tushmasligi kerakligi shoirning o‘ziga qarata: “yo‘lning yomonu yaxshiligidan g‘am yema”, — tarzidagi ta’kidida ochiq ko‘rinadi. Bu o‘rinda mo‘minning taqdirning yaxshi va yomoniga rozi bo‘lishi lozimligi haqidagi aqiyda bayon etmoqda. Xulosa o‘rnida shuni aytish kerakki, Alisher Navoiy ijodini o‘rganish birgina O‘zbekistonda emas, balki dunyoning ko‘plab sharqshunos olimlari tomonidan tadqiq etib kelinmoqda. Bugungi kunimizda Navoiy haqida ko‘p yozilyapti. Xalqimiz o‘zining bunday buyuk farzandiga ehtiromini izhor etish, uning nomini yanaqa abadiylashtirish yo‘lida ko‘p amaliy ishlarni amalga oshirmoqda. Bunga har birimiz guvoh bo‘lib turibmiz. Xususan, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bu ulug’ inson haqida quyidagilarni aytadi: “Mutafakkir shoirimizning “Odamiy ersang demagil odami, Onikim yo‘q xalq g’amidin g’ami” degan satrlarida qanchalik chuqur ma’no bor. Ya’ni, bu dunyoda insonlarning dard-u tashvishlarini o‘ylab yashash- odamiylikning eng oliy mezonidir. Xalqning g’amidan uzoq bo‘lgan insonni odam qatoriga qo‘shib bo‘lmaydi, deb uqtirmoqda ulug’ bobomiz Alisher Navoiyning “Hayrat ul- abror” dostonini islom ruhida yozilgan, shariat qonun-qoidalari mujassamlashgan, shoirning ijtimoiy-falsafiy qarashlari aks ettirilgan, pand- nasihat ruhida yozilgan mavizanoma deyishimiz mumkin. Asar har bir o‘quvchining dunyoqarashini kengaytiradigan, aqlini charxlaydigan, axloqiy, ma’naviy, ruhiy dunyosini poklaydigan, har bir mo‘min-musulmonning hayot yo‘lini yoritadigan misoli mayoqdir. Insonning komil inson darajasiga yetshishida ushbu asar muhim ahamiyatga ega. Har bir musulmon insonning, har 44 bir ishni boshlashdan avval ““Bismillahir rohmanir rohiym” oyatini aytib boshlashi dinimizning go‘zal aqidalaridan darak beradi. 2 -bob bo‘yicha xulosalar 2-bob “Navoiy “Xamsa”sidagi “basmala” bobining o‘ziga xosligi” deb nomlanib, “Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonida “basmala” bobi” hamda “Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonidagi “basmala” bobining turli talqinlari” rejalarini o‘z ichiga oladi. “Basmala” bobini o‘rganib, ushbu qisqa tahlil asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 45 1. “Basmala” umumiy “Xamsa” asarinig ning kirish qismi, kaliti hisoblanadi. 2. Аlisher Navoiy “Basmala”ning qiymatini ikki jahondan qiymatli deb tushuntiradi va insoniyat “Basmala” yo‘lidan o‘tishini ta kidlaydi.ʼ 3. “Basmala” yo‘lidan o‘tuvchilar “ahli rad” va “ahli qabul” kabi ikki toifaga bo‘linib, bu ularga Аllohdan tavfiq yetgan va yetmagani bilan bog‘liq. 4. Insonlarning ikki toifga ajralishi Аllohning lutf va qahr sifatlarini isbot qiladi. 5. Аllohning lutfi qahridan ustun hisoblanadi, faqat Uning karami bilan el ehtiromga erishadi. 6. “Xamsa” dostonlari “Basmala”dan o‘tuvchi ikki toifaning ahli rad va ahli qabulning ishlari, oqibatlari, ahli radning rad etilishiga bois bo‘lgan amallari, kibri va ahli qabulning qabul etilganiga sabab hisoblangan shikastaligi, Аllohga taslimiyati haqida so‘zlaydi. Bu nuqtalarning barchasi Аlisher Navoiy fenomenini adolatli o‘rganish, to‘g‘ri xulosalar chiqarishda ahamiyatli deb o‘ylaymiz. “Basmala” bobi “Xamsa” g‘oyasining asl mohiyatini – insoniyatning ikki toifasi (ahli rad va ahli qabul), ular bosib o‘tadigan yo‘lning xususiyatlari, pirovardida, ahli qabul saodati, amallari va maqomlari vasfi hamda bu borada “Xamsa” o‘ziga xos qo‘llanma ekanligi haqida qat iy to‘xtamga olib keladi. ʼ III BOB. XAMSALARNING “BASMALA” BOBINI QIYOSIY O‘RGANISH 3.1. Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy xamsalarining ilk boblarida kompozitsiya, mazmun va go‘oya masalasi. Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostoni faqat Nizomiy Ganjaviyning “Maxzan ul-asror” dostoniga javobiya bo‘lib qolmasdan, Xusrav Dehlaviyning “Matla ul-abror”, Abdurahmon Jomiyning “Tuhfat ul-ahror” 46 dostonlariga ham javobi edi, ya’ni to‘rtinchi muvaffaqiyatli nazira edi. Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini yozishdan avval mas’uliyat bilan yondashganligining yana bir isboti shunda ediki, Xusrav Dehlaviy bitta asarga, Abdurahmon Jomiy ikkita asarga javob aytgan bo‘lsalar, Alisher Navoiy uchta asarga javob yozganligidadir. Buni Navoiy o‘zi ta’kidlagan, uchala ustozdan fotiha olib ishga kirishgan: Botin ila qilmasa ul ikki rad, Zohir ila bu biri qilsa madad, Yo‘ldasa bu yo‘lda Nizomiy yo‘lum, Qo‘ldasa Xusrav bila Jomiy qo‘lum. 14 Agar biz “Hayrat ul-abror” dostonini o‘qiydigan bo‘lsak, bu uch gigant shoirning ta’siri borligi va shu qatorda o‘ziga xos to‘rtinchi ulug’ bir shoir – Alisher Navoiy qalamini ham his etamiz. Shu sababdan “Hayrat ul-abror” dostonini o‘rganganimizda, uni Nizomiy, Amir Xusrav va Jomiy dostonlari bilan solishtirib qiyoslashga majburmiz. Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonining 12-13-boblarini salaflari Nizomiy, Amir Xusrav va Jomiylarga bag’ishlab, “Maxzan ul-asror”, “Matla ul- anvor”, “Tuhfat ul-ahror” dostonlariga qiyosiy baho berib, ularning o‘zaro farqlanishini ham aytib beradi. Masalan, Navoiy fikricha, “Maxzan ul-asror” gavharga teng keladigan bo‘lsa, “Matla ul-anvor” dostoni yulduzga o‘xshatilib, bunday tengsiz asarlar boshqa yerda topilmaydi. “Tuhfat ul-ahror” dostonini esa, Nizomiy va Amir Xusrav asarlaridan hajm jihatidan qisqa bo‘lsa-da, biroq ularga qaraganda foydaliroq ekanligini quyidagi baytda izohlaydi: Ul ikkini topsa bo‘lur munda -o‘q, Munda tuhaf ko‘pki, ul ikkida yo‘q. 15 14 A.Navoiy.”Hayrat-ul abror”. “G`.G`ulom nomidagI Sharq nashriyot-matbaa ijodiy uyi. T-2006. 15 A.Navoiy. “Hayrat ul-abror”, G`G`ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi, T-2006. 47 Demak, Jomiyning “Tuhfat ul-ahror” dostonida “Maxzan ul-asror” va “Matla ul-anvor” dostonining umumiy ma’no-mazmuni ifodalansa-da, “Tuhfat ul-ahror” dostonida bu ikkala dostonlarda mavjud bo‘lmagan tuhfalar bor. Xuddi shu ta’rifda tatabbuning xususiyati aniqlab berilgan, ya’ni salaflar ruhi, nafasi, ma’no-mazmuni, tarsi saqlanib, o‘z g’oyasi, qarashlarini ko‘rsata bilishdir. Agar biz bu ta’rifni “Hayrat ul-abror” ga nisbatlasak, Navoiy dostonida avvalgi uch dostonning mazmunini topsa bo‘ladi va Navoiyning qarashlarini, kuzatishlari xulosasini, falsafiy fikrlarini bilib olamiz. Asardagi originallik, mukammallik faqat uning turkiy tilda yozilganligida emas, balki o‘z ishiga mas’uliyat bilan yondashganligidadir. Alisher Navoiy dostonida esa belgi va harakatlarga ikki xil ta’rif beriladi. “Rad ahli” uchun sukun va tashdid alomatlari jazo belgilari sifatida tasvirlangan bo‘lsa, qabul ahliga basmala oyatidagi belgilar bashorat singari gavdalantiriladi. Alisher Navoiyga qadar yozilgan “Xamsa”larda mazmun va go‘oyasini sharhlashda biz , albatta, ilk dostonlardagi “basmala” bobiga to‘xtalib o‘tamiz. Quyida har ikki dostonni yanada chuqurroq tahlil etib, an’anaviy o‘xshashliklar va ularning bir-biridan farqlarini ko‘rsatib berishga harakat qilamiz. O‘rta asr Sharq mumtoz adabiyotini Islom ta’limoti, islom tafakkuridan ayro tasavvur qilib bo‘lmaydi. Sharq dostonchiligida barcha asarlar Xudoning madhi, Alloh taoloning sifatlari, yakka-yu yagona ekani, muborak oyati karimalaridan namunalar keltirish bilan boshlangan. Hakim Nizomiy Ganjaviy buyuk dostonnavis shoirgina bo‘lib qolmay, hofizi Qur’on, faqih va tafsir ilmini chuqur egallagan olim, mus’haf ma’nolarini, shuningdek, arab, yunon va qadimgi pahlaviy til lahjalarini yaxshi bilgan xazinalar hikmatlarini mujassam etgan. U o‘z dostonlarini, jumladan «Maxzan ul-asror»ni ham an’anaga ko‘ra Alloh hamdi bilan boshlaydi, Allohning nomi bilan bu ishga qo‘l uradi. Doston “Bismillohir-rahmonir-rahim, Hast kalidi dari ganji hakim”, deb boshlanadi. Alisher Navoiy “Xamsa”sining falsafiy-tarbiyaviy mazmundagi birinchi dostoni «Hayrat ul-abror» ham mumtoz adabiyot an’analariga muvofiq tarzda 48 boshlanadi. “Bismillohir-rahmonir-rahim, Rishtag‘a chekti necha durri yatim” deb Navoiy Islom dinining asosiy kitobi bo‘lgan Qur’onning mashhur bosh jumlasi (“Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan boshlayman”)ni keltiradi. Shundan so‘ng ushbu arabiy jumladagi har bir so‘zning har bir harfiga katta ma’no berilgan. Navoiyning fikricha,” Alloh va uning ismi butun koinot va mavjudot bilan chambarchas bog‘langandir. Bu o‘rinda Navoiy harf san’atidan ko‘proq o‘z diniy-falsafiy qarashlarini yorqin ifodalashda badiiy vosita sifatida foydalangan”. Turkiy tildagi adabiyot juda qadimiy tarixga ega. VII-VIII asrlarga taalluqli bo‘lgan O‘rxun-Enasoy bitiklaridan tortib bu tilda yozma adabiyot rivojlanib keladi. Turkiy xalqlar ruhiyati, dili va zavq-u ta’bini ifodalagan hisobsiz og‘zaki ijod namunalari, «Qutadg‘u bilig», «Hibbatul haqoyiq» , «Devoni hikmat», «Qisasi Rabg‘uziy» , «Muhabbatnoma» kabi obidalar Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy she’riyati, Navoiy va Bobur, Mashrab va Ogahiylarning o‘lmas adabiy merosi bizning faxrimiz, ma’naviy xazinalarimizdir. O‘zbek adabiyotining o‘ziga xos taraqqiyot yo‘li, xalqimizning tarixiy taqdiri, ijtimoiy hayoti bilan bog‘liq jihatlari mavjud. O‘rta va Yaqin Sharq xalqlari adabiyotidagi umumiy jihatlar, an’anaviy»nazarigo‘ylik» xususiyatlarini tadqiq etishga kirishib, ko‘pgina qimmatli fikrlarni bayon etgan edilar. Ayniqsa, atoqli olim E. E. Bertelsning «Iskandar haqidagi roman va uning Sharqdagi versiyalari», «Navoiy va Attor» nomli ishlari bu borada muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, bu ishlarda «nazirigo‘ylik» an’anasi Sharq adabiyoti talablari nuqtai nazaridan xolisona o‘rganilib baho berilgan va Navoiyni fors adabiyotining tarjimoni deguvchi G‘arb olimlarining fikrlari bir yoqlama va nohaq ekanligi isbotlab berilgan edi. Nazira epigonlik ham, taqlid ham emas, balki o‘ziga xos ijodiy musobaqa, kuch sinash vositasi bo‘lib, iste’dodli shoirlar an’anaga rioya qilib, buyuk salaflarning asarlaridan ilhomlangan holda, mavjud asarga ham g‘oya-ma’no va ham uslub-ifoda, 49 mahorat jihatidan mos keladigan, ammo ayni vaqtda yangicha jaranglaydigan, yangi ijodkorning qalami kuchini ko‘rsatib, ovozini ifodalaydigan yangi asarni dunyoga keltirgan. Bu «payravlik» mahorati, an’ana ichida o‘zlikni ko‘rsatish mahoratidir. «Nazira» istilohi bilan birga «tatabbu’», «javobiya», «tavriya» kabi istilohlar ham qo‘llanib kelingan. «Nazira» – arab tilida o‘xshash, monand nusxa, namuna ma’nolarida keladi. Ammo bu so‘zning teng, barobar, bahslashuvchi harif degan ma’nolari ham bor. «Benazir» – tengsiz demak. Demak, nazira – o‘xshatma yaratish, namunali asarga barobar asar yaratish uchun u bilan bahslashish demak. «Tatabbu’» – izdan borish, izdoshlik yoki birov ta’bididiga ergashishdir. Bu istiloh lirik asarga ergashilganda qo‘llanilgan. CHunonchi, Navoiy «Devoni Foniy»da «dar tab’i Xoja» deganda Xoja Hofizning konkret biror g‘azaliga ergashilganini bildirgan bo‘lsa, «dar tavri Xoja» deganda, umuman Hofiz ro‘hiyati, uslubida asar yozganligini anglatgan. «Javobiya» – javob aytish. Nazarimizda, «Xamsa» dostonlariga nisbatan shu istilohni qo‘llash o‘rinli. Chunki shuhratli asarlarga javob aytish Sharqda shoirlar orasida odat tusiga kirgan edi. Javob aytish – kurashga bel bog‘lash. Firdavsiy yoki Nizomiy asaridan hayratlangan kitobxonni yangidan hayratlantirish niyatidir. Ana shu niyatga erishgan shoir musobaqada g‘alaba qozonib, salafi bilan barobar obro‘-e’tiborga sazovor bo‘lgan, buyuklar silsilasidan joy olgan. Hatto original asar yozib e’tiborga loyiq bo‘lmagan bo‘lsa-da, javobiyada shuhrat qozonganlar kam emas edi. Adabiyot tarixiga oid tazkiralarni ko‘zdan kechirsak, bir qancha shoirlar ulug‘ salaflarning asarlariga nazira yozgani uchun tilga olinganini ko‘ramiz. Ayniqsa, «Xamsa»ga ergashish ko‘p bo‘lgan. Buning sababi Nizomiy dostonlarining el orasida juda katta e’tiborga ega bo‘lib, yuksak qadrlanishi edi. Masalan, Amir Xusravning, bilamizki, «Xamsa»dan boshqa yana «Nuh sipehr», «Xizrxon va Duvalroniy», 50 «Kironus sa’dayn» nomli dostonlari bor. Ammo kitobxonlar bu original dostonlardan ko‘ra, «nazira» usulida yozilgan «Xamsa»ni ko‘proq qadrlaganlar. Shunday qilib, nazira ulug‘ salaflarning «panjasiga panja urmoq» (Navoiy), ruhlanib, ilhom olib, o‘z davri dardini, g‘oyalari va qarashlarini aks ettirgan asar yaratish hisoblangan. Bunday kurashda g‘alaba qozonish oson emas edi, albatta. Ha, sher bilan kurashishga tushish uchun ham sher bo‘lish, hech bo‘lmaganda yo‘lbarsning qudratiga ega bo‘lish lozim. Amir Xusrav, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy Nizomiy bilan kurashga chiqib, unga tenglasha olgan va yangi «Xamsa» lar bunyod etgan ulug‘ «sher» shoirlar edilar. Shu bois Nizomiy «Xamsa» si bilan yonma-yon Xusrav Dehlaviy, Jomiy va Navoiy «Xamsa» lari ham so‘z san’atining nodir obidalari sifatida qadrlanib, o‘qib kelingan. Bir-birining davomi va bir-birining rivoji, aynan takrori emas, har biri bir ulug‘ ma’naviyat olami. Alisher Navoiy buni Jomiyning «Tuhfat ul-ahror» dostoniga bergan bahosida ajoyib tashbehlar, qiyoslar bilan tushuntirib bergan. Voqean, nazira yoki javobiya nima? Uning vazifasi – maqsadi, mohiyati qanday bo‘lishi kerak, degan savollarga hazrat Navoiy aniq javob berib kelganlar. Alisher Navoiy «Xamsa» dostonlarida Nizomiy, Amir Xusrav va Jomiyga bag‘ishlangan boblarda ushbu masala ustida to‘xtab o‘tadiki, shoirning fikrlari faqat salaflar ehtiromi emas, balki adabiy-estetik qarashlarini ham ifodalaydi.”Hayrat ul-abror» dostonining Abdurahmon Jomiyga bag‘ishlangan bobida xabar berilishicha, Alisher Navoiy ustozi va piri murshidi Jomiy uyida ilmu adab ahli yig‘inida ishtirok etadi. Abdurahmon Jomiy suhbat asnosida «Xamsa» chilik an’analari, Nizomiy va Amir Xusrav «Xamsa» lari xususida fikr bildirib, javobiya aytish qoidalari, odobi haqida ham gapiradi, bu ishning mushkulligini ta’kidlaydi. O‘tirganlar Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy «Xamsa» larining har 51 biriga xos fazilat va xususiyat haqida suhbatlashadilar, ayniqsa «Xamsatayn» ning birinchi dostonlari «Maxzan ul-asror» va «Matla’ ulanvor» ni ta’riflab tilga oladilar. Bu.fik uy sohibi Abdurahmon Jomiyga ham ma’qul tushadi. Jomiy: Gavhare yoq “Maxzan ul-asror” dek, Axtare yo ‘q “Matla ul-anvor”dek. Ya’ni, Nizomiy gavhari bemisl bir gavhar bo‘lsa, Xusrav asari porlab turgan yulduzdek, Navoiy Jomiy tilidan (unga qo‘shilgan holda) yana shuni tasdiqlaydiki, “Xamsa” dostonlarining qolgan to‘rttasi – Nizomiyning ”Xusrav va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Haft paykar”, “Iskandarnoma” (ikki qismli) hamda Amir Xusravning “Shirin va Xusrav”, “Majnun va Layli”, “Oinai Iskandariy” va “Haft behisht” nomli dostonlari “majoz” usulida yozilgan asarlardir. Ya’ni, mazkur asarlarda ilohiy ishq, ilohiy g‘oyalar dunyoviy voqealar tasviri orqali yoritilgan. Ammo birinchi dostonlarda bevosita ilohiy haqiqat haqida so ‘ z boradi. Nukta suv yanglig‘ eritur oshni, Topsa haqiqat o ‘tidin choshni. Navoiy “Hayrat ul-abror”ni Jomiyning “Tuhfat ul-ahror” asari yaratilgandan keyin yozgan. Jomiyning muvaffaqiyatli javobiyasi o‘zbek shoirini ham ilhomlantirgan, shoirona jur’atini va g‘ayratini mustahkamlagan, o‘z-o‘ziga ishonchini orttirgan. “Hayrat ul-abror” faqat “Maxzan ul-asror” va “Matla’ ul-anvor”ga javobiya bo‘lib qolmasdan, balki Jomiy asariga ham javobiya edi, ya’ni naziraga nazira yoki Navoiy asari to‘rtinchi muvaffaqiyatli nazira sifatida o‘zidan oldingi ikkita nazira – Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiy asarlarini ham ruhan ifodalashi kerak edi. Boshqacha aytganda, Amir Xusrav bitta asarga, Jomiy ikkita asarga javob aytgan bo‘lsalar, Navoiy bir yo‘la uchta asarga javob aytishi kerak bo‘lgan. Buni 52 ulug‘ Navoiy o‘zi ta’kidlagan, har uchala ustozdan fotiha olib ishga kirishgan. Uch so‘z san’atkori – uch gigant shoir uni ruhlantirar, ilhomiga ilhom qo‘shar edi va ham salobati bosar, mas’uliyatini tetiklantirar edi. Agar biz “Hayrat ul-abror”ni mutolaa qiladigan bo‘lsak, bu uch buyuk shoirning ta’siri borligini va shu bilan birga o‘ziga xos to‘rtinchi bir ulug‘ shoir – Navoiy qalamini his etamiz. Shuning uchun “Hayrat ul- abror”ni o‘rganganda, uni Nizomiy va Amir Xusrav dostonlari bilan ham, Jomiy asari bilan ham qiyoslab o‘rganishga majburmiz. “Hayrat ul-abror”dagi salaflarga atagan bag‘ishlov boblarda Navoiy “Maxzan ul-asror”, “Matla’ ul-anvor” va “Tuhfat ul-ahror” haqida qiyosiy baho berib, ularning o‘zaro farqlarini ham aytib o‘tadi. Va bu fikrlar zamirida biz Navoiyning nazira xususidagi qarashlari aks etganiga guvoh bo‘lamiz. Masalan, Navoiy fikricha, “Tuhfat ul-ahror”, Nizomiy va Amir Xusrav asarlaridan qisqaroq, biroq ularga qaraganda foydaliroq . Ul ikkini topsa bo‘lur munda –o‘q, Munda tuhaf ko‘pki, ul ikkida yo‘q. Demak, Abdurahmon Jomiy dostonida “Maxzan ul-asror” dostonining va “Matla’ ul-anvor” dostonining umumiy mazmuni, ma’nolari o‘z ifodasini topgan, ammo xajman qisqa bo‘lishiga qaramay, “Tuhfat ul-ahror”ning avvalgi dostonlardan farqlantiruvchi fazilatlari, tuhfalari bor. Xuddi shu ta’rifda javobiya hodisasining xususiyati aniq belgilab berilgan, ya’ni salaflar ruhi, nafasi, ma’nolari, tarzi ifodasini saqlab, yana o‘z g‘oyasi, o‘z ifoda tarzi, o‘z qarashlarini ko‘rsata bilish. Agar biz bu ta’rifni “Hayrat ul-abror”ga nisbatan qo‘llasak, Navoiy dostonida avvalgi uch dostonning mazmunini topsa bo‘ladi va yana Navoiyning o‘zini zamona ruhidan kelib chiqib bayon etgan qarashlari, kuzatishlari xulosasini, falsafiy fikrlarini anglab, 53 bilib olamiz. Asardagi tozalik, originallik, albatta faqat uning turkiy tilda yozilgani emas. Garchi, bu ham ulug‘ himmat va o‘z xalqi oldidagi buyuk xizmati bo‘lsa-da. Yuqoridagi keltirilgan misolimizda Alisher Navoiy Jomiy dostonini nazarda tutib, Kim bu yo‘l ichraki alar soldi gom, Bir necha gom o‘lsa, manga ham xirom, deydi. Gom – fors tilida qadamdir. Ya’ni Navoiy aytadi-ki, Jomiy jur’at qilib, birinchi qadam qo‘ydi – yo‘l ochildi, qani men ham shu yo‘ldan yursam, yangi doston yuzaga keltirsam. Jomiy bu yerda ham Navoiyga yo‘l ochib, namuna ko‘rsatgan. Alisher Navoiy Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviyning ijodini o‘zaro qiyoslar ekan, Amir Xusravga nisbatan qayta-qayta ”payrav” (izdosh) so‘zini ishlatadi. Ammo u shunday “payrav” ki, salaf qomati qarshisida qomat tiklab turgan, unga munosib asar yaratgan payravdir. Nizomiy ham, Amir Xusrav ham so‘z mamlakatining podshohi, ularni bir-biridan kam yoki ko‘p deb baholab bo‘lmaydi. Nizomiy teran, Xusrav mo‘jizakor, Nizomiy boshlovchi, Xusrav “monand” lik kamolini topgan ijodkorlardir. Amir Xusrav ash’ori, darhaqiqat, Sharqda ham juda katta mavqeni egallagan. Uning g‘azallari Sa’diy, Hofiz, Kamol Xo‘jandiy, Jomiy g‘azallari bilan, dostonlari Nizomiy va Jomiy dostonlari bilan birga sevimli bo‘lgan. Eron, Turon va Xurosonning oddiy kishilaridan tortib podsho va amirlariga qadar Amir Xusrav muhibi edilar. XV asr Hirot adabiy muhitida ham Xusrav Dehlaviy asarlarini mutolaa qilish, uning asarlariga ergashib, naziralar yozish davom etgan. Boysunqur Mirzo, Husayn Boyqaro, Xusrav Dehlaviy asarlarini yuksak qadrlaganlar. Amir Xusrav she’riyatda kamolot va mo‘jizakorlikning namunalaridan biri edi. Navoiy Amir Xusravni majoz usulida ijod qilib, haqiqiy ishqni 54 kuylagan shoir deb ta’riflaydi. Bu usulda unga teng keladigan shoir yo‘q. So‘zu gudoz, ya’ni yonish va o‘rtanish hindistonlik shoirda ustun. Amir Xusrav ifoda – tasvir ustasi, tili sehrli va jozibali. Uning qalami kishini hayratga soladi, go‘yo olam-olam dur sochayotganday tuyuladi. “Xamsa” dostonlari, jumladan Amir Xusrav “Xamsa”si bilan “...turkiy xalqlarning uzoq muddatli tarixiy taraqqiyotida yaratilgan badiiy tafakkur yodnomalarining tamal toshi» bo‘lib hisoblangan Alisher Navoiy “Xamsa”sini qiyoslab o‘rganish sharqshunos olimlarning diqqatini jalb etib kelgan. Jumladan, G.Aliyev, S.Erkinov, E.Bertels, S.Narzullayeva, S.Xidirnazarov, A.Afsahzod, Y.Ishoqov, M.Imomnazarov, J.Mirsaidov ishlarini misol qilin ko‘rsatish mumkin. Shuni ham qayd etamizki, «Xamsa» dostonlarini alohida olib qiyosiy tahlil qilish bilan birgalikda adabiyotshunoslik sohasida umumiy xarakterdagi fikrlar ham bildirilgani fanga ma’lum. Ammo alohida dostonlarini qiyoslash biroz samarali yo‘l deb hisoblaymiz, chunki bunda aniq tahlil orqali tatabbuning xususiyati an’anaviylik va originallik munosabati oydinlashadi, umumiy adabiy jarayon xususiyatlari namoyon bo ‘ladi. «Xamsa» birinchi dostonlarning kompozision tuzilishi «tashqi» ko‘rinishi qiyoslanganda, boblarning sonini e’tiborga olganda, hajm jihatidan Alisher Navoiy dostoni hajm jihatidan eng katta bo‘lib chiqadi: «Maxzan ul-asror» – 58 bob, «Matla’ ul-anvor» – 55 bob, «Tuhfat ul-ahror» – 61 bob, “Hayrat ul-abror”-63 bobdan iborat. Har to‘rtala dostonda ham «maqolat»lar va ular ketidan keladigan «hikoyatlar» miqdori bir xil: 20 ta «maqolat» va 20 ta «hikoyat». Farq, asosan, shu paytgacha «muqaddima» boblar deb kelingan qismdadir. Nizomiy «muqaddima»lari 18 bobni, Amir Xusravniki 15 bobni, Jomiyniki 21 bobni, Navoiyniki esa 23 bobni tashkil etadi. Demak, dostonlarning uchdan bir qismi «muqaaddima» boblar bo‘lib chiqadi. Biz ushbu dostonlarni «asosiy qism» va 55 «muqaddima» degan qismlarga bo‘lishni nomaqbul hodisa, dastlabki boblarga e’tiborsizlik nazari bilan qarash oqibati deb hisoblab, dostonlarni yaxlit asar deb qarash va avvalgi boblardagi fikr-g‘oyalar keyingi boblarda izchil davom etganini ta’kidlamoqchimiz. Masalan, Navoiyning axloqiy qarashlari, adolat, saxovat, qanoat, muhabbat va hokazolar xususida yozganlarini tavhid haqidagi, borliqni anglash haqidagi, imon va islom haqidagi qarashlardan ajratib tasavvur qilish, albatta, mumkin emas. Alisher Navoiy dostonida boblar miqdorining ko‘payishiga sabab uning har bir salafiga munosabat bildirishi, so‘z haqida ikki maxsus bob ajratganidir. Navoiy dostonida Nizomiy, Amir Xusrav va Jomiy dostonlarining bir qancha xususiyatlari va g‘oyalari tasvirlangan, ayni paytda bu yangi falsafiy-tafakkuriy olam, zamona dardiga javob bo‘lib tushadigan badiiy asar yozganligidadir. «Matla’ ul-anvor», «Maxzan ul-asror», «Tuhfat ul-ahror» va «Hayrat ul-abror» dostonlarining markaziy mavzusi insondir. Inson xilqati, vazifalari, kamoloti, axloqiy sifatlari har to‘rt buyuk shoirning diqqat markazida turgan. Umuman bu dostonlarni insonnoma deyish ham mumkin. Ammo shuni ham aniqladikki, Amir Xusrav va Alisher Navoiy ijodida, shuningdek, ularning salaflari ijodida ham inson haqidagi tushunchalar islomiy tushunchalar asosida shakllangandir. Shu bois biz Qur’oni karim va Hadisi sharifda inson haqida bildirilgan fikrlar bilan Xusrav Dehlaviy va Navoiy qarashlari muvofiq kelishini ko‘rdik. Birinchidan, Qur’ondagi oyatlar ba’zan mazmunan dostonlarda qaytariladi va inson aziz va mukarram zot ekanligi, uning vujudi tuproqdan bo‘lsa-da, ammo ruhi ilohiy ekanligi bayon etiladi. Navoiy islomiy aqidalarga qat’iy amal qilgani holda insonni ta’riflar ekan, uning imonli bo‘lishi, shariat talablariga rioya qilishi kerakligi, o‘z robbini anglashi zarurligi to‘g‘risida 56 yozadi. Bu g‘oyalar o‘zbek shoirining ustozlari tomonidan ham bayon etilgan. «Xamsa»larning birinchi dostonlari sufiyona- falsafiy asarlardir. Amir Xusravda ham, Navoiyda ham odamlarni kuzatish, o‘rganish va hukm chiqarish xislati bor. Xusrav Dehlaviy pastlik, johillik, nodonlik, xudbinlikni tanqid qilib, sahovat va himmat, fidoyilikni ulug‘laydi. Navoiyda bu qarashlar xiyla aniqroq, u turli tabaqa vakillarini tasvirlab, ularga xos individual nuqsonlarni tilga oladi. O‘zbek shoiri yomon axloqning ijtimoiy zararli hodisa ekaniga alohida urg‘u beradi. Navoiy bilimdonli qanoat va vafo kabi xislatlarni yorqinroq qilib ulug‘lagan. Uning nazarida insonning asosiy sharaflovchi xislati mardlik va saxovat, qanoat va muhabbatdir. Qanoat, muhabbat va saxovat xislatlari bir-birini to‘ldiradigan xislatlar sifatida ta’riflanadi. Amir Xusrav ham, Navoiy ham adolatli insonning gavhari deb biladilar. Adolat insof, haqparastlik rostgo‘ylik bilan vobasta tushuntiriladi. Shu mavqedan zolim podsholar tanqid qilinadi. Podsholarga, shohlikka bo‘lgan qarash ham bu shoirlarda tasavvufiy konsepsiyalar nuqtai nazaridan yoritilgan. Hind shoirlarida bo‘lganiday, o‘zbek shoirida ham oliftagarchilik ortiqcha yasan-tusan qoralangan. Amir Xusrav til nafosati, chiroyli nutq, aqlu zakovat, so‘zdan foydalana bilishni ham inson fazilati deb qaraydi. Aql, ulug‘ hind shoiri nazdida Allohning ne’mati bo‘lib, u So‘z bilan birga tug‘ilgan. Ammo aqlni yomon ishlarga sarflamaslik kerak. Navoiy esa aql va bilimni So‘z bilan bog‘lab talqin etadi. So‘z insonni hayvondan ajratuvchi belgigina emas, balki butun odamiylik xislatlari ham kishining so‘zga munosabatida ayonlashadi. Navoiy «Hayrat ul-abror»da juda ko‘p insoniy sifatlar, umumbashariy yaxshi xislatlarni tilga olib o‘tadi. Unda butun bir odamiylik konsepsiyasi shakllanganki, bu konsepsiya negizida diniytasavvufiy g‘oyalar yotadi. Mazkur kitobimizda axloqi qarashlar tahliliga keng o‘rin berildi va gumanistik g‘oyalarning davrlar osha kuchayib, boyib 57 borishi, zamonaviy ruh kasb etishi aniqlandi. Xusrav Dehlaviy va Alisher Navoiy so‘z muammosi atrofida so‘z yuritib, adabiyog haqida, so‘z san’ati, so‘z qadri haqida ham bir qancha muhim fikrlarni olg‘a surganlar. Shunga bog‘liq holda shoirlar axloki, shoirlik rutbasi, kamoloti masalalari xususida fikr bildirganlar. Bu masalada ikki buyuk shoirning qarashlari mos keladi: so‘zning qadrini erga urmaslik kerak. Maddohlik adabiyotning kushandasi. Chunki tasavvuf shoirlari hech qachon maddohlikka berilgan emaslar, shohlarni bekordan bekorga maqtashni ep ko ‘ rmaganlar. Shohga nasihat qilish va uni adolatga chaqirish mumkin, lekin qasidaxonlik bilan zulmni adolat deb aytish gunoh sanalgan. “Xamsa”larning birinchi dostonlarida ishq va muhabbat mavzui nozik va ardoqli mavzu sifatida olinib, qizg‘in va po‘rtanali hislar orqali fikrlar izhor kilinadi. Muhabbat insonning doimiy yo‘ldoshi, insonni sharaflovchi xislat. Ammo Nizomiy, Amir Xusrav va Navoiy muhabbatni xiyla chuqur anglaganlar. Ular nazarida muhabbat kamolot yo‘lidir. Ya’ni solikning o‘z Yori – Xudo tomon intilishi, shu yulda chekkan iztiroblari, poklanishi muhabbat deb qaralgan. Odam ishq bilan tirik agar ishq ilohi mazmunda bo‘lsa, yana ham qadrlidir: chunki «majoziy ishq» – o‘tkinchi ishqdir. Navoiy nazdida “majoziy ishq”da inson tanasi iztiroblar otashida toblanadi va ruh poklanib, ilohiy muhabbatga erishiladi. Shoirlar ilohiy ishqning fazilatlari, oshiqma’shuqlik odobi va talablari, dunyo muhabbati bilan ilohiy muhabbat orasidagi yaqinlik va farqlar haqida to‘xtaganlar. Amir Xusrav bilan Alisher Navoiyning bu masaladagi karashlari mos keladi. Lekin shunda ham, baribir, Navoiyning muhabbat masalasiga o‘z qarashlari borligini kursatgan. Bu farqli qarashlar, birinchidan, muhabbatni uch to‘rt bosqichga bo‘lib talqin etishda («Mahbub ul-qulub»), ikkinchidan, ishqning ezgulik va xayr tushunchalari bilan zich vobasta ekanini, 58 insonni ma’naviy barkamol etish vositasi bo‘lib xizmat qilishi lozimligi ta’kidida kuzga tashlanadi. Ilohiy va majoziy ishq orasidagi yaqinlik va farqlarni Navoiy aniqroq yoritgan. «Matla’ ul- anvor»da ham, “Hayrat ul-abror” da ham shoirlar o‘zlariga yaqin kishilariga bag‘ishlab, boblar ajratganlar. Amir Xusrav o‘z onasiga alohida bob bag‘shlagan va ota-ona qarzi, onaizorining hurmati g‘oyat dardli qilib tasvirlagan. Shu kabi Navoiyda ham asar sungida o‘z ahvo li, yoru dustlari, hirotga muhabbati tasvirlangan. Amir Xusrav qiziga atalgan bob munosabati bilan tarbiya munosabatiga oid xiyla qimmatli fikrlarni bildirgan. Navoiy er-xotinlik axloqi, pokiza siyrat ayollar sharafi haqida yaxshi satrlar bitib, vafoli yorga jonni fido etishga da’vat etadi. O‘zbek shoiri ham ota-ona haqqini ado etish zarurati, hadislarda aks etganiday, onani rozi qilishning qanchalik muhimligini ta’kidlab o‘tadi. Shuningdek, opa-singil, aka-ukalarga rahmdil bo‘lish «silai rahm» masalasiga ham to‘xtab o‘tadi. Shunday qilib, odam haqidagi fikrlar umumfalsafiy, tasavvufiy balandlikdan to oddiy turmush voqealariga bog‘liq darajagacha qaralgan. Inson – xudoning bandasi, xudo kursatgan yuldan yurgan, xudo yo‘lida kamolot kasb etgan kishi hayoti mazmunli-ma’noli o‘tadi va chin inson hisoblanadi, u jamiyatga foyda keltiradi, insoniy fazilatlardan mahrumlik yoki nuqsonli bo‘lish esa, aksincha, xudo yo‘lidan chetlanish, uzuzini anglamaslik bu utkinchi dunyoga band bo‘lib qolib, komillikdan mahrum bo‘lish deb qaralgan. Albatta, bu fikrlar umumiy tarzda Amir Xusravda, Jomiy va Navoiyda o‘xshash bo‘lgani bilan, konkret tasvirda bir-birining takrori emas. Shoirlar har biri ushbu ulmas g‘oyalarni o‘z tillari bilan, o‘z materiallari asosida quylaganlar va tafsirda o‘z yo‘llaridan borganlar. Bu masala kitobda tahlillar orqali isbotlandi. Komil inson g‘oyasi talqini, birinchidan, o‘rta asr gumanistlarining ilg‘or qarashlarini ifodalasa, ikkinchidan, hozir ham ahamiyatini 59 yo‘qotmagan muammolarga ulanib ketadi va dolzarblik kasb etadi. Nizomiy, Amir Xusrav, Jomiy va Navoiylarning ulug‘vorligi zamonlar shoiri ekanligi ana shunda. Zero, Adabiy hayot jarayoni unda paydo bo‘lgan yangiliklar, shuningdek, ilg‘or an’analarning rivojlanib borishi bilan,belgilanadi. Shoirlar yaratgan asarlarning zamonaviyligi, g‘oyalar, fikrlar, badiiy-hissiy talqinlar dolzarbligi, ayniqsa insonning axloqiga bo‘lgan qarashlarda, insonni ijtimoiy muhit bilan bog‘lab tasvirlashda aniqroq seziladi. Nizomiy ham, Amir Xusrav, Jomiy va Navoiy ham o‘z davrlarining farzandlari edilar. Ularning har biri o‘z zamonasi dardini ifodalagan. Agar kuzatishlarimizni bir tizimga solsaq gumanizmning Nizomiydan Navoiyga qadar, ya’ii to‘rt asr davomidagi taraqqiyotini ko‘ramiz. To‘rt asr davomida insonga bo‘lgan qarashlarning davomiyligi va o‘zgarib borishi jarayoni namoyon bo‘lmoqda. Jomiy va Navoiy ijodiga kelib bu qarashlar jamlanib borgan. «Hayrat ul-abror» dostonida zulm va adolatsizlikni tanqid qilish nafasi baland, g‘azab ehtirosli ifodalangan. Navoiyda biz aniq tasvirlar, aniq satirik qiyofalarni ko‘ramiz. O‘zbek shoiri so‘fiyona ezgu-ideal g‘oyalar cho‘qqisidan hamon illatlari, insoniy nuqsonlarni birma-bir fosh etadi, yomonning yomonligini bo‘rttirib tasvirlaydi, odamiylik xislatlari g‘alabasi uchun kurashadi. Shu zaylda Alisher Navoiyning inson haqidagi qarashlari uning salaflarga ijodi bilan qiyoslanib, ulug‘ shoir «Xamsa»sining muhim bir jihati an’ana va navbunyodkorlik masalasi ichida muayyanlashdi, deb o‘ylaymiz. 3.2.”Maxzan ul-asror”, “Matla ul-anvor”, “Tuhfat ul-ahror”, “Hayrat ul- abror” dostonining ilk boblarining qiyosiy tadqiqi Dostonnavislik tarixida “Bismillohir-rahmonir-rahim” jumlasini aruz vazniga muvofiqlashtirgan, aniqrog ‘i, birinchi misrasini “Bismillohir rahmonir 60 rahim” bilan boshlab doston yozgan ilk ijodkor lardan biri Nizomiy Ganjaviy hisoblanadi. Uning “Maxzan ul-asror” doston i shunday boshlanadi: Bismillohir-rahmonir-rahim Hast kalidi dari ganji hakim Fotihayi fikratu xatmi suxun Nomi Xudoy ast, ba o‘ xatm kun. 16 (Tarjimasi: Bismillohir rahmonir rahim Hakim (Allohning sifati) xazinasi eshigining kalitidir. Tafakkurning ibtidos i-yu, so‘zning oxiri Tangri nomi erur , unga bag‘ishla). “Maxzan ul-asror” dostonining birinchi bobi 55 baytdan iborat. Nizomiy unda Allohning yakkaligi, buyukligi va har ishga qodirligi to‘g‘risida shoirona so‘z keltirib, qur’oniy ma’nolarni go‘zal bir tarzda nazm libosi g a o‘raydi . Lekin qayd et ish kerakki, Nizomiy rasmiy shariat doirasida n chetga chiqmaydi: har bir bayt tagida Qur’on oyatlarining ma’no-mazmuni ifoda la na di. Ammo bu oddiy she’riy talqin emas, balki Qur’on ta’sirida yozilgan oliy she’r ifodasidir. Nizomiyning maqsadi faqat Alloh sifatlarini sanab o‘tib, olam-u odam qandaqa va nima maqsadda yaratilganini ta’kidlashdan iborat emas, balki bu umrboqiy va barhayot g‘oyalarni mumtoz shaklda ifodalash, imkon qadar badiiy-tasviriy vositalar yordamida bezashdan ham iborat edi. Birinchi baytda Allohning “Hakim” sifatini eslatish va “Bismilloh” so‘zini uning hikmat xazinasiga yetishishda kalit, deb hisoblash ham Nizomiyning falsafiy ta’limotlar va islomiy g‘oyalar cho‘qqisidan turib fikr- mulohaza yuritishi natijasidir. Yuqorida qayd etilganidek, “Bismilloh” haqida mufassirlar orasida turlicha fikrlar mavjud. Ayrim mazhablarda “Bismilloh” “Fotiha” surasining birinchi oyati deb qaralsa, boshqa bir guruh mufassirlar esa, “Bismilloh”ni 16 Низомии Ганчавий. Куллиёт. Дар панч чилд. Ч. 1: Махзан ул-асрор. – Душ.: Ирфон, 1983. – С. 9. 61 suralarni bir-biridan farqlash maqsadida nozil etilgan oyat, deb atashadi. Shuningdek, Qur’onning azaliyligi yoxud keyin yaratilganligi – hal qilinganligi ham bahstalab muammolardan bo‘lib, islom firqalari bu masalada ham ikki guruhga ajralganlar. Amir Xusrav Dehlaviy o‘zining “Matla’ ul-anvor” dostonini Qur’onni qadim va azaliy hamda “Bismilloh”ni “Fotiha” surasining birinchi oyati, deb hisoblaydi mazhab va bobni shunday boshlaydi: Bismillohir-rahmonir-rahim Xutbai quds ast ba mulki qadim. S h amsai nuh manzari hardu saroy Matla’i debochai vahyi Xudoy. 17 (Tarjimasi: Bismillohir rahmonir rahim Qadimiylik mulkida qudsiyat xutbasidir. Ikki dunyoning to‘qqiz manzaridagi qubba, Tangri vahyi debochasi ( “F otiha ” surasi)ning matla’idir). Amir Xusrav ham “Matla’ ul-anvor”da ustozi kabi Allohning barcha sifatlarini to‘la tushunish va anglashda inson tafakkuri, ong-u shuuri ojiz ekanligini e’tirof et ish bilan o‘zining fikr-mulohazalarini bayon etadi . Bu esa Nizomiyning dunyoqarashidan unchalik farqlanmaydi. Ayniqsa, Alloh hamdida yozilgan baytlarning ma’no-mazmuni Nizomiy dostoni bilan deyarli bir xil. Amir Xusrav bu o‘rinda, asosan, shoirlik mahoratini namoyon etishni asosiy maqsad qilgan. Shu bilan birga, borliqni tasavvur va tasvir etishda Xusrav Dehlaviy so‘z yuritish usluli Nizomiydan birmuncha farqlanadi. “Maxzan ul-asror”da kosmogonik yaxlit tizim mavjud bo‘lmasa-da, lekin tun va kun, , yer va osmonlar, to‘rt unsur, nabotot, hayvonot, umuman, jamiyki mavjudot Alloh 17 Амир Хосроу Дихлавий. Матлаъ ал-анвар. Пред. и примечания Т.А.Магеррамова. – М.: Наука, 1975. –С. 22. 62 irodasi, xohishi bilan yaratilgani shoirona ifoda etilgan. Agar Nizomiy osmonni 7 qavat deb bilsa, Amir Xusrav to‘qqiz falak haqida so‘z yuritadi. Olamning sanog‘i falakiyotga oid manbalarda turli cha miqdorda ko‘rsatilgan. Ibn Sino diniy kitoblarda “olamning sanog‘i va miqdori y etmish mingdan uch yuz mingtagacha” keltirilganiga guvohlik ber ilgan . Mir Sayid Ali Hamadoniy “Xilofot ul-manoqib”da olamning sanog‘ini oltmish ming deb aytgan ekan 18 . “G‘iyos-ul-lug‘ot” muallifi, – jahonning sharqu g‘arb, shimolu janubdagi har rub’ida to‘rt ming besh yuz olam mavjud bo‘lib, jami o‘n sakkiz mingdur”, deb aytgan. Xusrav Dehlaviy ham olamning miqdorini 18 ming deb biladi: Az du raqam haftu chahor ofarin Yak raqamashrost hazor ofarin. (Tarjimasi: Ikki yetti va to‘rt raqam Har bir raqami mingtaga teng miqdorda (olam) yaratdi) . Shuni aytib o‘tish kerakki, Qur’onda olamning miqdori aniq holda ko‘rsatilmagan, ammo tafsir va boshqa tasavvufiy kitoblarda u haqida turlicha qarashlar keltirilgan. Shuning uchun, Nizomiy uchun olamning yaratilishi haqidagi asosiy manba – Qur’on, Amir Xusrav Dehlaviy uchun esa Qur’oni Karimdan tashqari falakiyotga oid asarlar va olamning yaratilishi haqida bir qator diniy tushunchalar ham sarchashma vazifasini o‘tagan, deb haytishimiz mumkin. Amir Xusravning dostonida ham “Maxzan ul-asror”dagi singari Alloh yaratgan eng buyuk mo‘jiza – inson va unga in’om qilingan ne’matlar to‘g‘risida fikr yuritiladi. Amir Xusrav Dehlaviyning uslubi va tili nisbatan sodda va ravon bo‘lib, Nizomiyning badiiy jihatdan go‘zal, ammo tushunilishi nisbatan qiyin bo‘lgan uslubidan farqlanadi. 18 Ҳаққул И. Тасаввуф ва шеърият. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Нашриёт-матбаа бирлашмаси, 1993. – Б. 63 Navoiyning ustozi bo‘lmish Abdurahmon Jomiy “Tuhfat ul-ahror” dostonida na Nizomiyga o‘xshab hakimona qalam tebratadi, na Amir Xusravga o‘xshab musulmonlarning ichki ixtilof va ziddiyatlariga sabab bo‘lgan masalalarga e’tiborini qaratadi, balki so‘fiyona ohangda “Bismilloh”ni Allohning lutfu karam yuzasidan bandalariga berilgan ulug‘ bir ne’mati, deb hisoblaydi: Bismillohir-rahmonir-rahim Hast saloi sari xoni karim 19 . (Tarjimasi: Bismillohir-rahmonir-rahim Karamli Tangri xoniga da’vatdir). Nizomiy va Amir Xusravda birinchi bobning mazmun va ohangi ikkinchi, ya’ni Tangri hamdiga bag‘ishlangan bobdan deyarli farqlanmaydi. Ammo Jomiyda birinchi bob mustaqil “basmala” bobi bo‘lib, muallif unda o‘zining ijtimoiy-falsafiy fikrlarini “Bismilloh” oyatini sharhlash natijasida bayon etadi. Uning sharhi an’anaviy Qur’on tafsiridan farqli o‘laroq, “Bismilloh”ning ichki mazmunini ochish, uni majoziy talqin qilishga qaratiladi. Bu usul ta’vil deb ataladi. Tasavvuf ulamolari olamni ta’vil yordamida tushunishni bilishning asosiy usuli deb bilishgan. Ularning tasavvuriga ko‘ra, borliq alohida ramzlar majmuasidan tashkil topgan bo‘lib, uning asl ma’nosini bilish uchun asosan ta’vil usuliga tayanish lozim. Jomiy ham ana shu usulni qo‘llab, “Bismilloh”ning shakl va mazmunidan yashirin ma’nolarni izlaydi. Uning talqiniga ko‘ra, “bo” harfi jannat eshigiga o‘xshatiladi, “sin” esa Jabroil alayhissalom qanoti shamolidan mavj urayotgan Salsabil hovuziga dalolat, “mim” jannat bulog‘iga ishorat, “alif”lar oxiratda va’da qilingan mevali daraxtlar, “lom” huru g‘ilmonlarning timsoli... va hokazo. Shuningdek, Jomiy “Bismilloh” oyatidagi harflar ayrim suralarning nomlari yoki ilk oyatlariga muvofiq tushishini hisobga olib, basmalada bir qancha suralarning sirlari 19 Абдуррахман Джами. Тухфат ул-Ахрор. Пред. И примеч. А.Афсахзада. – М.: Наука, 1983. – С.21 . 64 yashiringanligini aytadi. Uningcha “yo” va “sin” harflari Qur’onning yuragi hisoblangan “Yosin” surasiga, “al-rahmon” so‘zi “Rahmon”, “ho” va “mim” harflari “ho”, “mim” oyati bilan boshlanadigan yettita suralarga, shuningdek, “al-rahmon” va “al-rahim” so‘zlarining boshlang‘ich uch harfi – “alif”, “lom” hamda “ro” “Alif, lom, ro” oyati bilan boshlanadigan ikkita suraga ishora hisoblanadi. Jomiy bunday zohiriy o‘xshashliklar tasodifiy emasligini, biroq “Bismilloh”ning ichki, yashirin ma’nolariga urg‘u berishini ta’kidlaydi. Mumtoz adabiyotimizda arabiy harflarga “jon bag‘ishlash”, harflar va tasvirlanayotgan narsa o‘rtasida bog‘liqlik jihatlarni topish va ifodalash o‘ziga xos she’riy san’at hisoblangan. Agar harflarning shakli tasvir vositasiga aylansa, kitobat san’ati deyiladi. Kitobat san’ati birinchi martotaba kim tomonidan qo‘llanilgani noma’lum va buni aniqlash unchalik katta ahamiyat kasb etmaydi. Muhimi – kitobat san’ati vujudga kelishiga sabab bo‘lgan omillarni hisobga olish. Musulmon so‘fiylar ham harflar sirlari va so‘z sehri haqida juda ko‘p fikrlar bildirganlar. Jumladan, Mansur Halloj devonida raqam va harflarning borliq sirlarini anglashda tutgan o‘rni haqida bir qa ncha dalillar mavjud . Muhyiddin ibn-al-Arabiy o‘zining “Futuhotu Makkiya”sida harflarning ahamiyati va mohiyati to ‘ g ‘ risida qator fikrlar ni bildir adi . Shuningdek, mashhur “Fusus ul-hikam” asar ini ham 27 bobga ajrat adi va uning har bir bob i “bo” harfidan boshla ni b, “yo”harfi bilan tugaydi. Har bir harf alohida ramziy belgiga ega, bu harflar Qur’onda ismi keltirilgan muayyan bir payg‘ambar va unda tajalliy topgan Alloh sifatlarining timsoliga aylangan. “Alif” esa, yagona Allohning ramzi bo‘lgani uchun boblar taqsimoti “bo” harfidan boshlangan; bunday tasniflash ham “Bismilloh”ning ta’siri natijasida vujudga kelgan, deb hisoblash mumkin. So‘fiylarning harflarni ilohiy sirlar xazinasi, deb bilishlarining asosiy sababi Qur’oni Karimdir. Qur’onda bir qancha suralar alohida harflar bilan boshlanadi. Bu harflar ma’lum leksik ma’noga ega emas, shuning uchun, 65 mufassirlar ularga nisbatan ta’vil usulini qo‘llab, masalan, “Baqara” surasining birinchi oyatidagi “Alif, lom, mim”ni “alif” – Alloh, “lom” – Jabroil (a.), “mim” – Muhammad (s.a.v.)ning muxtasar atalishi deb, bu harflardan ma’no chiqarmoqchi bo‘lsalar, ayrimlari bu harflarning mohiyati faqat Allohning o‘zigagina ma’lum, insonlarga qiyomat kunida ma’lum bo‘ladi, deydilar 20 . Qur’onda keltirishicha, butun Borliq Allohning “Kun!”, ya’ni “Bo‘l!”, deb amr qilganidan keyin vujudga kelgan. Navoiyning tili bilan aytsak: Dahr muqayyad bila ozodasi, Borcha erur “kof” ila “nun” zodasi 21 . Ushbu dalillarga tayangan holda , Fazlulloh Astrobodiy XIV asrda hurufiya ta’limotiga asos soldi. Uning ta’limoti bo‘yicha, inson va Tangrini bir-biriga birlashtiruvchi yagona vosita bu – so‘z va harflarning mohiyatiga y etishdir. Inson chehrasida Qur’on oyatlari va “Alloh” so‘zi mujassam, shu sababdan, inson ham Alloh kitobi va Qur’ondek aziz va mukarramdir. Fazlulloh bu haq i da shunday degan: “Men Allohning so‘zlaguvchi kitobi va “Bismilloh”dagi “bo” harfining nuqtasidirman” 22 . “Hayrat ul-abror”ning Jomiy vasfidagi bobida qayd qilinishicha, Navoiy uni yaratishda Nizomiy va Amir Xusrav dostonlaridan ko‘ra “Tuhfat ul-ahror”dan ko‘proq ta’sirlangan: Boshtin-ayoq gavhari shahvor edi, Qaysi guhar, “Tuhfat ul-ahror” edi. Ul ikini topsa bo‘lur munda-o‘q, Munda tuhaf ko‘pki, ul ikkida yo‘q 23 . 20 Ўз ФАШИ, Р-2039-рақамли қўлёзма. ص ’يملسلا نيسحلا نب دمحم �’ءامكحلا دنع فورحلا يناعم٣٠٩ 21 Алишер Навоий. Тўла асарлар тўплами. 10 жилдлик. Ж. 6: Ҳайрат ул-аброр. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2011.– Б.47. 22 Ўз ФАШИ, Р-2039-рақамли қўлёзма. ص ’ءامكحلا دنع فورحلا يناعم ’يملسلا نيسحلا نب دمحم٣٦٢ 23 Алишер Навоий. Тўла асарлар тўплами. 10 жилдлик. Ж. 6: Ҳайрат ул-аброр. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2011. – Б. 45. 2 Юқоридаги манба. – Б. 6. 66 “Hayrat ul-abror”dagi basmala bobining ohang va ruhi ham Jomiy dostoniga juda yaqindir. Shu bilan birgalikda Navoiyning o‘ziga xos uslubi ni birinchi baytlar i danoq sezi sh mushkul emas : Bismillohir-rahmonir-rahim, Rishtag‘a chekti necha durri yatim. Har dur anga javhari jondin fuzun, Qiymat aro ikki jahondin fuzun 24 . Navoiy bundan keyingi misralarda ham tashxis san’atidan foydalanib, “ Bismilloh ” oyat ining zohiriy ko‘rinishlarini ifodalaydi. Uning talqiniga ko ‘ ra, bu so‘zdagi nuqtalar jonning javharidan ham ortiqdir. Xat tizmasi esa butun b orliq, sir-sinoat, hatto Ruh olamini bir tizimga soladigan rishta hisoblanadi. Shayx Najmiddin Kubro aytganidek, butun b orliq sirlari Qur’onda, Qur’onning barcha sir-u asrorlari “Fotiha” surasida, Fotiha surasining jamiyki sir-u sinoati bismillohdagi “bo” harfida yashiringan. Kimki mutlaq xazina – Abadiy Haqiqatga yetishmoqni xohlasa, ana shu so‘zni sidqidildan o‘zlashtirishi va anglashi kerak: Ganji baqo zikriga ulkim etib, Bu dur ila rishtani tasbih etib 25 . Bismilloh – Alloh yagonaligi, birligini anglatuvchi eng oliy haqiqatga eltuvchi “asru yaqin yo‘l” demakdir . Ammo bu yo‘l ravon emas. Bu yo‘l – iymon yo‘li dir . Iymon yo‘li har bir kishi uchun turlicha nihoya topadi. Bu yo‘lni ha mma ham sog ‘ -omon bosib o‘tishi no ma’lum : Lekin erur ham qatiqu ham maxuf O‘ylaki ojizdurur andin vuquf. Navoiy to‘g‘ri yo‘lga hidoyat topganlarni “ahli qabul”, gumrohlik va zalolatga uchraganlarni “ahli rad” deb atab, “ahli rad” uchun “Bismilloh” qanday azoblardan xabar berish mumkinligini sanab o‘tadi: 24 25 Ўша жойда. 67 “Bo”si ibodin urar avval salo, “Bo” ki degaylar, ne bo‘lur juz balo. “Sin”i nahang arqasining arrasi Yuz kemaning ofati har parrasi... “Mim”i yiloni damidin o‘t sochib Yo‘l boshida yotibon og‘iz ochib 26 . “Mim” harfini olov sochuvchi ilonga o‘xshatish faqat gina istiora bo‘libgina qolmay, balki talmih san’ati hamdir 27 . Navoiy bu istiora orqali Muso payg‘ambarning hassa siga ishora qiladi. Muso (a.) tayo g‘ i ham yerga qo‘yilganda, ilonga aylanib Fir’avn jodugarlarining uydirmalarini yutib yuborib, og‘zidan o‘t sochib, kofirlarning buun vujudiga larza solardi. Tashbih va tavsiflar ning Qur’on, hadis va diniy qissalardan olinishi she’rning adabiy qimmatini bir necha baravarga oshirgan. Navoiy g umrohlar yo‘li naqadar mashaqqatli va xavfli ekanligini ta’kidlab, “Bismilloh”“ahli qabul” uchun qa nday xushxabar yetkazishi haqida shunday so‘z yuritadi: “Bo”si burun “bo”i bashoratdurur, Kasrasi kirmakka ishoratdurur. “Sin”i salomat yo‘lining zinasi Balki saodat yuzi oyinasi “Mim”i ochib manzili maqsadg‘a yo‘l Balki bu manzil aro sarchashma ul... 28 26 Алишер Навоий. Тўла асарлар тўплами. 10 жилдлик. Ж. 6: Ҳайрат ул-аброр. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2011. – Б. 6. 27 Талмиҳ санъати ҳақида иккинчи бобда батафсил сўз юритамиз. 28 Ўша жойда. – Б.8. 68 Xoja Muhammad Porso “Fusus ul-hikam” asariga yozgan sharhining muqaddimasida bunday dey di: “Bilgil, ey aziz... agar (Alloh) sifatlari uning lutfu karamidan dalolat bersa, jamoliy sifatlar derlar, va agar qudrat va qahrini tavsiflasa, jaloliy sifatlardan bilurlar...” 29 Demak, b irinchi qismdagi “Bismilloh”ning tavsifi “ahli rad” uchun Allohning jamoliy sifatlaridan xabar bersa, ikkinchi qismda “ahli qabul” jaloliy sifatlarning barakotidan bahramand bo‘lishi haqida so‘z yuritiladi: Hikmati ul qahr aro, bu lutf aro, Ushbuki to‘lg‘ay ikki mehmonsaro . To agar o‘t solsa jaloliyati Lutf ila urg‘ay suv jamoliyati 30 . Navoiyning bunday usulni qo‘llashi, ya’ni birinchi jaloliy, keyin jamoliy sifatlardan so‘z yuritishi Qur’onning bir qancha sura va oyatlaridagi so‘z uslubini eslatadi. Qur’onda birinchi mushriklarga beriladigan jazo, so‘ngra solih bandalarga va’da qilingan mukofotlar haqida xabar beruvchi oyat va suralarni ko‘p uchratish mumkin. Masalan, “Val-’asr” surasida insonning bu dunyodagi holati, haqiqiy baxt-saodatga qanday yo‘l tutishi lozimligi haqida shunday deyilgan: Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan (boshlayman) 1-2. Asr (vaqti)ga qasamki, (barcha) inson ziyon-baxtsizlikdadir. 3. Faqat iymon keltirgan va yaxshi amallar qilgan, bir-birlariga Haq (yo‘li)ni tavsiya etgan va bir-birlariga (mana shu haq yo‘lida) sabr-toqat qilishni tavsiya etgan zotlargina (najot topguvchidirlar) . 31 Mazkur bobda bayon etilgan fikrlarni muxtasar qilib, quyidagicha ifodalash mumkin: 29 Давлатов О. Ибн ал-Арабий ва унинг ваҳдат ул-вужуд фалсафаси. – Т: Фан, 2007. – Б. 38. 30 Алишер Навоий. Тўла асарлар тўплами. 10 жилдлик. Ж. 6: Ҳайрат ул-аброр. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2011. – Б.9. 31 Қуръони карим. Ўзбекча изоҳли таржима /Таржима ва изоҳлар муаллифи А.Мансур. – Т.: Чўлпон, 1992. – Б. 649. 69 – Qur’on oyatlari va hadislar matnini she’rda aynan, o‘zgarishsiz qo‘llash usuli mumtoz adabiyotshunosligimizda iqtibos san’ati nomi bilan qayd qilingan; – hozirgi zamon o‘zbek adabiyotshunosligida Qur’on va hadis mazmunini she’rda singdirish usuli ham iqtibos san’atining bir turi hisoblanib kelinmoqda. Aslida, iqtibos san’atining birlamchi sharti matnni aynan, o‘zgarishsiz keltirishdir; – Navoiy turli masalalarni yoritishda Qur’on va hadis iqtiboslaridan foydalangan. Iqtiboslarni, ayniqsa, hamd va na’t ohangidagi she’rlarda ko‘plab uchratish mumkin; – Agar arab tilidagi oyat va hadislar badiiy asarlarda juz’iy o‘zgarishlar bilan keltirilgan bo‘lsa, aqd san’ati deyiladi. Aqd san’atining talab, chegara va turlari Navoiy she’riyati misolida tahlil qilindi; – Tadqiqot jarayonida ma’lum bo‘lishicha, erkin tarzda yozilgan arabcha bayt va misralarning bir qismi ma’lum darajada oyat va hadislar ta’sirida shakllangan. “Farhod va S h irin” dostonining birinchi bayti ana shu asosda tahlil qilindi va manba vazifasini o‘tagan oyatga aniqlik kiritildi. – Ma’lumki, “Hayrat ul-abror”ning birinchi bobi “Bismilloh”ning shoirona talqinidir. Bu bob M.Imomnazarov va A.Rustamiy, H.Karomatov, M.Muhiddinov kabi olimlar tomonidan tahlil qilingan. Ushbu bob dissertatsiyada Navoiy salaflarining “Xamsa” asarlari bilan qiyosiy ravishda o‘rganildi. Mazkur tahlilning boshqalarnikidan farqi shundaki, bunda Qur’on va hadis Navoiygacha yozilgan “Xamsa”larning basmala boblari uchun qay darajada manba-asos vazifasini o‘taganiga asosiy e’tibor qaratildi. Ayni vaqtda, an’anaga rioya qilgan ulug‘ o‘zbek shoirining turkiy tilda bu mavzuni go‘zal bir usulda, o‘ziga xos san’atkorlik bilan yoritganligini ochib berishga harakat qildik. 70 60 71 3-bob bo‘yicha xulosalar Xamsalarning “Basmala” bobini qiyosiy o‘rganish” deb nomlanib, quyidagi rejalarni oo‘z ichiga oladi: “ Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy xamsalarining ilk boblarida kompozitsiya, mazmun va g‘oya masalalari”; “Maxzan ul-asror”, “Matla ul-anvor”, “Tuhfat ul-ahror”, “Hayrat ul-abror” dostonining ilk boblarining qiyosiy tadqiqi”. “Basmala” bobini o‘rganib, ushbu qisqa tahlil asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1. “Basmala” umumiy “Xamsa”ning kirish qismi, kaliti hisoblanadi. 2. Аlisher Navoiy “Basmala”ning qiymatini ikki jahondan qiymatli deb tushuntiradi va insoniyat “Basmala” yo‘lidan o‘tishini ta kidlaydi.ʼ 3. “Basmala” yo‘lidan o‘tuvchilar ahli rad va ahli qabul kabi ikki toifaga bo‘linib, bu ularga Аllohdan tavfiq yetgan va yetmagani bilan bog‘liq. 4. Insonlarning ikki toifga ajralishi Аllohning lutf va qahr sifatlarini isbot qiladi. 5. Аllohning lutfi qahridan ustun hisoblanadi, faqat Uning karami bilan el ehtiromga erishadi. 6. “Xamsa” dostonlari “Basmala”dan o‘tuvchi ikki toifaning ahli rad va ahli qabulning ishlari, oqibatlari, ahli radning rad etilishiga bois bo‘lgan amallari, kibri va ahli qabulning qabul etilganiga sabab hisoblangan shikastaligi, Аllohga taslimiyati haqida so‘zlaydi. 72 Umumiy xulosalar “Xamsa” larning ilk dostonlaridagi “basmala” bobining qiyosiy tadqiqi” mazusidagi magisrlik dissertatsiyasi ishi kirish qismi, uch bob, har bir bob uchun alohida xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Birinchi bobda “basmala” atamasiga alohida to ‘ xtalib o ‘ tilgan. Ushbu atamaga oid hadisi sharifdagi namunalar bilan keltirilib, mavzu ko ‘ lamdorligi boyigan. Ushbu ma’lumotlar keltirilishidan tashqari “basmala” boblarini o ‘ rganish tarixiga ham alohida to ‘ xtalib o ‘ tilgan. Adabiyotshuno olimlarning izlanshlaridan ma’lumotlar keltirilgan. Ikkinchi bobda Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonidagi “basmala” bobining o ‘ ziga xosligi ifodalangan. Ushbu bob sharhi boshqa “basmala” boblari sharhlari bilan qiyoslangan. Uchinchi bobda Alisher Navoiy “Xamsa”si ilk dostonidagi “basmala” bobi salaflari “Xamsa”sidagi “basmala” bobi bilan qiyoslab o ‘ rganilgan. Dastlab bobning mazmun-mohiyati o ‘ rganilib, o ‘ zaro o ‘ xshash va farqli jihatlari ko ‘ rib chiqilgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati qismida har qanday foydalanilgan adabiyotlar qayd etilgan. 73 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar: 1. Мирзиёев Ш . М . Эркин ва фаровон демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз . – Тошкент : O‘zbekiston, 2016. 2. Мирзиёев Ш . М . Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан қурамиз . – Тошкент : Ўзбекистон , 2017. 3. Мирзиёев Ш . М . Адабиёт ва санъат , маданиятни ривожлантириш – халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир . Президент Ш . Мирзиёевнинг Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашувдаги маърузаси // Халқ сўзи . – 2017. – 4 август . 4. Мирзиёев Ш . М . Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови . – Тошкент : O‘zbekiston, 2017. – 32 б . 7. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш . М . Мирзиёевнинг БМТ Бош Ассамблеясининг 72- сессиясида сўзлаган нутқи // Халқ сўзи , 2017 йил , 20 сентябрь . Manbalar: 1. Xamsa: to‘la asarlar to‘plami: 10 jildlik / A. Navoiy; nashrga tayyorlovchilar: I.Haqqul; masul muharrir S.Rafiddinov; O‘zRFA, A.Navoiy nomidagi til va adabiyot in-ti. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot matbaa- ijodiy uyi, 2013. 2. Навоий Алишер. Ҳайрат ул-аброр. МАТ. 20 томлик. – Тошкент: Фан, 1991. Т. 7. Ilmiy-nazariy adabiyotlar: 1. Алишер Навоий ва форс–тожик шеърияти (халқаро конференция материаллари). – Хўжанд: Раҳим Жалил номидаги Давлат нашриёти, 2001. 74 2. Амир Хосроу Дихлавий. Матлаъ ал-анвар. Пред. и примечания . Т.А.Магеррамова. – М.: Наука, 1975. 3. Алишер Навоий: қомусий луғат. 1-2-жилдлар /Масъул муҳаррир Ш.Сирожиддинов. – Тошкент: Sharq НМИУ, 2016. 4. Imom al- Buxoriy.” Al-jome’ as-sahih”. “Munir” nashriyoti.,2021. 5. Lashin Abul Farah.“ Qur’oni Karimning fazilatlari”. Munir nashriyoti, 1999. 6. .Tohirov S. “Temuriylar davrida xamsanavislik”. Monografiya, Tamaddun nashriyoti, 2021. 7. Олимов С. Ишқ, ошиқ ва маъшуқ. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1992. 8. Олим С. Нақшбанд ва Навоий. – Т.: Ўқитувчи, 1996; Сирожиддинов Ш. 9. Рустамов А. Навоийнинг бадиий маҳорати. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1979. 10. Сирожиддинов Ш. Навоий замондошлари эътирофида. Самарқанд: Зарафшон, 1996. 11. Сирожиддинов Ш. Алишер Навоий: манбаларнинг қиёсий- типологик, текстологик таҳлили. – Тошкент: Akademnashr, 2011. 12. Сирожиддинов Ш. Ўзбек мумтоз адабиётининг фалсафий сарчашмалари. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2011. 13. Эркинов А.С. Алишер Навоий “Хамса”си талқинининг XV-XX аср манбалари. – Тошкент: Тамаддун, 2019. 14. Қуронов Д. Адабиётшуносликка кириш. – Тошкент: Фан, 2007. 15. Қуронов Д., Раҳмонов Б. Ғарб адабий-танқидий тафаккури тарихи очерклари. – Тошкент: Фан, 2008. 16. Ҳайитметов А. Навоийхонлик суҳбатлари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1993. 17. Ҳайитметов А. Темурийлар даври ўзбек адабиёти. –Тошкент: Фан, 1996. 18. Ҳасанов С. Навоийнинг 7 туҳфаси. –Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1991 . 19. Ҳаққулов И. Тасаввуф ва шеърият. –Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1991. 20. Муҳиддинов М. Комил инсон – адабиёт идеали. – Т.: Маънавият, 2005; 21. .Ҳаққул И. Навоийга қайтиш. – Т.: Фан, 2011. 75 22. Низомии Ганчавий. Куллиёт. Дар панч чилд. Ч. 1: Махзан ул-асрор. – Душ.: Ирфон, 1983. 23. . Қуръони карим. Ўзбекча изоҳли таржима /Таржима ва изоҳлар муаллифи А.Мансур. – Т.: Чўлпон, 1992. 24. Жўрақулов У. Ҳудудсиз жилва. –Т.: Фан, 2006. Жўрақулов У. Назарий поэтика масалалари: муаллиф, жанр, хронотоп. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2015. Dissertatsiya va avtoreferatlar 1. Азимов Ю.Ю. Абдураҳмон Жомий “Хирадномаи Искандарий” достонининг қиёсий-типологик таҳлили: Филол. фан. номз. дис. ... автореф. – Самарқанд, 1996. – 26 б. 2.Давлатов О. Алишер Навоий шеъриятида Қуръон оятлари ва ҳадисларнинг бадиий талқини. Филол. фан. бўйича фал.докт. (PhD) дисс. ... автореф. – Самарқанд, 2017. – 48 б. 3.Муҳиддинов М. Алишер Навоий ва унинг салафлари ижодида инсон концепцияси (“Хамса”ларнинг биринчи достонлари асосида): Филол. фан. докт. дис. ... автореф. – Тошкент, 1995. 4. Нарзуллаева С.Н. Тема “Лейли и Меджнун” в истории литературы народов Советского Востока: Афтореф. дисс. …док. филол. наук. – Баку, 1980. 5. Сирожиддинов Ш.С. Алишер Навоий ҳаёти ва фаолиятига оид XV-XIX асрларда яратилган форс-тожик манбалари (қиёсий-типологик, текстологик таҳлил): Филол. фан. докт. дисс. ... автореф. – Тошкент, 6. Эркинов А.С. Алишер Навоийнинг пейзаж яратиш маҳорати (“Садди Искандарий” достони мисолида): Филол. фан. номз. дисс. … Тошкент, 1990. 7.Эркинов А.С. Алишер Навоий “Хамса”си талқинининг XV-XX аср манбалари: Филол. фан. докт. дисс. … – Тошкент, 1998. 76 8. Ғафорова З. Алишер Навоий ҳамд ва наът ғазалларининг ғоявий-бадиий таҳлили. Филол. фан. бўйича фал.докт. (PhD) дисс. ... автореф. – Самарқанд, 2018. Internet saytlari: https://plato.stanford.edu/entries/phenomenology/ https://www.britannica.com/art/apocalyptic-literature https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Apocalyptic_literatur https://lithub.com/the-50-greatest-apocalypse-novels/ https://www.britannica.com/topic/theology 77

XAMSALARNING ILK DOSTONLARIDAGI ,,BASMALA” BOBINING QIYOSIY TADQIQI MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………...………………3 I BOB. XAMSALARNING “BASMALA” BOBLARINI O‘RGANISH 1.1. “Basmala”atamasining ta’rifi va tavsifi…………………………..………...8 1.2.Xamsalarning “basmala”boblarini o‘rganish tarixi………………..….……16 Bob bo‘yicha xulosalar……………………………………………………....…29 II BOB. ALISHER NAVOIY “XAMSA”SIDAGI “BASMALA” BOBINING O‘ZIGA XOSLIGI 2.1.Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonida “basmala” bobi….….…30 2.2.Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonidagi “basmala” bobining turli talqinlari……………………………………………………………….……….38 Bob bo‘yicha xulosalar……………………………………………………..…..47 III BOB. XAMSALARNING “BASMALA” BOBINI QIYOSIY O‘RGANISH 3.1. Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy xamsalarining ilk boblarida kompozitsiya, mazmun va g‘oya masalalari……………………………………………………………………....48 3.2.”Maxzan ul-asror”, “Matla ul-anvor”, “Tuhfat ul-ahror”, “Hayrat ul-abror” dostonlari ilk boblarining qiyosiy tadqiqi………………………………..........62 Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………..…….73 UMUMIY XULOSALAR………………………………………………….....74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘YXATI...............................75-78 1

KIRISH Dissertatsiya mavzu si ning asoslanishi va uning dolzarbligi . Hozirgi kunda yurtimizda yangi Uyg‘onish davri, ya’ni Uchinchi Renessans poydevorini yaratishga harakat qilinmoqda. Bu borada Prezidentimizning quyidagi gaplari asoslidir: ,,Buyuk ipak yo‘lining chorrahasida joylashgan ona zaminimiz azaldan yuksak svilizatsiya va madaniyat o‘choqlaridan biri bo‘lganligini ko‘ramiz. Xalqimizning boy ilmiy-madaniy merosi, toshga muhrlangan qadimiy yozuvlar, behaho me’moriy obidalar, nodir qo‘lyozmalar, turli osori atiqalar davlatchilik tariximizning uch ming yillik teran ildizlaridan dalolat beradi.“ 1 Shunga asoslanib aytadigan bo‘lsak, Alisher Navoiy ijodini o‘rganish, nafaqat adabiyotimiz, balki tilimiz, dinimiz, madaniyatimizni yuqori cho‘qqilarga olib chiqadi. Dissertatsiya mavzusi “Xamsa”larning ilk dostonlaridagi “Basmala” bobining qiyosiy tadqiqi” deb nomlanadi. Sharq mumtoz adabiyotida deyarli barcha asarlar muqaddimaviy boblar, ya’ni kirish qismlardan tarkib topadi. Xamsachilik an’anasini boshlab bergan ozar shoiri Nizomiy Ganjaviy “Panj Ganj” dostoni ham bundan mustasno emas. Xamsachilik an’anasiga javob yozgan shoirlar ham shu an’anaga muvofiq tarzda o‘z dostonlarini yozganlar. Ilk bor turkiy tilda “Xamsa” yozgan buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiy ham “Hayrat ul-abror” dostonining ilk bobini “Basmala”, ya’ni “Bismillahir rohmanir rohiym” oyatining ta’rif-u tavsifi, sharhiga bag‘ishlaydi. “Basmala” deb ataluvchi Alisher Navoiy “Xamsa”si tarkibidagi ilk bob mustaqillikdan keyingi davr o’zbek adabiyotshunosligining asosiy tadqiqot mavzularidan biriga aylandi. Ushbu bobning maqsadi, “Xamsa”dagi o’rni, turli nuqtai nazardan talqini va tahliliga bag’ishlangan bir qator maqola va risolalar nashr ettirildi. Bu borada A.Hayitmetov, A.Rustamov, M.Muhiddinov, Z.Amonova, U.Jo’raqulov, O.Davlatov, A.Malik va boshqa bir qator olim va tadqiqotchilarning ilmiy ishlarini alohida qayd etishimiz mumkin . Ayrim masalalarda hatto qizg’in bahs- munozaralar ham kuzatildi. Mazkur tadqiqotlar hamda ularda bildirilgan fikr- 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘qituvchilar va murabbiylar kuniga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi//http://uza.uz/posts/3452. 2

mulohazalarni umumlashtirish, qiyoslash, ilmiy munosabat bildirish ayni damda kun tartibidagi masalalardan biri bo’lib turibdi. Shunday ekan, Alisher Navoiy ijodini o‘rganish, uning asarlarini boshqa qardosh xalq ijodkorlari bilan solishtirgan holda o‘rganish adabiyotimizni jahon adabiyoti bilan yuzlashishiga sabab bo‘ladi. Tadqiqotning obyekti . Tadqiqot obyekti uchun Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylarning xamsalari ilk dostonlari: “Maxzan ul-asror”, “Matla ul-anvor”, “Tuhfat ul-ahror”, “Hayrat ul- abror” olindi. Tadqiqotning predmeti . Tadqiqotning predmeti sifatida sifatida Alisher Navoiy “Xamsa”si tarkibidagi ilk doston “Hayrat ul-abror” tarkibidagi “Basmala” bobi, ularning xususiyatlari, Allohga bo‘lgan ishq tarannumi, salaflar ijodidan ilhomlanish natijasida paydo bo‘lgan misralari, umuman olganda, Navoiyning tasavvufiy qarashlarini belgilab oldim. Tadqiqotning maqsadi . Dissertatsiyadan ko‘zlangan masad xamsachilik an’anasi, xamsalarga javobiya yozishda an’ana va novatorliklar, xamsalarning o‘ziga xosligi, shakl va mazmun, syujet va kompozitsiya masalalarini ilmiy jihatdan yoritib, tahlilga tortilgan asarlarni o‘zaro solishtirib tadqiq qilishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari. Tadqiqotdan ko ‘ zlangan vazifalar quyidagilar: – Alisher Navoiy “Xamsa”sining “Basmala” bobining umumiy mazmun- mohiyatini tahlil qilish; – “Xamsa”dagi “Basmala” bobining salaflari “Xamsa”sidagi “Xamsa”sining “Basmala” bobi bilan taqqoslab, umumiy mazmun-mohiyatini tahlil qilish; – har bir dostondagi “Basmala” bobining mazmuni, ularda ko‘tarilgan muammolarni qiyoslab, ular orasidagi uzviylik, o‘ziga xoslik va farqli jihatlarni aniqlash; shoir asarini shu paytgacha talqin qilish masalalariga munosabat bildirishdan iborat. 3

Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:  Mustaqillik yillarida o‘zbek adabiyotshunoslik ilmida qaror topgan ilmiy xolislik mezonlari asosida xamsachilik an’anasida ilmiy, nazariy qarashlarning yakdilligiga erishilgan;  Navoiy adabiy merosi mavzu ko‘lamiga ko‘ra tasnif qilingan, salaflari “Xamsa” larining g‘oyaviy -badiiy xususiyatlari ochib berilgan;  shoir asari uning salaf yoki xalaflari asarlari bilan qiyoslab, farqlarini, umumiy tomonlarini aniqlab, bayon qilingan. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqotning asosiy masalalari sharq mumtoz adabiyoti namoyondalari, mumtoz asarlar namunalari, ijodiy hamkorlik, ijodkorlarning asarlariga javobiya yozish an’anasi yoritib berilgan. Ustoz-shogirdlik masalasida o zaro mehr-muruvvat, hurmat singariʻ insoniy fazilatlarni ko rsatib berishdan iborat. ʻ Tadqiqot mavzusi bo ʻ yicha adabiyotlar sharhi(tahlili). Tadqiqot mavzusini yoritishda bir qancha diniy, islomiy, ilmiy, tasavvufiy, badiiy kitoblardan, dissertatsiya va avtoreferatlardan foydalanildi. Jumladan “Basmala” bobi ilmdagi turli yo nalishlarni o zaro bir yerga tutashtiradi. Ushbu ʻ ʻ bob ham diniy jihatdan, ham ilmiy jihatdan fikr va bilimlarni o zaro yoritib ʻ berishni talab qiladi. Tadqiqotda qo ‘ llanilgan metodikaning tavsifi. Tadqiqot mavzusini yoritishda bir qancha metodlardan foydalanildi. Jumladan, matniy-qiyosiy, statistik, tasniflash, analiz, kontekstual, struktural, tarixiy-qiyosiy tahlil metodlaridan unumli foydalanildi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati shundan iboratki, Alisher Navoiy “Xamsa”sini o rganishda, uni ʻ to‘g‘ri talqin qilish va tahlil etishda oliy ta lim muassasalarining o zbek ʼ ʻ filologiyasi fakultetlari talabalariga “O zbek adabiyoti tarixi” fanidan ma ruzalar ʻ ʼ va amaliy mashg ulotlar o tishda, mumtoz adabiyot bo yicha ilmiy izlanishlar ʻ ʻ ʻ olib borishda foydalanish mumkin. 4

Ish tuzilmasining tavsifi. Magistrlik dissertatsiyasi ham shakl jihatdan, ham mazmun jihatdan tavsiflashni nasarda tutadi. Ishning tarkibi kirish, asosiy qism, adabiyotlar ro yxatidan iborat. Mazmun jihatdan esa dastlab “Basmala” bobiʻ umumiy tavsifi berilgan. So ngra Alisher Navoiy “Xamsa”sidagi “Basmala” ʻ bobiga alohida to xtalib, batafsil yoritib berilgan. Keyin esa Navoiyning ʻ “Basmala” bobi salaflari “Basmala” bobi bilan o zaro qiyoslangan. ʻ Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Alisher Navoiyning “Xamsa” dostonini salaflari “Xamsa” dostoni bilan qiyosan o ‘rganish bo‘yicha qiyosiy adabiyotshunoslikda bir qancha ishlar amalga oshirilgan. Xususan, R.Nikolson, S. Ernst, T.Husayn, S.Nafisiy, A.Mets , I.Y.Krachkovskiy, B.Furo‘zonfar, E.E.Bertels, J.Nurbaxsh , A.Kudelin singari olimlarning asarlarida ushbu mavzuga daxldor nazariy muammolar, umumlashma va xulosalar o‘z ifodasini topgan 2 . Mustaqillik yillarida A.Rustamiy, N.Komilov, R.Vohidov, O.Davlatov, M.Muhiddinov, I.Haqqul, S.Olim, Sh.Sirojiddinov kabi adabiyotshunoslar tomonidan Navoiy ijodining yangi tahlil va talqinlari dunyo yuzini ko‘rdi 3 . Mazkur olimlar tomonidan yaratilgan ilmiy tadqiqot hamda maqolalarda Navoiy ijodiyotini tasavvuf va irfon nazariyasi bo‘yicha tahlil qilish, diniy- tasavvufiy g‘oyalarning Na voiy ijodida tutgan o‘rni va ahamiyatini belgilash jarayonida Qur’on va hadisning ta’siri hamda roli haqida muayyan xulosa va qaydlar borligi ahamiyatlidir . A.Hojiahmedov va Y.Is’hoqovning kitoblarida iqtibos san’ati haqida muxtasar ta’rif berilgan bo‘lib, bu san’at Navoiy asarlarida keng qo‘llanilgani ta’kidlangan 4 . Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: 2 Зоҳидов В. Улуғ шоир ижодининг қалби. – Т.: Ўзбекистон, 1970; Шайхзода М. Ғазал мулкининг султони. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1966; Ҳайитметов А. Навоийнинг ижодий методи масалалари. –Т.: Фан, 1963; Маллаев Н. Алишер Навоий ва халқ ижодиёти. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1974. 3 Рустамий А. Бисмиллоҳнинг маъноси. – Т.: Фан, 1999; Комилов Н. Хизр чашмаси. – Т.: Маънавият, 2005; Комилов Н. Маънолар оламига сафар. – Т.: TAMADDUN, 2012; Воҳидов Р. Навоий ва илоҳиёт. – Бухоро, 1994; Кароматов Ҳ. Қуръон ва ўзбек адабиёти. –Т.: Фан, 1997; Ғаниева С. Навоий насри нафосати. –Т.: ТошДШИ нашриёти, 2000 ; Имомназаров М. Навоийшуносликка кириш. – Т., 2015; Муҳиддинов М. Комил инсон – адабиёт идеали. – Т.: Маънавият, 2005; Ҳаққул И. Навоийга қайтиш. – Т.: Фан, 2011; Олим С. Нақшбанд ва Навоий. – Т.: Ўқитувчи, 1996; Сирожиддинов Ш. Алишер Навоий: манбаларнинг қиёсий- типологик, текстологик таҳлили. – Т.: Akademnashr, 2011. 4 Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадиият малоҳати. – Т.: Шарқ, 1998. – Б.60; Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. –Т.: O‘zbekiston НМИУ, 2014. – Б. 57. 5

Похожие

XAMSALARNING ILK DOSTONLARIDAGI ,,BASMALA” BOBINING QIYOSIY TADQIQI
“Xamsa”lardagi basmala boblarining qiyosiy tahlili
KOREYS VA O‘ZBEK TILLARI EVFEMIZMLARINING QIYOSIY TADQIQI
Alisher Navoiy dostonlaridagi Farhod va Majnun timsollarining qiyosiy tahlili
Jomiyning “Xiradnomai Iskandariy” va Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonlaridagi hikoyatlarda oriflar timsolining qiyosiy tahlili