”O’nlik” mavzusida sonlarni nomerlashga o’rgatish metodikasi va ular ustida amallar bajarish metodikasi

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

88.5546875 KB

Скачать

”O’nlik” mavzusida sonlarni nomerlashga o’rgatish metodikasi va ular
ustida amallar bajarish metodikasi
Reja
1.«O`nlik» ichida sonlarni nomerlashni o`rganish metodikasi .
2. Arifmetik amallarni o`rganish metodikasining umumiy masalalari.
3. “O`nlik” ichida arifmetik amallarni o`rganish.

10 ichida nomerlash va oraliq arifmetik amallar ba'zi bir o`ziga xos
tomonlariga ega. 10 - o`nlik sanoq sistemasining asosi, shu sababli 1-10 sonlari
oddiy birikmalarni sanash natijasidir. Shu munosabat bilan 1-10 sonlarining har
birini belgilash uchun og`zaki ifodalashda alohida so`z, yozuvda esa maxsus belgi
ishlatiladi. 10 ichida qo`shish va ayrish sanash bilan uzviy bog`langan.
Hisoblashlarda har gal sanashga hojat bo`lmasligi uchun, amallarning natijalarini
yod olish kerak.
Uncha katta bo`lmagan sonlar o`quvchilarda matematik tushunchalarni
o`zlashtirish uchun yaxshi sharoitlar yaratadi. Bolalar bog`chalari va tayyorlov
sinflarida sonlarni va arifmetik amallarni o`rganish bilan bog`liq bo`lgan bir qator
masalalarni qaraladi:
- 10 ichida sanash ko`nikmalarini o`zlashtirish;
- tartib va sanoq sonlar birliklari tarkibi;
- sonning ikkita kichik sondan iborat tarkibi;
- qo`shni sonlar orasidagi munosabatlar;
- to`g`ri va teskari sanoq;…
10 ichida sanash sanashni egallash asosi chunki boshqa xona birliklari ham
xuddi oddiy birlar kabi sanaladi. Birinchi o`nlik sonlarning nomlari va belgilanishi
boshqa istalgan ko`p xonali sonni o`qish va belgilash uchun asos bo`lib xizmat
qiladi. Shu sababli o`qituvchining birinchi navbatdagi vazifasi 1-sinfga kelgan
bolalarning matematik tayyorgarligi darajalarini aniqlashdan iborat. Bunday
tekshirishni bolalarni maktabga qabul qilish vaqtida, yoki dastlabki mashg`ulotlar
davomida amalga oshirish mumkin. Bilimlarni tekshirishda atmosfyera samimiy
bo`lishi kerak.
Bolalarning bilimlarini va malakalarini aniqlash uchun quyidagicha ish olib
borish lozim.
1. Sen sanay olasanmi? Sanachi.
2. Bu doirachalarni sana. Doirachalar qancha (7-9ta).
3. Stolda nechta qalam bo`lsa, chap qo`lingga shuncha qalam ol. (4-7 dona).

4. Qaysi doirachalar ko`p: qizillarmi yoki ko`klarmi (6 ta qizil, 7 ta kichik ko`k
doiracha).
5. Rasmga qara («Sholg`om» ertagi) va kuchukcha oldida mushukdan keyin,
nyevara bilan mushuk orasida nimalar (kimlar) turibdi?
Tekshirishning borishida bolalar geometrik figuralarni taniy olishlari va farq
qila olishlarini, sodda misol va masalalarni yecha olishlarini aniqlash maqsadga
muvofiq.
Natijalarni jadval ko`rinishida bunday rasmiylashtirish mumkin.
№ Vaqti F.I.Sh…
gacha sanaydi
Predm
etrar
Q
ancha

bo’lsa Qaysinisi ko’p
(kam) Fazoviy
munosabatlar
Cham
alab
sanash
Q
ayta
sanash
Taqqoslas
h

m
os
Chapdan
Y
uqorida
Pastda
1 25 / VIII Axmedova
M 9 + + - + + + + -
2 25 / VIII Botirova I 15 - + - + - + + +
Birinchi o`nlik sonlarni o`rganishda tayyorgarlik davri va raqamlari haqida sonlar
bilan tanishtirish davri ajratiladi.
Tayyorgarlik davri ning asosiy vazifasi o`nlik ichida nomerlashda zarur
bo`ladigan bilimlar, malakalar va ko`nikmalarni aniqlash, ularni to`ldirish va
sistemalashtirishdan iborat.
Tayyorgarlik davri mashqlari quyidagicha ko`rinishda bo`lishi mumkin.
1 . Predmetlar , tovush va harakatlarni sanash .
Birinchi mashqlar sinfda mavjud bo ` lgan predmetlar , eshik , deraza , parta ,
stol , stul , bir hatordagi bolalar … kabilarni sanash doir bo ` ladi . Shundan keyin
qo ` lga olib , k urib sanash uchun mayda predmetlardan foydalanish zarur . Har bir
o ` quvchida 20 tadan sanoq cho ` pi bo ` lsa , sanashni tashkil qilish oson
bo ` ladi .

Bundan tashqari sanash uchun predmet rasmlardan , darslik boshidagi
sahifalarda berilgan rasmlardan foydalanish foydali . Shu bilan birga bolalarni
tovushlarni sanash bo ` yicha va harakatlarni ( qadam ) sanash bo ` yicha ham mashq
qildirish kerak .
Sanash jarayonida bolalarni « qancha » so ` zi bilan savollar ho ` yishga mashq
qildirish muhimdir , bunda sanoqda oxirgi aytilgan son sanalayotgan predmetlar
« qancha » deb qo ` yilgan savolga javob bo ` lishini tushuntirish kerak . Shuningdek ,
predmetlarni o ` ngdan chapga yoki chapdan o ` ngga , pastdan yuhoriga , yuhoridan
pastga qarab sanaganda sanoq natijasi o ` zgarmasligi , asosan ulardan birortasini
ikki marta qoldirmasdan sanamaslik va qoldirmasdan sanash kerakligini o ` rgatish
lozim . Predmetlarni sanashga bag ` ishlangan darslarda ikkitalab , uchtalab ,
beshtalab … sanashga ham o ` rgatish kerak .
2. Ikkita to ` plamni ularni hosil qilingan elementlarining soni bo ` yicha
taqqoslash va tenglashtirish .
Mashqlar bajarishda katta , ortiq , ko ` p , kichik , kam , oz , shunga , teng
munosabatlarining ma ' nosi bo ` lishi kerak . Bunda narsalar guruhlarini taqqoslashga
doir amaliy mashqlarga ko ` proq e ' tibor berish kerak .
M: a) Stol ustiga bir nechta doiracha qo`ying. Doirachalarni sanamasdan
turib, shuncha kvadrat qo`ying. Buni qanday bajarish mumkin?
b) Paketda yong`oqlar va konfyetlar bor. Undagi yong`oq yoki konfyetlar
ko`pligini qanday bilish mumkin?
Predmetlarning rasmda tasvirlangan ikki to`plamini taqqoslashda juftlar hosil
bo`lishi imkoniyatini ko`rsatish yaxshi natija beradi.
Bunda ustiga qo`yib juftlar hosil qilib bo`lmaydi.
Shuning uchun taqqoslanayotgan to`plamlarning
elementlari orasida ularni bog`lovchi chiziqlardan
foydalanib, moslik o`rnatish usulini o`rgatish foydali.
Savol: 1) Sanoqdan goydalanmasdan, 1 yoki 2
rasmda
predmetlar ko’pligini qanday bilsa bo’ladi?

2) Qaysi rasmda uchburchaklar ko’p?
Predmetlarning ikki to`plamini taqqoslash malakasini hosil qilishda
o`quvchilarni to`plamlarning biridan predmetlar ikkinchisiga qaraganda qancha
ortiq yoki kam ekanini aniqlashga va shu asosida ikki to`plamdagi predmetlar
sonini tenglab (kamini qo`shish yoki ortiqchasini olish bilan) masalani ikki usul
bilan yechishga o`rgatish kerak.
-Qaysi geometrik figuralar ko`p va qancha ko`p?

-Figuralar teng bo`lishi uchun nima qilish kerak?
Bunday mashqlar qo`shish va ayrish amallari mazmunini yechishga
tayyorgarlik bo`lib xizmat qiladi, tenglik, tengsizlik, sonlarni taqqoslash
tushunchalarini tarkib toptirish imkonini beradi, o`quvchilarning matematik
nutqlarini rivojlantiradi.
3. Tartib munosabatlari va sonlarning tartib qiymatlari.
O`nlik ichida sonlarni o`rganishda «oldida», «keyin», «orasida» kabi tartib
munosabatlarini h am o`rganish zarur. M: sinfda bolalarni saf qilib: Sodiqdan
oldin, keyin kim turibdi? Sodiq bilan Lola orasida kim turibdi? kabi mashqlar
bajariladi.
Sonlarning tartib qiymatlarini qarashda, uning predmetlarni nomerlashda,
ya'ni shu predmet qaralayotgan predmetlar qatorida tartib bo`yicha nechanchi
o`rinni egalab turganini aniqlashga asosiy e'tibor qaratiladi. M: qizil doira sanoq
bo`yicha nechanchi? yoki predmetlar bir, ikki, uch…deb nomerlashni taklif qilish
mumkin.
4.Qo`shish va ayrish amallarini o`rganishga tayyorlash.
Qo`shish va ayrish amallarini o`rganishga tayyorlash maqsadida ikki
to`plamni birlashtirish va qismini ajratishga doir mashqlar bajarish kerak.
M: 1) Partaga 3 ta uchburchak va 2 ta kvadrat qo`ying. Ularni
yaqinlashtiring, hammasi qancha bo`lganini aniqlang.

2) Daftardan 5 ta katakni o`rang, oxirgi katakni bo`ling. Nechta bo`yalmagan
katak qoldi?
5. Raqamlarni yozishga tay yorlash.
O`rganilayotga n sonlar dastlab bosma raqamlar bilan o`rgatiladi.
(belgilanadi), ular katakni taxtachada narsalarning tegishli to`plami ro`parasiga
qo`yiladi. Dasturda 1 sinf uchun matematikadan dastlabki mavzu birinchi
o`nlik sonlarni nomerlashdan iborat. Bu mavzuni o`rganishdan maqsad bolalarda
sanoq malakasini hosil qilish, ularda birinchi 10 ta son haqida tasavvur
shakllantirish, son va uning nomi raqamlar yordamida bosma va yozma
belgilanishi orasida moslik o`rnatish malakasini tarkib toptirishdan, o`quvchilarni
sonlar qatorining ba'zi xossalari, sonlarning tarkibi bilan tanishtirishdan iborat.
M: 3 soni: 3 ta kvadrat. 3 ta olma, 3 ta stul… deb aytish mumkin. Buni, 3 sonini
raqam bilan 3 deb belgilash mumkin.
Yozma raqamlarni tanishtirishda, raqamlarni yozish namunasini doskada
ko`rsatish kerak.
O`quvchilar raqamlarni havoda chizib, yoki namuna bo`yicha chizib, ko`l
harakati yo`nalishini o`zlashtiradilar. So`ngra sonlarning hosil qilinishi o`rganiladi.
Birinchi o`nlikning har bir soni o`zidan oldingi songa birni qo`shish va o`zidan
keyingi sondan birni ayrish bilan hosil qilinadi. Sonlarning ikki qo`shiluvchidan
tashkil topishi o`rganiladi. (3=1+2, 3=2+1).
Sonlarning natural qatordagi o`rnini o`rganishda bunda mashqlar bajarish
kerak.
- Sanoqda 3 (5)… sonidan keyin keladigan sonni ayting.
- 4 va 6 sonlari orasida keladigan sonni ayting…
Natural qatorning ketma-ket sonlarini taqqoslash yoki qo`shni sonlar
orasidagi munosabatlarni o`rganish, dastlab to`plamlarni taqqoslashga tayangan
holda bajariladi. Pryedmet lar soni raqami bilan, sonlar orasidagi munosabat «>»,
«<», «=» bilan belgilanadi.
O`quvchilar, qaralayotgan son o`zidan oldin keladigan sonlardan katta, keyin
keladigan sonlardan kichik ekanini o`zlashtirib olishi kerak. 2>1 –ikki birdan katta.

1<2-bir ikkidan kichik. O`quvchilar diqatini belgilarning uchi kichik songa
qaratilgan bo`lishiga, va «>», < belgili yozuv chapdan o`ngga qarab o`qishiga
qaratish kerak.
Qarab chiqilgan asosiy masalalar har bir son bilan tanishishda o`rganiladi.
Ammo, 1-5 sonlarini o`rganish 6-10 sonlarni o`rganish metodikasidan farq
qiladigan xususiyatlari mavjud.
1. 1-5 sonlarini o`rganishda tanish sonlar qatorida har gal bittadan son qo`shila
boradi, ikkinchi beshlik sonlarni o`rganishda esa sonlarning qatoriga birdaniga
sonlar jufti qo`shiladi;
(1,2,3,4,5,6,7; 1,2,3,4,5,6,7,8,9; 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10;)
2. 1-5 sonlari narsalar va tasvirlar bilan o`rganiladi. Shundan keyin kattaroq sonlar
(6-10) bilan tanishtirishda predmet ko`rsatmaslikdan asta-sekin abstrakt shaklga
o`tishni amalga oshirish kerak. Jumladan «sonli zinapoyacha» dan va Santimetrli
shkala tushirilgan chizg`ichdan foydalanish mumkin.
Bunda sonlar o`z kattaliklari bo`yicha tartiblangan ekanligicha o`quvchilar
ishonch hosil qiladilar.
3. 2-5 sonlarining tarkibini ikki qo`shiluvchidan iboratligi eslab qolish talab
qilinadi. 6-10 sonlariga nisbatan esa bu sonlarning tarkibini yoddan bilish
talab qilinmaydi. Sababi, bunga juda oz soat ajratilgan. Lekin «qo`shish va ayirish»
ni o`rganishda davom ettiriladi. 1-10 sonlari bilan tanishgandan keyin 0 (nol)
raqami bilan tanishadilar. Nol to`g`risidagi tushunchani predmetlarni bittalab
kamaytirib, bitta ham narsa qolmaguncha sanashga doir mashqlarni bajarish orqali
hosil qiladilar. So`ngra nol sonini raqam bilan belgilash qaratiladi. Shundan keyin
0 va 1 taqqoslashdan va 0<1 ekani o`rganiladi. O`quvchilarni 0 (nol) soni 1
dan oldinda turadi, degan xulosaga olib kelinadi. Shu yerda chizg`ichdagi
belgilangan birinchi raqam Nega 1 emas, balki 0 nol ekanini tushuntirish maqsadga
muvofiq.
Shunday qilib o`ng ichida sonlarni nomerlashni o`rganish natijasida
o`quvchilar quyidagi bilimlar, malakalar va ko`nikmalarni egallab olishlari kerak.
1. 1-10 sonlari va ketma-ketligini puxta o`zlashtirish, ularni o`qish, yozish.

2. Har qaysi sonning sonlar qatoridagi «o`rni» ni bilish.
3. Sonlarni taqqoslashni va «>, <, =» belgilardan foydalanib, tegishli yozuvlarni
ishonch bilan amalga oshirish.
4. Sonlar tarkibini eslab qolish. (bilish).
2. “O`nlik” ichida arifmetik amallarni o`rganish.
Boshlang`ich sinf o`quvchilarida arifmetik amallarni o`rganish hamda og`zaki
va yozma hisoblash ko`nikmalarini tarkib toptirish matematik a dasturining asosiy
yo`nalishlaridan biri hisoblanadi.
Arifmetik amallarni o`rganishdan oldin o`quvchilar ongiga uning ma'nosini,
mazmunini yetkazish kerak. Bu ish narsalarning har xil t o`plamlari bilan amaliy
ishlar bajarish asosida o`tkaziladi. Xususan, o`quvchilarni qo`shish va ayirish
amallarining ma'nosi bilan tanishtirish ikki to`plam elementlarini birlashtirishga
oid va berilgan to`plamdan uning qismlarini ajratish kabi amaliy operatsiyalar
asosida olib boriladi. Yaxshi o`zlashtirilgan qo`shish amali-ko`paytirish uchun
asos bo`lib xizmat qilishi kerak. Ko`paytirishni, uning komponentalari bilan
natijalari orasidagi bog`lanishlarni o`rganish o`z navbatida bo`lish amalini
o`rganishga asos bo`lib xizmat qiladi.
Bunda ko`rib turibmizki, o`qitishning bir bosqichida abstrakt bo`lgan narsa,
navbatdagi bosqichda yanada abstraktroq bilimlarni shakllantirishga asos bo`lib
xizmat qilmoqda. Bu esa o`quvchilarning bilish faoliyatlarini, tafakkurlarini
rivojlantiradi. O`quvchilarni og`zaki va yozma hisoblash usullarini ongli
o`zlashtirishida arifmetik amallarning ba'zi xossalari va ulardan kelib chiqadigan
natijalar bilan tanishtirish muhim ahamiyatga ega. Masalan: I sinfda 10 ichida
qo`shish va ayirishni o`rganishda o`quvchilar qo`shishning o`rin almashtirish
xossasi bilan tanishadilar; 100 ichida qo`shish va ayirishni o`rganishda sonni
yig`indiga qo`shish va yig`indini songa qo`shish, yig`indidan sonni ayirish va
yig`indini sondan ayirish bilan tanishadilar. O`rganilgan xossa va qoidalar
hisoblashni soddalashtirish imkoniyatini beradi. M: 3+7, 2+8….
Bundan tashqari dasturda arifmetik amallar orasidagi mavjud bo g`lanishlar,
amal hadlari va uning natijalari orasidagi munosabatlar bilan tanishtirish nazarda

tutiladi. Bu bilimlardan hisoblashlarda va amallar to`g`ri bajarilganini tekshirishda
foydalaniladi. Masalan: ko`paytirish holi asosida bo`lishning tegishli hollarini
hosil qilinadi: 6x4=24 dan 24:6=4 va 24:4=6 hosil bo`ladi.
Arifmetik amallarni o`rganishda og`zaki hisoblashlarning asosiy
ko`nikmalari “O`nlik” va “Yuzlik” mavzusida shakllanadi. “Minglik” mavzusida
esa yozma hisoblashlar ustida ish boshlanadi va davom etadi. Yozma hisoblashlar
bilan birga og`zaki hisoblashlar ham takomillasha boradi, chunki og`zaki
hisoblashlar yozma hisoblash jarayoniga tarkibiy element sifatida kiradi. Og`zaki
hisoblash ko`nikmalariga ega bo`lish yozma hisoblashlarda ko`proq
muvaffaqiyatlarga erishishni ta'minlaydi.
Ammo og`zaki va yozma hisoblash usullarining farq qiluvchi xossalari ham bor:

№ Og`zaki hisoblashlar: № Yozma hisoblashlar:
1. Hisoblashlar yozuvlarsiz yoki
yozuvlar bilan tushuntirib berilishi
mumkin. Bunda yechimlarni:
a) tushuntirishlarni to`la yozish
bilan berish mumkin. Masalan:
23+4=(20+3)+4=20+(3+4)=27
b) berilganlarni va natijani yozish
mumkin. M: 23+4=27…
v) hisoblash natijalarini nomyerlab
yozish mumkin Masalan: 1) 27 2)
…
3) …
2. Hisoblashlar yuqori xona
birligidan boshlab bajariladi.
Masalan:
430-210=(400+30)-
(200+10)=(400-00)+ 1. H isoblashlar yozma bo`ladi. Yozma
hisoblashlarda yechimni ustun qilib yoziladi .
Masalan: 245
+ 352
597
2. Hisoblashlar quyi xona birliklaridan
boshlanadi. (bo`lishdan boshqa) Masalan:
967
- 436
531
3. Oraliq natijalar darhol yoziladi.
4. Hisoblashlar o`rnatilgan qoidalar bo`yicha,
shu bilan birga bitta yagona usul bilan
bajariladi. Masalan:
245
x 13
735

(30-10)=200+20=220.
3. Oraliq natijalar xotirada
saqlanadi.
4. Hisoblashlar har xil usullar bilan
bajarilishi mumkin.Masalan:
26x12=26x(10+2)=26x10+26x2=2
60+52=312
26x12=(20+6)x12=201
2+6x12=240+72=312
5.Amallar 10 va 100, yengilroq
hollarda 1000 va ko`p xonali sonlar
ichida hisoblashlarning og`zaki
usullaridan foydalanib bajariladi.
Masalan: 54024:6=9004. - 245
3185
5.100 ichida va ko`p xonali sonlar ustida
amallar hisoblashlarning yozma usullardan
foydalanib bajariladi. Masalan:
384 4
- 36 96
24
- 24
0
Ba ' zi misollarni og ` zaki ham yozma ham hisoblash mumkin , bu holda o ` quvchilar
yechimlarni taqqoslab , amallar mazmunini yaxshi tushunib oladilar . Boshlang`ich
sinflarda arifmetik amallarning jadval hollarini o`zlashtirishni avtomatizmga
yetkazish kerak.
“O`nlik” ichida arifmetik amallarni o`rganish.
Bu mavzu ustida ishlashda quyidagi asosiy maqsadlar amalga oshiriladi:
1. O`quvchilarni qo`shish va ayirish amallarining mazmuni bilan tanishtiriladi.
2. Hisoblash usullaridan o`quvchilarning ongli foydalanishlarini ta'minlash:
a) “sonni qismlari bo`yicha” qo`shish va ayirish usuli.
b) “o`rin almashtirish” xossasidan foydalanib qo`shish usuli.
v) sonlarni ayirishda (8-5), qo`shishning tegishli holini (8=5+3) bilishdan yoki
yig`indi va qo`shiluvchilardan biri bo`yicha ikkinchi qo`shiluvchini topish
malakasidan foydalaniladigan holda yig`indi va qo`shiluvchilar orasidagi
bog`lanishlarni bilganlikka asoslangan ayirish usuli.
3.10 ichida qo`shish va ayirish ko`nikmalarini avtomatizmga yetkazish.

10 ichida qo`shish va ayirishni o`rganishni o`zaro bog`langan bir necha bosqichga
bo`lish mumkin.
I. Bosqich. Tayyorgarlik bosqichi: qo`shish va ayirish amallarining aniq
mazmunini ochish; a ± 1 hollari. Qo`shish va ayirish amallarining aniq mazmunini
ochishga oid ish 1-10 sonlarni o`rganishga bag`ishlangan dastlabki darslardanoq
boshlanadi. Bu vaqt ichida o`quvchilar ikki to`plamni birlashtirishga doir va
to`plam qismini ajratishga doir ko`p mashhlar bajarishadi. Nomerlashni o`rganish
jarayonida har bir son o`zidan olding i songa birni qo`shishdan hosil bo`lishi yoki
o`zidan keyingi sondan birini ayirish yo`li bilan hosil bo`lishi o`quvchilar ongiga
yetkazilgan edi, bu o`quvchilarga sonlarning qatordagi tartibini o`sish bo`y
icha ham o`zlashtirish imkonini beradi.
10 ichida qo`shish va ayirishni o`rganishda bolalarni songa birni
qo`shganimizda sonnoqda undan keyin keladigan sonni hosil qilamiz, sondan birni
ayirganimizda esa qatorda undan oldin keladigan sonni hosil qilamiz, degan
xulosaga olib kelamiz.
Bu umumlashtirish, asosida a
± 1 ko`rinishdagi hollar uchun jadvallar tuziladi va
bu jadvallarni bolalar tushunib olishlari va xotirada saqlashlari kerak.
1-1=0, 0+1=1 hollari Ko`rsatmalilikka tayangan holda o`rganiladi.
II. Bosqich. a
± 2 a ± 3 a ± 4 ko`rinishdagi hollar uchun hisoblash usullari bilan
tanishish.
1. Dastlab sonlarning ikki qo`shiluvchidan iborat tarkibining mos hollari va
qo`shish va ayirishning o`rganilgan hollari takrorlanadi, ya'ni 2,3,4 sonlarining
ikki qo`shiluvchidan iborat tarkibini o`zlashtirish va eslab qolinadi.
2. Mos hisoblash usuli (sonni qismlari bo`yicha + -) bilan tanishtiriladi.
3. Yangi bilimlarni mustahkamlash va bu bilimlarni har xil vaziyatlarda
qo`llanilishi.
4. Qo`shishning sonlar tarkibi va ayirishning mos hollariga to`g`ri keladigan
jadvalni o`zlashtirish va eslab qolishga doir ishlar.
a
± 2 holi. Dastlab, 1 ni ikki marta qo`shish va ayirish talab qilinadigan
3+1+1, 3-1-1….kabi mashqlar Ko`rsatmali sanoq materialidan foydalanib

bajariladi. Masalan, katakli taxtachaga 5 ta doiracha, so`ngra yana bitta kvadrat
yaqinlashtiriladi. O`quvchilar esa Ko`rsatmalilikka tayangan holda hisoblashlarn i
bajarishadi, ular bunda oraliq natijalarni ham aytishadi ayirishga doir misollar ham
shunga o`xshash bajariladi.
Shundan keyin noto`la predmet Ko`rsatmalilikdan foydalanish kerak, chunki
ik3kala qo`shiluvchi buyumlar orqali berilsa, o`quvchilar yig`indini sanash yo`li
bilan topishadi va qaralayotgan usul o`zini oqlamay qoladi.
Misol: Taxtacha oldiga chiqarilgan o`quvchi 4 ta olma rasmini konvyertga soladi,
so`ngra yana 2 ta olmani ko`rsatadi. Savol qo`yiladi: o`ylab ko`ringchi bu 2 ta
olmani oldingi olmalarga qanday qo`shish mumkin? Javoblar olingach, xulosa
chiqariladi: 2 ni qo`shish uchun oldin 1 ni, so`ngra hosil bo`lgan songa yana 1 ni
qo`shish mumkin. Taxtada va o`quvchilar daftarlarida bunday yozuvlar hosil
bo`ladi.
4+2=6
4+1=5
5+1=6
a-2 hol uchun ayirish usuli ham shunga o`xshash bajariladi. qisoblash usullarini
mustahkamlash uchun a± 2 bilan bog`liq misol va masalalar og`zaki va yozma
yechiladi:
a) qisoblashni davom ettiring. 6+2=6+1=…
b) nuqtalar o`rniga «>» yoki «<» belgisini qo`ying. 2+1….2; 2-1….2
v) 5,7,8 sonlardan 2 ta ortiq sonni yozing.
Bu yerda o`quvchilarning sonlarning mos tarkibini o`zlashtiishga doir bilimlardan
foydalanishga o`rgatish kerak. Masalan, 4=2=6, demak, 6 bu 4 va 2 jadvallarni
eslab qolishga doir ishlarda o`quvchilar 7=5+2, 6=4+2, 8=6+8, 10=8+2 hollarni
xotiralarida saqlab qolishlari kerak. 1 va 2 ni qo`shish va ayrish jadvallarini ongli
va puxta o`zlashtirish keyingi hollar uchun muhim va zarur shartdir. a
± 4 hollari
ustida ishlash ham a
± 2 kabi amalga oshiriladi. Bunda zarur ko`nikmalarni hosil
qilish maqsadida ko`plab og`zaki mashqlar va didaktik o`yinlar, ijodiy
xarakterdagi mashqlarni bajarish maqsadiga muvofiqdir.

III. Bosqich. a+5, a+6, a+7, a+8, a+9 ko`rinishdagi hollar.
Bu hollar asosida yig`indining o`rin almashtirish xossasidan foydalanib ikki
sonni qo`shish usuli yotadi. Yig`indining o`rin almashtirish xossasi bu hollarni
ilgari o`rganilgan hollarga keltirishga yordam beradi. (M: 2+7, 7+2). Shu yerda
o`quvchilar qo`shish va ayrish kompyutyerlari va natijasining nomlari bilan
tanishtiriladi. Biz qo`shadigan sonlar qo`shiluvchilar, qo`shish natijasida hosil
bo`lgan son esa yig`indi deb atalishi aytiladi. Buni eslab qolish uchun ko`plab
mashqlar bajariladi.
1) 5+2 (o`qiladi, 5 plyus 2) 5 qo`shuv 2, birinchi qo`shiluvchi 5, 2- qo`shiluvchi
2, yig`indini toping. 5 va 2 sonlarning yig`indisini toping…..
Qo`shiluvchi 4 6 7 3 2 2 3
Qo`shiluvchi 2 2 2 4 5 4 5
y ig`indi
ko`rinishdagi jadvalni to`ldiring.
Qo`shishning o`rin almashtirish xossasi bilan tanishtirish amaliy ish orqali
bajarilsa yaxshi: Katakli taxtada o`quvchi 5 ta qizil va 2 ta ko`k doirani qo`yadi,
ularni yaqinlashtiradi 5+2=7 misoli tuziladi. Shu doiralardan foydalanib 2+5=7 ni
aniqlanadi. Yana bir qancha misollar turli didaktik materiallardan foydalanib
bajariladi va quyidagi mis ollar juftlarni yozishadi:
4+2=6 5+3=8 2+1=3
2+4=6 3+5=8 1+2=3
O`quvchilar bu misollarning o`xshash va farqli tomonlarni aniqlashadi, hamda
xulosa chiqariladi: qo`shiluvchilarning o`rnini almashtirish bilan yig`indi
o`zgarmaydi. Bunga bog`liq mashqlar bajarish natijasida o`quvchilar katta songa
kichik sonni qo`shish oson ekan, degan hulosaga kelishadi. Shundan keyin a+6,
a+7, a+8, a+9 ko`rinishdagi misollar yechiladi. O`quvchilar taxminan bunday
mulohazalar yuritishi mumkni: 6+2 ni topish uchun qo`shiluvchilarning o`rnini
almashtirib 6+2 ni hisoblaymiz (bunday qo`shish oson!) 6+2=8, demak, 2+6=8.

Bu kabi misollardan keyin qaralgan qo`shish hollari sistemaga solinib ushbu jadval
tuziladi.
1+5= 6= +
2+5, 1+6= 7= +

3+5, 2+6, 1+7= 8= +

4+5, 3+6, 2+7, 1+8=

9= +
5+5, 4+6, 3+7, 2+8, 1+9 10= +
Jadvalni gorizagtal bo`yicha qarash oldin bajarilishi maqsadga muvofiq. Masalan:
2+5=7, 1+6=7, 7= + so`ngra ustinlar bo`yicha qaraladi. Natijada o`quvchilar
birinchi o`nlik sonlarning tarkibini yaxshi, asosli o`zlashtirib olishlari ta'minlanadi.
IV-Bosqich . a-5, a-6, a-7, a-8, a-9 ko`rinishdagi hollar.
Bu hollarda hisoblash usullari yig`indi bilan qo`shiluvchi orasidagi
bog`lanishlarni bilganlikka asoslangan va bu bog`lanish sanoq materiallari bilan
amaliy ishlar bajarish, hamda grafik tasvirlar yordamida ochib beriladi. Masalan:

Shunga o`xshash bir necha mashq bajarilgandan keyin o`quvchilar xulosa
chiqaradilar: agar ikki qo`shiluvchining yig`indisidan bu qo`shiluvchilarning biri
ayrilsa, ikkinchi hosil bo`ladi.
Mustahkamlash uchun mashqlar:
a) berilgan qo`shishga oid misoldan ayirishga doir ikkita misol tuzing.
(5+3=8, 8-3=5, 8-5=3).
b) berilgan 3 ta sondan qo`shishga doir ikkita va ayirishga doir 2 ta misol tuzing. 4 2 4+2=6
6-4=2
6-2=466
7
8
9
10

(3, 6, 9)
(6+3=9, 3+6=9, 9-6=3, 9-3=6).
v) qo`shish jadvali bilan ishlash.
5, 6, 7, 8, 9 sonlarni ayirishni o`rganishda sonlar tarkibini va noma'lum
qo`shiluvchini topish qoidasini takrorlash kerak.
Shu maqsadda 5+3, 6-2, 5-2, 7-5 kabi misollarni yechish taklif etiladi.
Oxirgi 7-5 misolni yechishga bolalar qiynalib qolishadi, chunki ular bu kabi
hisoblash usuli bilan tanish emas. O`qituvchi 7 sonini 2 qo`shiluvchining yig`indisi
shaklda yozishni aytadi. 7=6+1, 7=5+2, 7=4+3. Bulardan shuni tanlaymizki bunda
qo`shiluvchilardan biri berilgan ayirishga doir misolga kiradigan bo`lsin.
Chunonki, 7=5+2, demak, 7-5=2 chunki 2 qo`shiluvchi yig`indisidan 7,
qo`shiluvchilardan biri-5, ayirilsa ikkinchi-2 hosil bo`ladi. Bu mulohazalar tegishli
Ko`rsatmalilik bilan mustahkamlanishi mumkin.

Asosiy adabiyotlar
1. Jumayev M.E, Boshlang`ich sinflarda o`qitish metodikasidan
praktikum. (O O`Y uchun o`quv qo`llanma ) Toshkent. “O`qituvchi”
2004 .
2. Jumayev M.E, Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish
metodikasidan laboratoriya mashg`ulotlari. (O O`Y uchun o`quv
qo`llanma) Toshkent. “Yangi asr avlodi” 2006.
3. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda fakultativ darslarni tashkil
etish.-T.: 2005, 68- bet.
4. Jumayev M.E., Tadjiyeva Z „Boshlang’ich sinflarda matematika
o’qitish metodikasi“ Toshkent .: Fan va texnologiya, 2005, 312 bet.
5. X.Nazarov, G.Eshqobilova. Matematika o’qitish metodikasi.
Samdu, 2022y
Tavsiya qilinadigan qo shimcha adabiyotlarʻ
6. N.U.Bikbaeva, R.I.Sidel’nikova, G.A.Adanbekova „Boshlang’ich
sinflarda matematika o’qitish metodikasi“ Toshkent .: O’qituvchi,
1996 yil 74-240 betlar
7. “Matematika” umum o’rta ta’lim maktablarining 1 – sinf uchun
darslik O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi nashrga
tavsiya etgan TOSHKENT – 2021
8. “Matematika” umum o’rta ta’lim maktablarining 2 – sinf uchun
darslik O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi nashrga
tavsiya etgan TOSHKENT – 2021

”O’nlik” mavzusida sonlarni nomerlashga o’rgatish metodikasi va ular ustida amallar bajarish metodikasi Reja 1.«O`nlik» ichida sonlarni nomerlashni o`rganish metodikasi . 2. Arifmetik amallarni o`rganish metodikasining umumiy masalalari. 3. “O`nlik” ichida arifmetik amallarni o`rganish.

10 ichida nomerlash va oraliq arifmetik amallar ba'zi bir o`ziga xos tomonlariga ega. 10 - o`nlik sanoq sistemasining asosi, shu sababli 1-10 sonlari oddiy birikmalarni sanash natijasidir. Shu munosabat bilan 1-10 sonlarining har birini belgilash uchun og`zaki ifodalashda alohida so`z, yozuvda esa maxsus belgi ishlatiladi. 10 ichida qo`shish va ayrish sanash bilan uzviy bog`langan. Hisoblashlarda har gal sanashga hojat bo`lmasligi uchun, amallarning natijalarini yod olish kerak. Uncha katta bo`lmagan sonlar o`quvchilarda matematik tushunchalarni o`zlashtirish uchun yaxshi sharoitlar yaratadi. Bolalar bog`chalari va tayyorlov sinflarida sonlarni va arifmetik amallarni o`rganish bilan bog`liq bo`lgan bir qator masalalarni qaraladi: - 10 ichida sanash ko`nikmalarini o`zlashtirish; - tartib va sanoq sonlar birliklari tarkibi; - sonning ikkita kichik sondan iborat tarkibi; - qo`shni sonlar orasidagi munosabatlar; - to`g`ri va teskari sanoq;… 10 ichida sanash sanashni egallash asosi chunki boshqa xona birliklari ham xuddi oddiy birlar kabi sanaladi. Birinchi o`nlik sonlarning nomlari va belgilanishi boshqa istalgan ko`p xonali sonni o`qish va belgilash uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Shu sababli o`qituvchining birinchi navbatdagi vazifasi 1-sinfga kelgan bolalarning matematik tayyorgarligi darajalarini aniqlashdan iborat. Bunday tekshirishni bolalarni maktabga qabul qilish vaqtida, yoki dastlabki mashg`ulotlar davomida amalga oshirish mumkin. Bilimlarni tekshirishda atmosfyera samimiy bo`lishi kerak. Bolalarning bilimlarini va malakalarini aniqlash uchun quyidagicha ish olib borish lozim. 1. Sen sanay olasanmi? Sanachi. 2. Bu doirachalarni sana. Doirachalar qancha (7-9ta). 3. Stolda nechta qalam bo`lsa, chap qo`lingga shuncha qalam ol. (4-7 dona).

4. Qaysi doirachalar ko`p: qizillarmi yoki ko`klarmi (6 ta qizil, 7 ta kichik ko`k doiracha). 5. Rasmga qara («Sholg`om» ertagi) va kuchukcha oldida mushukdan keyin, nyevara bilan mushuk orasida nimalar (kimlar) turibdi? Tekshirishning borishida bolalar geometrik figuralarni taniy olishlari va farq qila olishlarini, sodda misol va masalalarni yecha olishlarini aniqlash maqsadga muvofiq. Natijalarni jadval ko`rinishida bunday rasmiylashtirish mumkin. № Vaqti F.I.Sh… gacha sanaydi Predm etrar Q ancha bo’lsa Qaysinisi ko’p (kam) Fazoviy munosabatlar Cham alab sanash Q ayta sanash Taqqoslas h m os Chapdan Y uqorida Pastda 1 25 / VIII Axmedova M 9 + + - + + + + - 2 25 / VIII Botirova I 15 - + - + - + + + Birinchi o`nlik sonlarni o`rganishda tayyorgarlik davri va raqamlari haqida sonlar bilan tanishtirish davri ajratiladi. Tayyorgarlik davri ning asosiy vazifasi o`nlik ichida nomerlashda zarur bo`ladigan bilimlar, malakalar va ko`nikmalarni aniqlash, ularni to`ldirish va sistemalashtirishdan iborat. Tayyorgarlik davri mashqlari quyidagicha ko`rinishda bo`lishi mumkin. 1 . Predmetlar , tovush va harakatlarni sanash . Birinchi mashqlar sinfda mavjud bo ` lgan predmetlar , eshik , deraza , parta , stol , stul , bir hatordagi bolalar … kabilarni sanash doir bo ` ladi . Shundan keyin qo ` lga olib , k urib sanash uchun mayda predmetlardan foydalanish zarur . Har bir o ` quvchida 20 tadan sanoq cho ` pi bo ` lsa , sanashni tashkil qilish oson bo ` ladi .

Bundan tashqari sanash uchun predmet rasmlardan , darslik boshidagi sahifalarda berilgan rasmlardan foydalanish foydali . Shu bilan birga bolalarni tovushlarni sanash bo ` yicha va harakatlarni ( qadam ) sanash bo ` yicha ham mashq qildirish kerak . Sanash jarayonida bolalarni « qancha » so ` zi bilan savollar ho ` yishga mashq qildirish muhimdir , bunda sanoqda oxirgi aytilgan son sanalayotgan predmetlar « qancha » deb qo ` yilgan savolga javob bo ` lishini tushuntirish kerak . Shuningdek , predmetlarni o ` ngdan chapga yoki chapdan o ` ngga , pastdan yuhoriga , yuhoridan pastga qarab sanaganda sanoq natijasi o ` zgarmasligi , asosan ulardan birortasini ikki marta qoldirmasdan sanamaslik va qoldirmasdan sanash kerakligini o ` rgatish lozim . Predmetlarni sanashga bag ` ishlangan darslarda ikkitalab , uchtalab , beshtalab … sanashga ham o ` rgatish kerak . 2. Ikkita to ` plamni ularni hosil qilingan elementlarining soni bo ` yicha taqqoslash va tenglashtirish . Mashqlar bajarishda katta , ortiq , ko ` p , kichik , kam , oz , shunga , teng munosabatlarining ma ' nosi bo ` lishi kerak . Bunda narsalar guruhlarini taqqoslashga doir amaliy mashqlarga ko ` proq e ' tibor berish kerak . M: a) Stol ustiga bir nechta doiracha qo`ying. Doirachalarni sanamasdan turib, shuncha kvadrat qo`ying. Buni qanday bajarish mumkin? b) Paketda yong`oqlar va konfyetlar bor. Undagi yong`oq yoki konfyetlar ko`pligini qanday bilish mumkin? Predmetlarning rasmda tasvirlangan ikki to`plamini taqqoslashda juftlar hosil bo`lishi imkoniyatini ko`rsatish yaxshi natija beradi. Bunda ustiga qo`yib juftlar hosil qilib bo`lmaydi. Shuning uchun taqqoslanayotgan to`plamlarning elementlari orasida ularni bog`lovchi chiziqlardan foydalanib, moslik o`rnatish usulini o`rgatish foydali. Savol: 1) Sanoqdan goydalanmasdan, 1 yoki 2 rasmda predmetlar ko’pligini qanday bilsa bo’ladi?

2) Qaysi rasmda uchburchaklar ko’p? Predmetlarning ikki to`plamini taqqoslash malakasini hosil qilishda o`quvchilarni to`plamlarning biridan predmetlar ikkinchisiga qaraganda qancha ortiq yoki kam ekanini aniqlashga va shu asosida ikki to`plamdagi predmetlar sonini tenglab (kamini qo`shish yoki ortiqchasini olish bilan) masalani ikki usul bilan yechishga o`rgatish kerak. -Qaysi geometrik figuralar ko`p va qancha ko`p? -Figuralar teng bo`lishi uchun nima qilish kerak? Bunday mashqlar qo`shish va ayrish amallari mazmunini yechishga tayyorgarlik bo`lib xizmat qiladi, tenglik, tengsizlik, sonlarni taqqoslash tushunchalarini tarkib toptirish imkonini beradi, o`quvchilarning matematik nutqlarini rivojlantiradi. 3. Tartib munosabatlari va sonlarning tartib qiymatlari. O`nlik ichida sonlarni o`rganishda «oldida», «keyin», «orasida» kabi tartib munosabatlarini h am o`rganish zarur. M: sinfda bolalarni saf qilib: Sodiqdan oldin, keyin kim turibdi? Sodiq bilan Lola orasida kim turibdi? kabi mashqlar bajariladi. Sonlarning tartib qiymatlarini qarashda, uning predmetlarni nomerlashda, ya'ni shu predmet qaralayotgan predmetlar qatorida tartib bo`yicha nechanchi o`rinni egalab turganini aniqlashga asosiy e'tibor qaratiladi. M: qizil doira sanoq bo`yicha nechanchi? yoki predmetlar bir, ikki, uch…deb nomerlashni taklif qilish mumkin. 4.Qo`shish va ayrish amallarini o`rganishga tayyorlash. Qo`shish va ayrish amallarini o`rganishga tayyorlash maqsadida ikki to`plamni birlashtirish va qismini ajratishga doir mashqlar bajarish kerak. M: 1) Partaga 3 ta uchburchak va 2 ta kvadrat qo`ying. Ularni yaqinlashtiring, hammasi qancha bo`lganini aniqlang.

”O’nlik” mavzusida sonlarni nomerlashga o’rgatish metodikasi va ular ustida amallar bajarish metodikasi

08.08.2023

0

88.5546875 KB

Похожие