Asosiy miqdorlar ustida ishlash metodikasi.

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

47.46484375 KB

Скачать

Asosiy miqdorlar ustida ishlash metodikasi .
Reja
1 §. Asosiy miqdorlar va ular o ` lchovlarini o ` rgatishning umumiy
metodikasi .
2 §. Uzunlik va ularning o ` lchov birliklarini o ` rganish metodikasi .
3 §. Massa va hajm hamda ularning o ` lchov birliklarini o ` rganish
metodikasi .
4 §. Vaqt va ularning o`lchovlarini o`rganish metodikasi.

1 §. Asosiy miqdorlar va ular o`lchovlarini o`rgatishning umumiy
metodikasi.
Miqdor yoki kattalik tushunchasi matematikada asosiy tushunchalardan
biridir.
Boshlang`ich sinflarda uzunlik, massa va hajm , vaqt , figuraning yuzi kabi
miqdorlar o`rganiladi. Boshlang`ich sinflarda bu miqdorlar asosiy miqdorlar deb
ataladi. Bundan tashqari ba'zi hosilaviy miqdorlar, masalan tyekis harakat tezligi
bilan ham tanishadilar.
Boshlang`ich sinflarda asosiy miqdorlarni o`rganish arifmetik material bilan
uzviy bog`liqlikda amalga oshiriladi. Jumladan «O`lchashni o`rgatish, sanashni
o`rganish bilan bog`lanadi; yangi o`lchov birliklari tegishli sanoq birliklari
o`rganilgandan so`ng kiritiladi; ismli sonlarning hosil qilinishi, yozilishi va
o`qilishi mavhum sonlarni nomerlash bilan bir vaqtda o`rganiladi; arifmetik
amallar mavhum sonlar ustida va ismli sonlar ustida bajariladi».
Miqdorlar haqida va ularni o`lchash haqida yuqorida ko`rsatib o`tilgan
tasavvurlarni tarkib toptirish matematikaning hayot bilan bog`liqligini ta'limning
polityexnik yo`nalganligini mustahkamlashga imkon beradi. O`quvchilarda puxta
o`lchash va grafik ko`nikmalarni shakllantirish polityexnik ta'lim sharoitida
matematika o`qitishda ham, myehnat ta'limi va bir qator matematikaga qo`shni
fanlarni o`rganishda ham alohida kasb egallaydi.
Turli hisoblashlar va yasashlarni bajarishda aniqlik va batartiblikka amal
qilish o`quv ahamiyatidan tashqari tarbiyaviy ahamiyatga ham ega. Batartib
bajarilgan o`lchash va grafik ishlar bolalarning estyetik tarbiyalash imkonini
beradi, ularning charchashlarini kamaytiradi, e'tiborini orttiradi.
Miqdorlar haqidagi tasavvurlarni shakllantirishda asosan amaliy metodlar va
labaratoriya ishlaridan foydalaniladi. Bunday ishlarni bajarishda syezgi
organlaridan va ayniqsa, qo`lning xarakatlantirish apparatidan foydalanish
o`quvchilarning predmetga qiziqishini uyg`otadi, ish kayfiyatini yaratadi, faollikka
undaydi. Bu esa pedagogika nuqtai nazardan qimmatlidir. Amaliy ishlar
o`tkazishda muammoli vaziyatlar yaratish uchun yaxshi sharoitlar yaratiladi.

Atrof - borliqni o`z « K ashfiyotlari» orqali bilib olish bolalar uchun
qiziqarlidir. O`quvchilarni kichik tadqiqotchi o`rniga qo`ya olgan, o`quvchilarning
shaxsiy fikrini uyg`ota olgan o`qituvchi keyin ishda samarali natijalarga erisha
oladi. Muammoli o`qishning maqsadi ham, mazmuni ham shundan iborat.
Miqdorlar haqidagi tasavvurlarni to`g`ri va puxta shakllantirishda
ko`rgazmalilikning turli vositalari asl nusxalar, modellar, chizmachilik va o`lchash
asboblari, plakatlar, rasmlardan keng foydalanish kerak.
2 §. Uzunlik va uzunlik o`lchov birliklarini o`rganish metodikasi.
Dastlab kesma uzunlik tushunchasi haqida tasavvurlar tarkib toptiriladi.
Kesma uzunligi tushunchasi narsalarni uzunligi bo`yicha taqqoslash asoasida
kiritiladi. Masalan, o`qituvchi bolalarga ikki bo`lak tasmani yoki qog`oz poloskalar
va boshqalarni ustma – ust qo`shish yo`li bilan taqqoslashni (qisqa, uzun) taklif
qiladi. Amaliy ishlar taqqoslashlarni so`zlar yordamida ifodalash bilan
mustahkamlanadi. «Uzunliklar bo`yicha teng», «Uzunliklar bo`yicha teng emas»
so`zlarining mazmunlari « b ir xil», «uzun», «qisqa» kabi so`zlar bilan
almashtiriladi.
Shundan keyin, yana amaliy ishlar asosida, tasma yoki poloskalar
yordamida taqqoslash, ya'ni kesmalardan birini ikkichisining ustiga bevosita
qo`yib bo`lmaydigan holatlar o`rgatiladi. Shu maqsadda o`quvchilar qog`oz
poloska chyetiga qalam bilan bir kesmaning boshi va oxirini belgilaydilar, so`ngra
poloskani boshqa kesma yoniga qo`yadilar. Ko`pburchak tomonlarini taqqoslashni
ko`pincha shunday usul bilan amalga oshiriladi.
Shunday mashqlarni bajarish natijasida bolalarda kesmalarni taqqoslashning
amaliy tajribasi to`planadi. Shunga asoslanib o`qituvchi konkre ti hayotiy misollar
asosida masalan, ma'lum uzunlikda tasma sotib olish kerak bo`lganda va shunga
o`xshash xolatlarda kesmalarni taqqoslash uchun uzunlik o`lchov birligidan
foydalanish zaruriyatiga o`quvchilar fikrini olib keladi. Bu yerda amaliy ishni

quyidagicha o`tkazish foydali: har bir o`quvchiga sanoq cho`pi uzunligini
o`lchashni taklif qilinadi.
Bunining uchun oldin o`lchov (birlik kesma) - qog`oz poloskani (tasma…)
tanlab olish kerak. Har qaysi o`quvchi o`zida bor poloskalaridan o`z o`lchovini
tanlaydi. Natijada har xil sonlar hosil bo`ladi, chunki o`quvchilar bir miqdor
qiymatini topish uchun turli xil o`lchov tanlab oldilar. Bunday amaliy ishlar
natijasida bolalarda o`lchash jarayoni haqida dastlabki tasavvurlar hosil bo`ladi,
hamda ularni uzunlik birligi sifatida har qanday kesma uzunligini olish mumkin,
degan xulosaga olib keladi. Shu sababli, kesmalarni taqqoslash uchun a niq o`lchov
yordamida o`lchashlardan foydalaniladi.
O`lchashlar oldin uncha katta bo`lmagan narsalar masalan, qalam, ruchka,
cho`plar va boshqalarning uzunliklarini topishni o`rganib olamiz. Buning uchun
aniq, umumiyat tomonidan qabul qilingan uzunlik birligi Santimetrdan
foydalaniladi.
O`quvchilar Santimetr haqida ayoniy tasavvurlarni olish uchun o`qituvchi
rahbarligida Santimetr modellarini tayyorlashlari lozim. Buning uchun katakli
qog`oz varag`idan bir nechta 1 smli poloskalar qirqib olinadi. Poloskalarni ustma –
ust qo`yib ularning o`zaro teng ekanligi aniqla nadi. Qirqilgan poloskalarning
har biri Santimetr modeli hisoblanadi.
Santimetr modeli yordamida o`quvchilar:
1) berilgan kesm alarni o`lchash .
2) berilgan uzunlikdagi kesmani yasash va chizish malakasini egallb
olishadi. O`lchash va yasashning ikkita usuli ajratiladi.
1- usul – ustiga qo`yish usuli. Bu usulning mohiyati shundan iboratki,
o`lchanayotgan yoki ajratib olinayotgan kesma Santimetr modellari bilan
qoplanadi va ularning soni sanab chiladi, necha model bo`lsa shuncha sm bo`ladi
deb tushuntiriladi. Bunday amaliy ish bolalarning har bir Santimetrni
«payqashiga», «sezishiga» yordam beradi. Bu metodni kiritishdan oldin
o`quvchilarga quyidagicha ko`rinishdagi mashqlarni bajarish kerak:

- sm modellarini ketma – ket qo`ying. Qanday uzunlikdagi poloska hosil
bo`ldi?
2-usul - qo`yib borish usuli. O`qituvchi o`quvchilarga berilgan kesmani
o`lchashni o`rgatishda, ularning har biri sm modeli oxirini o`lchanayotgan
kesmaga qalam bilan modelning ikkinchi uchini belgilashlarini; hosil bo`lgan
nuqtaga model oxirini yana bir marta qo`yishlarini va kesmaga yana bitta belgi
qo`yishlarini kuzatib boradi. Ikkinchi belgi 2 sm ajratib sanalganini bildiradi.
Shunga o`xshash ish qo`yilayotgan belgilardan oxirgisi o`rganayotgan kesmaning
keyingi uchi bilan ustma – ust tushganicha davom etilavyeradi. Natijada o`quvchi
kesmaga qo`yilgan sm lar sonini sanab, Santimetrlarning butun sonini topadi. Agar
belgilar oxirgisi ustma – ust tushmasa, o`lchash natijasi taqriban ifodalanadi: 6 sm
– ga, 6 sm dan biroz ortiq, kam.
Berilgan uzunlikdagi kesmani Santimetr modeli yordamida yasashda ish
bunday amalga oshiriladi: - o`quvchi oldin to`g`ri chiziq chizadi; to`g`ri chiziqda
nuqta (kesma uchlaridan biri belgilansin); shu nuqadan boshlab biror yo`nalishda
Santimetrlarni keragicha sonda qo`yib chiqsin (har gal belgi qo`yiladi); kesmaning
ikkinchi uchi belgilanadi.
Shuni e'tiborga olish kerakki, berilgan kesmani o`lchashda ko`pincha ozmi –
ko`pmi syezilarli qoldiqlar chiqishi mumkin. Natijada bajarilayotgan ish
mohiyatini tushunish qiyinlashadi. Shu sababli kesmani o`lchashni ko`rsatilgan
ikkala usul bilan bajarish maqsadga muvofiq.
Kesmallarni o`lchashning puxta ko`nikmalarini shakllantirish m a qsadida
o`quvchilarni faqat qog`ozda chizilgan kesmalarni o`lchash bo`yicha m ashq qilib
qolmasdan, balki bu maqsadga uncha katta bo`lmagan boshqa narsalarni
qalamdon, daftar kabilarni ham o`lchashga o`rgatish foydali. Ko`pburchak
tomonlari ham o`lchash ob'yekti bo`lishi muhimdir.
Shundan keyin, o`lchash va yasashda chizg`ich dan foydalanishga o`tish
tasiya etiladi chizg`ichni o`quvchilar o`zlari qog`ozdan yasashlari mumkin.
Bunday chizg`ich yasash uchun o`qituvchi katak daftarning bir necha varag`ini

poloskalar shaklida qirqadi va o`quvchilarga tarqatadi, unda Santimetrlarni qanday
belgilashni ko`rsatadi. (sm modeli yoki ikki katak bir sm ekanligidan foydalanib).
1 sm li kesma poloskaga 10 marta ketma – ket qo`yilib kesiladi. Uzunligi
10 sm = 1 dm bo`lgan poloskaning oxirlari kesilishidan hosil bo`lgan qog`oz
polosa chizg`ichning modeli bo`ladi. Bunday chizg`ichning Santimetrli shkalasi
bo`linishlarini raqamlar bilan betlash tavsiya etilmaydi. Bu sanoq va o`lchash
jarayonlarini birlashtirish uchun ham, kesma uzunligi bilan son orasidagi moslikni
tushunish uchun ham foydali.
Tajriba shuni ko`rsatmoqdaki, o`lchashga oid birinchi mashqlarni raqamlar
qo`yilmagan chizg`ich yordamida ham, Santimetr modeli yordamida ham bajarish
foydali ekan. Natijada bolalar amalda chizg`ichdan foydalanishning afzalligini,
ko`radi, bir xil modeldan foydalanishda boshqa modeldan foydalanishga uzluksiz
va to`la qonuniy o`tishni amalga oshirish imkonini beradi.
Raqamlangan shkalali chizg`ich bilan o`lchashga o`tishga shoshilmaslik
kerak. Aks holda shunday xatoga yo`l qo`yish mumkinki, bunda kesma yasash
yoki o`lchashda sannoq boshini chizg`ichda noldan emas, balki birdan boshlanadi.
Shunday xatolarga yo`l qo`yuvchi o`quvchilarga Santimetr modeli yoki Santimetr
shkalali qog`oz poloskadan foydalanish zarur.
O`quvchilar o`lchashda chizg`ichdan chiziqchalarni emas, balki kesmaga
o`lchov necha marta joylashishini o`rganib olganlaridan keyin Santimetrli
bo`laklarni raqamlari bilan belgilashlari mumkin.
O`qituvchi o`quvchilarning e'tiborini har gal o`lchashda Santimetrlarni
sanash juda noqulay ekaniga qaratadi va ularga bunday savol beradi: «O`lchashni
tezlatish va osonlashtirish uchun nima qilish kerak?» Odatda o`quvchilar bunday
javob berishi mumkin: bo`linishlarni raqamlar bilan belgilash kerak. O`qituvchi
chiziqlarni emas, balki kesmalarni – Santimetrlarni sanash kerakligini yana bir
marta ta'kidlaydi. Sanoq boshlanadigan chiziqcha 0 raqami bilan belgilanadi.
Chizg`ichdan foydalanish qoidasi: chizg`ichning bo`linishlari tushirilgan
qirrasi faqat o`lchashlar uchun xizmat qiladi, to`g`ri chiziq kesmalarini chizishda
shkalali qirrasiga qarama - qarshi qirrasidan foydalaniladi. Chizish odatda qalamda

bajariladi. Chizg`ich qog`ozdan shunday joylashishi kerakki, o`lchanayotgan yoki
chizilayotgan kesma uning yoritilgan qirrasi tomonida bo`lsin.
O`quvchilarni uzunlik yangi birligi - detsimetr bilan tanishtirish ikkinchi
o`nlikni o`rganish bilan birga boshlanadi. Yuqorida o`quvchilar tayyorlagan
chizg`ich (qog`oz poloska) aslida detsimetrning modelidir. O`quvchilar detsimetr
modeli bilan ham Santimetr modeli kabi o`lchashlar va yasashlarni bajarishadi.
Topshiriqlar namunalari:
dm ning uchta modelini bir qatorga qo`ying.
1. Qanday uzunlikdagi poloska hosil bo`ldi?
2. Tasmadan uzunligi 3 dm ni o`lchang va qirqing.
3. To`g`ri chiziqda nuqta belgilab, ikki marta detsimetr qo`ying. Hosil
bo`lgan kesma uzunligi qancha?
4. Daftar uzunligini, parta, stol enini o`lchang. Agar o`lchashda dm butun
son marta joylashmasa, o`lchash natijasi taqriban ifodalanadi: 3 dm – cha, 3 dm
dan kamroq yoki ortiq. Shundan so`ng dm va sm modellari yordamida o`lchash va
yasashlarga doir mashqlar bajariladi:
1. 2 dm 3 sm necha sm ga teng.
2. Uzunligi 5 dm bo`lgan kesma necha sm bo`ladi?
3. Uzunligi 35 sm bo`lgan kesma necha dm va sm bo`ladi?
100 ichida nomerlashni o`rganilayotganda yangi chiziqli birlik – metr
o`rganiladi. O`qituvchi sinfga bunday savol bilan murojat qiladi: sinf xonasining
bo`yi va enini dm yoki sm bilan o`lchash qulaymi? Nega noqulay? B unday
hollarda yirikroq chiziqli birlik – metrdan foydalaniladi- deydi va 1 metr li
chizg`ich modelini ko`rsatadi. Metr bilan tanishtirishda, metr bilan qanday
o`lchashni ko`rsatishi, ya'ni sinf, doska, eshik …larning eni va bo`yini mustaqil
ravishda topa oladigan bo`lishlari muhimdir. Buning uchun ularning har birida 1 m
modeli bo`lishi kerak. Metr modelini hosil qilish uchun uzunligi 10 dm bo`lgan
tasma olinib uni detsimetrlarga bo`linadi. Har bir ditsimetrdan keyin chiziqchalar
qo`yiladi. Bu chiziqchalar bo`yicha tasma buklanadi va «garmoshka» qilib taxlab
qo`yiladi. – Yig`ma metr hosil bo`ladi. Metrni yaxshi tasavvur qilish uchun

o`quvchilarga quyidagi ma'lumotlarni aytish foydali: 8-9 yoshli bolalar qo`llari
ikki yon tomonga cho`zilganda bir qo`lning uchidan boshqa qo`l tirsagigacha
bo`lgan masofa bir metrga teng. Poldan ko`rakgacha bo`lgan masofa ham bir
metrga teng.
Mustahkamlovchi mashqlar quyidagicha bo`ladi:
- metr yordamida 3 m ni o`lchang;
- sinf bo`yini toping.
Bu ish o`quvchilarni qiziqtirishi uchun metrli o`lchamlarni ko`zda
chamalab o`lchab chamalab aytib, so`ngra metr bilan o`lchab ko`radilar. Shu yo`l
bilan ular masofani ko`zda chamalash malakavini egallash bilan birga, metr bilan
o`lchashni ham mashq qilishadi.
O`quvchilarni millimetr bilan tanishtirish uzunlik o`lchov birliklari
ichida eng murakkabi hisoblanadi. Tanishtirishni Santimetrga qaraganda ancha
mayda bo`lgan yangi o`lchov birligini kiritish zaruratini ko`rsatishdan boshlash
kerak. Bunda o`quvchilarga Santimetrlarga bo`lingan qog`oz poloskalar yordamida
oldindan chizilgan 8 sm 9 mm, 9 sm 2 mm bo`lgan kesmalarni o`lchashni taklif
qilib amalga oshirish mumkin. Kesmallar tagma-tag chizilgan bo`lib, bir xil
emasligi ko`rinib turadi. Buning ustiga sm da hisoblangan uzunlik bir sonning o`zi
bilan ifodalanadi, bu son taxminan 9 ga teng. Dyemak, aniqroq o`lchashlar
uchun Santimetrga qaraganda kichikroq o`lchov birligi zarur degan xulosaga olib
kelinadi.
Ko`pincha, masshtabli bo`linishlarga qarab, o`qituvchi bita mayda
bo`linish, ya'ni chizg`ichning ikkita chiziqchasi orasidagi masofa millimetr deb
atalishini aytadi. O`quvchilar chiziqchalarni sanab 1 smda 10 mm borligini ayoniy
ishonch hosil qiladilar. Shundan keyin o`quvchilar o`lchamlarni bajarishadi.
Darslikda berilgan kesmalar va figuralarning tomonlarini o`lchaydi. Oldin bita
asosiy operatsiya – bo`linishlarni hisoblash o`zlashtiriladi. O`qituvchi 1 m li
chizg`ichdagi kabi (qulay bo`lishi uchun), o`quvchilar chizg`ichda har 5 mm dan
keyin kattaroq chiziqcha qo`yilishini tushuntiradi.

Eng muhimi shuki, o`quvchilar sana shvaqtida ko`zni to`g`ri
joylashtirish malakasini egallab olishlariga erishish kerak. Nol belgili nuqtani
kesma oxiri bilan ustma-ust tushirishda va millimetrli bo`linishlarni hisobga olida
parallaks hodisasini ta'sirini yo`qotish uchun ko`z bilan shunday qarash kerakki,
har qanday holda ham ko`zni o`lchanayotgan kesmaga shu kesma oxiridan
o`tkazilgan pyerpyendikulyarga tiqilib turish kerak. Bu esa ishning muhim va
tushuntirish uchun qiyin bo`lgan elyemyentdbir. Buning qanchalik muhim
ekanligini shundan ham bilsa bo`ladiki, millimetr bilan hisoblashda o`lchashni
ko`zning perpendikulyardan 5sm gina chyetlashishi 0,6 mm xatoga yo`l qo`yish
sabab bo`ladi. Tushuntirishning qiyinligi, o`quvchilar hali pyerpyendikulyar
tushunchasi bilan tanish emas. Shu sababli o`ituvchi bir muncha boshqacharoq
ko`rsatmalar berishiga to`g`ri keladi. Masalan, «Kesmal oxiriga qaraganda
ko`zingizni shu nuqta ustiga aniq tikiling». «Millimetrli bo`linishlarni
hisoblayotganda yon tomondan qaramang»…
Uzunlik o`lchovining yangi birligi – kilometr bilan tanishtirishda bu
birlik haqidagi tasavvurlarni shakllantirish maqsadida tashqarida amaliy ishlar
o`tkazish maqsadga muvofiq. Buning uchun o`quvchilar bilan birga 1 kmga teng
masofani qancha vaqtda yurib o`tish mumkinligini Aniqlash foydali. O`tilgan
masofani, yoqadamlar bilan (taxminan 2 qadam=1m) yoki rulyetka, o`lchov
lyentasi bilan o`lchanadi. O`lchash davomida o`quvchilar ko`zda chamalashni
mashq qiladilar. Agar imkolni bo`lsa, sal uzoqroq masofalarga ekskursiya
uyushtirish ham muikn. Olingan ma'lumotlar esa keyingi darslarda masalalar
tuzishda kerak bo`ladi.
Uzunlik o`lchov birliklari orasidagi munosabatlarni yaxshi
o`zlashtirish maqsadida uzunlik o`lchovlari jadvali mustahkamlanadi:
1 km= 1000 m 1 dm = 10 sm
q-1 m = 10 dm 1 sm = 10 mm
1 m = 100 sm = 1000 mm
Bu jadvalni yodlab olish yaxshi natija beradi. Uzunlik jadvaliga oid
bilimlardan o`quvchilar har xil mashqlarni bajarishlarida foydalanishlari kerak:

1) 1 m 1 smdan necha marta katta?
1 dm 1 m dan necha marta katta?
2) 1 mm 1 sm ning qanday qismini tashkil qiladi?
1 dm 1 m ning qanday qismini tashkil qiladi?
3) Sonlarni kilometr va metrlarda ifodalang?
27346 m, 47239m ...
3 §. Massa va hajm, hamda ularning o`lchov birliklarini o`rganish
metodikasi.
Boshlang`ich sinflarda o`rganiladigan asosiy miqdorlardan biri – jism
massasi va idishlar hajmidir.
Bu miqdorlarni o`rganishning asosiy vazifalari:
- jism massasi va idishlar hajmi haqida aniq tasavvurlarni shakllantirish.
- o`quvchilarni massa birliklari (kg, G, s.t) va hajm birligi – litr bilan
tanishtirish.
- bir nomda ifodalangan massani boshqa nomdagi birlikka o`tkazish
malakasini shakllantirish.
- ikki turli nomda ifodalangan massani qo`shish va ayirish hamda massani
songa ko`paytirish va bo`lish malakasini shakllantirishdan iborat.
Maktabgacha bo`lgan yoshdayoq o`quvchilar his va tuyg`ular asosida
jismning massasi haqida dastlbaki tasavvurlarni olishgan. Massa tushunchasini
shakllantirishda «bariy» hisga (gryekcha – «baros – og`irlik») tayaniladi. Har
qanday jism yerga totilishi natijasida tayanchga bosim beradi yoki osilgan ipni
taranglaydi. Kaftga, gavdaga beriladigan bunday bosim bizga «bariy» hisni beradi.
Birlik bosim miqdori massaga to`g`ri proportsional jism massasi qancha katta
bo`lsa, og`irlik hissi shunchalik katta bo`ladi. Og`irlik kuchining massaga
proportsionalligi sababli, ko`pincha bu ikki tushuncha: massa va og`irlik
chalkashtirib ishlatiladi. O`quvchilar ham ko`pincha «massa» o`rniga «og`irlik»
atamasini qo`llaydilar. Bular fizik tushunchalar bo`lib turlichadir.
Og`irlik – vektor miqdor. Og`irlik - bu jism tayanchga bosadigan yoki
ilmoqni tortadigan kuchdir. Og`irlik tayanchning holatiga bog`liq. Agar tayanch

vertikal yo`nalishda tezlanish bilan harakatlansa, u holda jism zo`riqish yoki
vaznsizlik holatida bo`lishi mumkin.
Og`irlik prujinal dinamometr bilan o`lchanadi. Og`irlikning o`lchov birligi
nyuton.
Massa – skalyar miqdor. Fizika qonunlari massani enyergiyaning o`zgarishi
o`lchov sifatida ochib beradi. Massa richali (pallali`) tarozilarda o`lchanadi.
Massaning o`lchov birligi – kilogrammdir . Massani yerga tortilish qobiliyati
bo`yicha qabul qilish o`rganishga eng osondir.
Boshlang`ich maktabda faqat jismning massasi o`rganilagdi shu sababli
«og`iroq», «og`irligini tortish», «og`irlik toshlari» kabi so`zlarni iloji boricha
ishlatmay, «massa», «jismlarning massasini o`lchash», «massa o`lchagich» kabi
so`zlardan foydalanish kerak.
Narsalarni massasi bo`yicha farqlay olish qobiliyati turli massali narsalarni
«og`ir», «yengil» so`zlari bilan belgilash natijasida amaliy turmush asosida paydo
bo`lgan.
1 kg li massa haqidagi tasavvurni amaliy ishlar orqali olish mumkin.
O`quvchilar massalari 1 kg ga teng bo`lgan jismlarni qo`llarida ushlab ko`rishlari
va bu jismlarni boshqa massali jismlar bilan taqqoslashlari kerak. Bunday
taqqoslashlar natijasida ular 1 kg li massa haqida aniq tuyg`uni his qiladilar.
Darsda pallali tarozida tuli xil jismlarni (1 kg, 2 kg, 3 kg…) 1, 2, 5 kg li
toshlardan foydalanib, amaliy ishlar bajarish foydali tortish jarayonida o`quvchilar
o`zlari qatnashish muhimdir. Albatta bunda o`qituvchi tarozida tortish qoidalarini
o`rgatish lozim. Tortish natijalarini yozib borish kerak.
«Idishlarning sig`imi» va «litr» tushunchalari narsalarning xossalari haqida
fazoviy tasavvurlarning shakllanishga xizmat qiladi. Litr bilan tanishtirishda
idishlar, hamda boshqa hajmdagi idishlar (chyelak kastryulka) bo`lishi ahamiyatli.
Oldin narsalarning hajmiy xossalari haqidagi tasavvurlarni shaklanishiga
yordam beradigan quyidagi mashqlarni bajarish kerak:
1. Qaysi shar (kub) katta.
2. Bolalar qumli maydonchada o`ynashmoqda.

Qoliplar bilan figuralar yasashmoqda. Qaysi qolipga ko`p qum sig`adi?
3. Choy va osh qoshiqlarda bir stakan qum o`lchab sol. Necha bir xil
miqdordagi qum turli sonlar bilan ifodalanadi? O`lchovlar soni o`lchovning o`ziga
qanday bog`liq?
Shunday keyin darsda so`hbat asosida litr tushunchasi o`zlashtiriladi.
O`qituvchi: biz sochiluvchan narslarni o`lchashni bilamiz. Shunga o`xshash
o`lchovlarning o`zidan suyukliklarni o`lchashda ham foydalanish mumkin.
Siz qanday suyukliklarni bilasiz?
O`quvchilar: suv, sut, sho`rva, qatiq, koptok, yog`, benzin.
O`qituvchi stolida ikkita myenzurka bor. Biri kengroq, ikkinchisi tor.
Ikkalasida ham suv sathi bir xil. Ikkita o`lchov staqanchalar ham bor.
O`qituvchi : qaysi idishda suv ko`pligini qanday bilish mumkin.
O`quvchi: birinchi idish kengroq, unda suv ko`p.
O`qituvchi : Shakl har xil idishlarda suyuqlik ko`pligini qanday aniqlaymiz?
O`quvchilar chamalashga harakat qiladi. O`qituvchi o`lchov stakan bilan
o`lchash kerak degan xulosaga olib keladi. Bir idishda 5 ta o`lchov, ikkinchi
idishda esa 3 ta shunday o`lchov bo`lsa 5>3, degan xulosa olinadi.
Ikkinchi o`lchov bilan esa o`lchab 10>6 aniqlanadi. Natijada o`quvchilar
idishlardagi suyukliklarni miqdorini o`lchash uchun bir xil o`lchovdan foydalanish
kerak degan xulosaga kelishadi.
Yangi massa birlik gramm haqida aniq tasavvur hosil qilish uchun
o`quvchilar massasi 1 g bo`lgan toshni ushlari va uning og`irligini boshqa
narsalarning og`irliklari bilan taqqoslashlari kerak. Bunda 1 tiyinlik tanganing
massasi 1 g, 2,3,5 tiyinliklar mos ravishda o`rnida foydalanish mumkinligini aytish
foydali.
Sinfga dorixona tarozini olib kirish va dorilarni shu tarozida tortilishi
o`quvchilarga aytiladi. Dorilarni o`lchash uchun 1 g, 2 g, 5 g, 10 g, 20 g, 50 g, 100
g, 500 g li mayda toshlar ishlatiladi. Bundan tashqarii oziq - ovqat mahsulotlarini
tortishda ishlatiladigan syefyerblatli tarozi bilan tanishtirish kerak. Bunda amaliy

ishlar orqali 1 kg dan ortiq yoki kam bo`lgan yuklarni qanday o`lchash
tushuntiriladi. Tortishni o`quvchilarning o`zlari bajarishi muhimdir.
Hozirgi paytda zamonaviy elyektron tarozilari bilan ham tanishtirish
mumkin. Bunday tarozilar tovar massasi bilan birga narxini ham ko`rsatadi.
Sochiluvchan jismlar va suyuqliklarning o`lchanishi qoidasi:
- ikkinchi pallaga bo`sh idish qo`yiladi.
- birinchi pallada u tosh bilan muvozanatlanadi.
- idishning massasi aniqlanib, jami massadan idish massasi chiqarib
hisoblanadi.
Syentnyer va tonna bilan tanishish o`quvchilarning massa o`lchov birliklari
haqidagi bilimlarini kengaytiriladi. Bu o`lchov birliklari haqida aniq tasavvur hosil
qilish uchun aniq misollar keltirish lozim: 2 qop kartoshkaning, 2 qop unning
massasi taxminan 1 s ga teng. Yengil mashinaning massasi 1 t ga teng. Shundan
so`ng o`rganilgan massa birliklari orasidagi munosabatlarni ko`rsatadigan massa
o`lchov birliklari jadvali tuziladi va uni eslab qolish tavsiya qilinadi.
Sodda va murakkab masalalarni yechishda o`quvchilar massaning xossalari
bilan tanishtiriladi.
- agar jism bir necha qismlardan iborat bo`lsa, u holda uning jami massasi bu
qismlar massalarining yig`indisiga teng.
- bir – birini muvozanatlaydigan jismlarning massalariga teng.
Massa birliklari o`nlik sannoq sistemasining xona birliklari bilan mos
qo`yiladi. 1 kg birlar bilan. 1 t minglar sinfi bilan mos qo`yiladi. Bir nomda
ifodalangan massani boshqa nomdagi birlikka aylantirish katta xona birliklarini
kichik xona birliklari bilan va kichik xona birliklarini katta xona birliklari bilan
ifodalashga mos qo`yiladi.
M: 2000 kg=2 t. 30 s=3000 kg.
Ikkita turli nomda ifodalangan miqdorlar bir xil miqdorlarga aylantirilib,
so`ngra o`nlik sannoq sistemasida natural sonlar ustidagi tegishli amallar bilan mos
kelgan holda qo`shiladi va ayiriladi.
Masalan: 2 t +3146 kg 2 t =2000 kg.

2000 kg + 3146 kg = 5146 kg.
4 §. Vaqtga oid tasavvurlarni tarkib toptirish, vaqt o`lchovlarini
o`rganish hamda tegishli malaka va ko`nikmalarni tarkib toptirish
metodikasi.
Boshlang`ich sinflarda «Vaqt o`lchovlari temasini o`rganishda bolalar vaqt
o`lchovining asosiy birliklari» haqida konkreti fikrlarga ega bo`lishlari kerak.
Bular yil, oy, hafta, sutka, soat, minut. O`qituvchining vazifasi o`quvchilarni
vaqtini aniqlashlarida soatdan amalda foydalanishga, shuningdek, hodisaning
qancha vaqt davom etganligini, boshlanishi va oxirini aniqlash bilan bog`liq
bo`lgan har xil masalalarni yechishda tabel – kalindardan foydalanishga
o`rgatishdan iborat.
Ma'lumki vaqt o`lchovlari, o`lchovlarning metrik sistemasidan farqli o`laroq
bevosita o`lchash imkoniyatini bermaydi. Bu hol turli ko`rsatma va ko`nikmalrdan
keng foydalanish kerakligini ko`rsatadi. Bu tyemani o`rganishda quyidagi eng ko`p
tarqalgan ko`rsatma qo`llanmalardan foydalaniladi:
1.Tabel – kalendar . Bu har bir o`quvchida bo`lish kerak. Joriy yil uchun
bunday tabel – kalendarni o`quvchilarning o`zlari o`qituvchilar rahbarligida
tayyorlaydilar.
2. Soatning demontstratsion modeli . Darslikda berilgan mashqlarning
ko`pchilik bilan ishlashni talab qilganligi uchun har bir o`quvchi soat modellarini
tayyorlangan bo`lishlari kerak.
3.«Maktab o`quvchisining kundalik rejimi» jadvalari. «Vaqt o`lchovlari»
temasini o`rganish vaqtiga qadar o`quvchilar hafta bilan tanish bo`ladilar. Yildagi
oylarning nomlarini va ularning kelish tartibini bilib olgan bo`ladilar. Bolalarda
yig`ilgan bunday tasavvurlar boshlang`ich sinfda vaqt o`lchovlarini bilishga zamin
bo`ladi.
Endi vaqt o`lchovlari bilan bog`liq bo`lgan asosiy tushunchalar qanday
kiritilishi, bolalarda tegishli tushunchalarning shakllanishi nimaga asoslanishi
masalani qarab chiqamiz. Berilgan tyemani o`rganishga bag`ishlangan birinchi

darsda bolalarda yil, oy, hafta haqida tasavvurlarni shakllantirishga doir ishlar
bajariladi. Bolalarni yil, oy, hafta bilan tanishtirishda o`qituvchi tabel –
kalendardan foydalanadi. Bolalar bir yilda 12 oy borligini o`zlashtiradilar va
birdaniga davomiyligi bir xil bo`lgan oylarni ajratadilar, apryel, iyun, syentyabr,
noyabr, 30 kundan qolgan 7 oy esa 31 kundan iborat.
Oddiy yilning fevrali 28 kundan, kabisi yilning fevrali esa 29 kundan iborat.
O`quvchilar kalendardan oyning tartib nomerini aniqlaydilar. Agar oy va kun
ma'lum bo`lsa, haftaning kunnini aniqlaydilar va aksincha, haftaning kunlari
ma'lum bo`lsa, bu kun oyning qaysi kuniga to`g`ri kelishini aniqlaydilar va hakozo.
Tabel - kalendarning qanday tuzilganini qarab chiqqandan keyin bugungi
kunni va haftaning shu kunigina bilgan holda o`quvchilarga mustaqil ravishda shu
kalendar namunasida o`tayotgan oy uchun kalendar tuzishni topshirish foydalidir.
Bunday ish bolalarning joriy yil kalendarini mustaqil tuzishlarini osonlashtiradi.
Bolalar tuzilgan kalendar bo`yicha quyidagi savollarga javob beradilar:
- Bu yil 1 yanvar, 1 may, 7 noyabr haftaning nechanchi kuniga to`g`ri
keladi?
- Yanvar, may, dekabr yilning nechanchi oylari?
- Yilda uchinchi bo`lib keluvchi oyning nomi nima?
- Yozgi ta'tillar 1 iyundan boshlanib, 1 syentyabrgacha davom etadi.
Kalendardan bilingchi yozgi ta’tillar necha kun davom etarkan?
Bunday savolarni yana davom ettirish mumkin. Yilda oylarning kelish
tartibini mustahkamlash maqsadga rim raqamlar (I-XII) yozish kiritiladi.
Sutka tushunchasi. Sutkaning bolalarga tanish bo`laklari bo`lgan ertalab,
kunduzi, kechqurun, tun tushunchalari orqali kiritiladi. Undan tashqarii
vaqtinchalik ushbu ketma – ketlikka asoslanadilar: o`tgan kuni, kecha, bugun,
ertaga, ertadan keyin.
O`qituvchi yana tabel – kalendarni qarashga qaytib, bolalarga kalendardagi
sanalar sutkalarni ifodalashni, sutkalar kechasi soat 12 da boshlanishini
tushuntirishi kerak.

Shundan keyin soat va minut qaraladi. Bolalarning bu vaqt oraliqlari haqida
konkreti tasavvurlari ularning amaliy faoliyatlari, kuzatishlari asosida
shakllantiriladi. Masalan, bir soat bitta dars bilan katta tanaffuzning davom
etishidir. 1 minutning qancha davom etishini shaklantirish uchun shunday
mashqlar kiritiladiki, bu mashqlar yordamida bolalar 1 minutda nima qilishga
ulgurish mumkinligini bilib oladilar. Qaysi songacha sanay olasan? Nechta misol
yecha olasan? O`rtacha qadam bilan bir minutda necha metr bosish mumkin? va
hakozo.
Mamlakatimiz hayotdan olingan misollar, zavod va fabrikalar 1 minutda,
1 kunda qancha mahsulot ishlab chiqishlari haqidagi son ma'lumotlar katta
tarbiyaviy ahamiyatga ega. Soat va minut bilan tanishishga bag`ishlangan birinchi
darsdayoq vaqt o`lchovlari orasidagi munosabatlar aytiladi: Bir sutka 24 soatdan, 1
soat 60 minutdan iborat.
Bu bosqichda soat bilan tanishtirish asosiy bo`lib hisoblanadi. Yuqorida
aytilgandek, myehnat darslarida harakatlanadigan apryelkali sifyerblot yasash
lozim. Sinfda katta demonapratsion model bo`lishi kerak. O`qituvchi bolalarga
hamma soatlar shunday yasalganligini, ya'ni katta stryelka bir kichik chiziqchadan,
ikkinchi kichik chiziqchadan 1 minutda o`tishini, katta chiziqdan kichik stryelka
ikkinchi katta chiziqgacha 1 soatda o`tishini aytadi. Shuning uchun katta stryelka
minut stryelkasi, kichik stryelkani esa soat strelkasi deyiladi. Shunday keyin
o`qituvchi bolalarga vaqt hisobi yarim kechadan yoki tushdan boshlanishini aytadi.
Bunday ikkala stryelka 12 ni ko`rsatadi.
«Vaqt o`lchovlari» tyemaisga doir masalalar tabel- kalendar va soat modeli
yordamida yechiladi. Boshlang`ich sinflarda vaqtni hisoblashga doir quyidagi
ko`rinishdagi masalalar qaraladi:
1. Hodisaning boshlanish va qancha davom etgani berilgan bo`lsa, uning
tugash paytini topishga doir masalalar. Masalan: «Dars soat 11 da boshlanadi va 45
minut davom etadi. Soat modelida dars qachon tugaganini ko`rsating».
2. Hodisaning boshlanish va tamom bo`lish vaqtining berilishiga qarab,
uning qancha davom etishni topishga doir masalalar. Masalan, «O`quvchi uyidan

soat 8 –u 30 minut o`tganda chiqdi va maktabga 8 – u 50 minut o`tganda yetib
keldi. O`quvchi yo`lda qancha minut yurganini soat modeli yordamida bil».
3. Keyinchalik o`quvchilar o`zlari uchun yangi vaqt birliklari – sekund va
asr bilan tanishadilar. Syekundning davomiyligi haqida konkreti tasavvurga ega
bo`lish uchun bolalar, masalan, 1 sekundda 1 - 2 qadam bosish ya'ni 1 metr o`tish
mumkinligini aniqlashdi va hakazo.
Keyinchalik shunday mashqlar bajariladiki, ular yordamida vaqt o`lchovlari
haqidagi bilimlar qo`llaniladi va puxta o`zlashtiriladi.
«Vaqt o`lchovlari» mavzusini o`rganish vaqt o`lchovlari jadvalini tuzi shva
uni o`zlashtirishdan boshlanadi:
1 asr = 100 yil 1 sutka = 24 soat
1 yil = 12 oy 1 soat = 60 minut
1 oy = 30 yoki 31 kun 1 minut = 60 sekund.
Oddiy yil 365 kun, kabisa yili 366 kun.
Asosiy birliklar – yil va sutka. Darsni o`rganish jarayonida jadval bilan
ishlash foydali. Bu jadval bo`yicha oylar haqidagi bolalarga ma'lum bo`lgan
bilimlarni takrorlash mumkin, ya'ni oylar ketma - ketligi, har oydagi sutkalar soni
haqidagi ma'lumotlarni takrorlash mumkin.
Bu mavzuga oid darslarda yirikroq vaqt o`lchovlarini maydaroq vaqt
o`lchovlariga almashtirishga oid va aksincha mashqlarga katta e'tibor beriladi. Bir
necha dars vaqt o`lchovlari qatnashgan ismli sonlarni qo`shish va ayirish bilan
bolalarni tanishtirishga bag`ishlanadi. Bunda hisoblashlar ismli sonlarni bir xil
birlikka almashtirmay turib bajariladi:
12 soat 45 minut 48 minut 56 sekund
+ 10 soat 35 minut - 16 minut 32 sekund
22 soat 80 minut 32 minut 24 sekund
23 soat 20 minut

ADABIYOTLAR:ADABIYOTLAR:
1.1.

Jumayeva M.E, Tadjiyeva Z.G`. “Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitishJumayeva M.E, Tadjiyeva Z.G`. “Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish
metodikasi”. (O O`Y uchun darslik.) Toshkent. “Fan va texnologiya” 2005.metodikasi”. (O O`Y uchun darslik.) Toshkent. “Fan va texnologiya” 2005.
2. Jumayev M.E, Boshlang`ich sinflarda o`qitish metodikasidan praktikum. (O O`Y 2. Jumayev M.E, Boshlang`ich sinflarda o`qitish metodikasidan praktikum. (O O`Y
uchun uchun
o`quv qo`llanmao`quv qo`llanma
) Toshkent. “O`qituvchi” 2004 . ) Toshkent. “O`qituvchi” 2004 .
3. Jumayev M.E, Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasidan laboratoriya3. Jumayev M.E, Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasidan laboratoriya
mashg`ulotlari. (O O`Y uchun mashg`ulotlari. (O O`Y uchun
o`quv qo`llanmao`quv qo`llanma
) Toshkent. “Yangi asr avlodi” 2006.) Toshkent. “Yangi asr avlodi” 2006.
Qo`shimcha adabiyotlarQo`shimcha adabiyotlar
1. 1.
Karimov .I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent: Ma’naviyat, 2008 yilKarimov .I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent: Ma’naviyat, 2008 yil
2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar
faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak Toshkent, “O’zbekiston” 2017 yil faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak Toshkent, “O’zbekiston” 2017 yil
3.3.
Axmedov M. N. Abduraxmonova va boshqalar. «Matematika 1-darslik». Toshkent:Axmedov M. N. Abduraxmonova va boshqalar. «Matematika 1-darslik». Toshkent:
«turon - iqbol»-2019 yil.«turon - iqbol»-2019 yil.
4.4.
4. Bikboyyeva N.U. va boshqalar. «Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish4. Bikboyyeva N.U. va boshqalar. «Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish
metodikasi». O`quv qo`llanma. Toshknt: «O`qituvchi» - 1996 yil.metodikasi». O`quv qo`llanma. Toshknt: «O`qituvchi» - 1996 yil.
5.5.
5. Abduraxnonova N.U. va boshqalar. «Matematika 2-darslik». Toshkent: «5. Abduraxnonova N.U. va boshqalar. «Matematika 2-darslik». Toshkent: «

Yangiyo‘lYangiyo‘l
Poligraf ServisPoligraf Servis
» - 2018yil.» - 2018yil.
6.6.
6. S. Burxonova va boshqalar. «Matematika 3-darslik». Toshkent: «Sharq» - 2019 yil.6. S. Burxonova va boshqalar. «Matematika 3-darslik». Toshkent: «Sharq» - 2019 yil.
7.7.
7. Bikboyyeva N.U. va boshqalar. «Matematika 4-darslik». Toshkent: «O`qituvchi» -7. Bikboyyeva N.U. va boshqalar. «Matematika 4-darslik». Toshkent: «O`qituvchi» -
2020 yil.2020 yil.
8.8.
Gardner, H. "Testing for Aptitude, Not for Speed." Gardner, H. "Testing for Aptitude, Not for Speed."
New York TimesNew York Times

18 July 2002.18 July 2002.
9.9.
Gathercoal, F. Gathercoal, F.
judicious Discipline.judicious Discipline.

San Francisco, CA: Caddo Gap Press, 1997.San Francisco, CA: Caddo Gap Press, 1997.
10.10.
Ginsberg, M. Ginsberg, M.
Motivation Matters: A Workbook for School Change.Motivation Matters: A Workbook for School Change.

San Francisco, San Francisco,
CA: Jossey Bass, 2004.CA: Jossey Bass, 2004.

Asosiy miqdorlar ustida ishlash metodikasi . Reja 1 §. Asosiy miqdorlar va ular o ` lchovlarini o ` rgatishning umumiy metodikasi . 2 §. Uzunlik va ularning o ` lchov birliklarini o ` rganish metodikasi . 3 §. Massa va hajm hamda ularning o ` lchov birliklarini o ` rganish metodikasi . 4 §. Vaqt va ularning o`lchovlarini o`rganish metodikasi.

1 §. Asosiy miqdorlar va ular o`lchovlarini o`rgatishning umumiy metodikasi. Miqdor yoki kattalik tushunchasi matematikada asosiy tushunchalardan biridir. Boshlang`ich sinflarda uzunlik, massa va hajm , vaqt , figuraning yuzi kabi miqdorlar o`rganiladi. Boshlang`ich sinflarda bu miqdorlar asosiy miqdorlar deb ataladi. Bundan tashqari ba'zi hosilaviy miqdorlar, masalan tyekis harakat tezligi bilan ham tanishadilar. Boshlang`ich sinflarda asosiy miqdorlarni o`rganish arifmetik material bilan uzviy bog`liqlikda amalga oshiriladi. Jumladan «O`lchashni o`rgatish, sanashni o`rganish bilan bog`lanadi; yangi o`lchov birliklari tegishli sanoq birliklari o`rganilgandan so`ng kiritiladi; ismli sonlarning hosil qilinishi, yozilishi va o`qilishi mavhum sonlarni nomerlash bilan bir vaqtda o`rganiladi; arifmetik amallar mavhum sonlar ustida va ismli sonlar ustida bajariladi». Miqdorlar haqida va ularni o`lchash haqida yuqorida ko`rsatib o`tilgan tasavvurlarni tarkib toptirish matematikaning hayot bilan bog`liqligini ta'limning polityexnik yo`nalganligini mustahkamlashga imkon beradi. O`quvchilarda puxta o`lchash va grafik ko`nikmalarni shakllantirish polityexnik ta'lim sharoitida matematika o`qitishda ham, myehnat ta'limi va bir qator matematikaga qo`shni fanlarni o`rganishda ham alohida kasb egallaydi. Turli hisoblashlar va yasashlarni bajarishda aniqlik va batartiblikka amal qilish o`quv ahamiyatidan tashqari tarbiyaviy ahamiyatga ham ega. Batartib bajarilgan o`lchash va grafik ishlar bolalarning estyetik tarbiyalash imkonini beradi, ularning charchashlarini kamaytiradi, e'tiborini orttiradi. Miqdorlar haqidagi tasavvurlarni shakllantirishda asosan amaliy metodlar va labaratoriya ishlaridan foydalaniladi. Bunday ishlarni bajarishda syezgi organlaridan va ayniqsa, qo`lning xarakatlantirish apparatidan foydalanish o`quvchilarning predmetga qiziqishini uyg`otadi, ish kayfiyatini yaratadi, faollikka undaydi. Bu esa pedagogika nuqtai nazardan qimmatlidir. Amaliy ishlar o`tkazishda muammoli vaziyatlar yaratish uchun yaxshi sharoitlar yaratiladi.

Atrof - borliqni o`z « K ashfiyotlari» orqali bilib olish bolalar uchun qiziqarlidir. O`quvchilarni kichik tadqiqotchi o`rniga qo`ya olgan, o`quvchilarning shaxsiy fikrini uyg`ota olgan o`qituvchi keyin ishda samarali natijalarga erisha oladi. Muammoli o`qishning maqsadi ham, mazmuni ham shundan iborat. Miqdorlar haqidagi tasavvurlarni to`g`ri va puxta shakllantirishda ko`rgazmalilikning turli vositalari asl nusxalar, modellar, chizmachilik va o`lchash asboblari, plakatlar, rasmlardan keng foydalanish kerak. 2 §. Uzunlik va uzunlik o`lchov birliklarini o`rganish metodikasi. Dastlab kesma uzunlik tushunchasi haqida tasavvurlar tarkib toptiriladi. Kesma uzunligi tushunchasi narsalarni uzunligi bo`yicha taqqoslash asoasida kiritiladi. Masalan, o`qituvchi bolalarga ikki bo`lak tasmani yoki qog`oz poloskalar va boshqalarni ustma – ust qo`shish yo`li bilan taqqoslashni (qisqa, uzun) taklif qiladi. Amaliy ishlar taqqoslashlarni so`zlar yordamida ifodalash bilan mustahkamlanadi. «Uzunliklar bo`yicha teng», «Uzunliklar bo`yicha teng emas» so`zlarining mazmunlari « b ir xil», «uzun», «qisqa» kabi so`zlar bilan almashtiriladi. Shundan keyin, yana amaliy ishlar asosida, tasma yoki poloskalar yordamida taqqoslash, ya'ni kesmalardan birini ikkichisining ustiga bevosita qo`yib bo`lmaydigan holatlar o`rgatiladi. Shu maqsadda o`quvchilar qog`oz poloska chyetiga qalam bilan bir kesmaning boshi va oxirini belgilaydilar, so`ngra poloskani boshqa kesma yoniga qo`yadilar. Ko`pburchak tomonlarini taqqoslashni ko`pincha shunday usul bilan amalga oshiriladi. Shunday mashqlarni bajarish natijasida bolalarda kesmalarni taqqoslashning amaliy tajribasi to`planadi. Shunga asoslanib o`qituvchi konkre ti hayotiy misollar asosida masalan, ma'lum uzunlikda tasma sotib olish kerak bo`lganda va shunga o`xshash xolatlarda kesmalarni taqqoslash uchun uzunlik o`lchov birligidan foydalanish zaruriyatiga o`quvchilar fikrini olib keladi. Bu yerda amaliy ishni

quyidagicha o`tkazish foydali: har bir o`quvchiga sanoq cho`pi uzunligini o`lchashni taklif qilinadi. Bunining uchun oldin o`lchov (birlik kesma) - qog`oz poloskani (tasma…) tanlab olish kerak. Har qaysi o`quvchi o`zida bor poloskalaridan o`z o`lchovini tanlaydi. Natijada har xil sonlar hosil bo`ladi, chunki o`quvchilar bir miqdor qiymatini topish uchun turli xil o`lchov tanlab oldilar. Bunday amaliy ishlar natijasida bolalarda o`lchash jarayoni haqida dastlabki tasavvurlar hosil bo`ladi, hamda ularni uzunlik birligi sifatida har qanday kesma uzunligini olish mumkin, degan xulosaga olib keladi. Shu sababli, kesmalarni taqqoslash uchun a niq o`lchov yordamida o`lchashlardan foydalaniladi. O`lchashlar oldin uncha katta bo`lmagan narsalar masalan, qalam, ruchka, cho`plar va boshqalarning uzunliklarini topishni o`rganib olamiz. Buning uchun aniq, umumiyat tomonidan qabul qilingan uzunlik birligi Santimetrdan foydalaniladi. O`quvchilar Santimetr haqida ayoniy tasavvurlarni olish uchun o`qituvchi rahbarligida Santimetr modellarini tayyorlashlari lozim. Buning uchun katakli qog`oz varag`idan bir nechta 1 smli poloskalar qirqib olinadi. Poloskalarni ustma – ust qo`yib ularning o`zaro teng ekanligi aniqla nadi. Qirqilgan poloskalarning har biri Santimetr modeli hisoblanadi. Santimetr modeli yordamida o`quvchilar: 1) berilgan kesm alarni o`lchash . 2) berilgan uzunlikdagi kesmani yasash va chizish malakasini egallb olishadi. O`lchash va yasashning ikkita usuli ajratiladi. 1- usul – ustiga qo`yish usuli. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, o`lchanayotgan yoki ajratib olinayotgan kesma Santimetr modellari bilan qoplanadi va ularning soni sanab chiladi, necha model bo`lsa shuncha sm bo`ladi deb tushuntiriladi. Bunday amaliy ish bolalarning har bir Santimetrni «payqashiga», «sezishiga» yordam beradi. Bu metodni kiritishdan oldin o`quvchilarga quyidagicha ko`rinishdagi mashqlarni bajarish kerak:

- sm modellarini ketma – ket qo`ying. Qanday uzunlikdagi poloska hosil bo`ldi? 2-usul - qo`yib borish usuli. O`qituvchi o`quvchilarga berilgan kesmani o`lchashni o`rgatishda, ularning har biri sm modeli oxirini o`lchanayotgan kesmaga qalam bilan modelning ikkinchi uchini belgilashlarini; hosil bo`lgan nuqtaga model oxirini yana bir marta qo`yishlarini va kesmaga yana bitta belgi qo`yishlarini kuzatib boradi. Ikkinchi belgi 2 sm ajratib sanalganini bildiradi. Shunga o`xshash ish qo`yilayotgan belgilardan oxirgisi o`rganayotgan kesmaning keyingi uchi bilan ustma – ust tushganicha davom etilavyeradi. Natijada o`quvchi kesmaga qo`yilgan sm lar sonini sanab, Santimetrlarning butun sonini topadi. Agar belgilar oxirgisi ustma – ust tushmasa, o`lchash natijasi taqriban ifodalanadi: 6 sm – ga, 6 sm dan biroz ortiq, kam. Berilgan uzunlikdagi kesmani Santimetr modeli yordamida yasashda ish bunday amalga oshiriladi: - o`quvchi oldin to`g`ri chiziq chizadi; to`g`ri chiziqda nuqta (kesma uchlaridan biri belgilansin); shu nuqadan boshlab biror yo`nalishda Santimetrlarni keragicha sonda qo`yib chiqsin (har gal belgi qo`yiladi); kesmaning ikkinchi uchi belgilanadi. Shuni e'tiborga olish kerakki, berilgan kesmani o`lchashda ko`pincha ozmi – ko`pmi syezilarli qoldiqlar chiqishi mumkin. Natijada bajarilayotgan ish mohiyatini tushunish qiyinlashadi. Shu sababli kesmani o`lchashni ko`rsatilgan ikkala usul bilan bajarish maqsadga muvofiq. Kesmallarni o`lchashning puxta ko`nikmalarini shakllantirish m a qsadida o`quvchilarni faqat qog`ozda chizilgan kesmalarni o`lchash bo`yicha m ashq qilib qolmasdan, balki bu maqsadga uncha katta bo`lmagan boshqa narsalarni qalamdon, daftar kabilarni ham o`lchashga o`rgatish foydali. Ko`pburchak tomonlari ham o`lchash ob'yekti bo`lishi muhimdir. Shundan keyin, o`lchash va yasashda chizg`ich dan foydalanishga o`tish tasiya etiladi chizg`ichni o`quvchilar o`zlari qog`ozdan yasashlari mumkin. Bunday chizg`ich yasash uchun o`qituvchi katak daftarning bir necha varag`ini

Asosiy miqdorlar ustida ishlash metodikasi.

08.08.2023

0

47.46484375 KB

Похожие