”Minglik” mavzusida sonlarni nomerlashga o’rgatish metodikasi va ular ustida amallar bajarish metodikasi

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

97.365234375 KB

Скачать

”Minglik” mavzusida sonlarni nomerlashga o’rgatish metodikasi va ular
ustida amallar bajarish metodikasi
REJA
1-§. «Minglik» mavzusida sonlarni nomerlashni o`rganish metodikasi.
2-§. 1000 ichida sonlarni og`zaki nomerlash bosqichlari.
3-§. 1000 ichida sonlarni yozma nomerlash.

«Yuzlik», III xona birligi, 3 xonali sonlarni qo`shish va yozish, raqamlarning
o`rin qiymati printsipi, 3 xonali sonlarni biriktirish orqali qo`shish va ayirish,
taqqoslash, 3 xonali sonni yuzlik, o`nlik, birliklar yig`inidsi ko`rinishida yozish.
mm, km, kun, oy, yil, sekund, asr, vaqt, diametr, dm kub, m kub, narx, ularni
boshqa birlikda ifodalash, geometrik shakllarni o`lchash, qismlarga bo`lish,
taqqoslash.
1000 ichida sonlarni nomerlashni o`rgatishda o`qituvchining vazifasi
o`quvchilarni quyidagilarga o`rgatishdan iborat:
a) narsalarni bittalab, o`ntalab, yuztalab gruppalarga birlashtirib sanash;
b) 1000 ichida sonlarni o`qish va yozish, hamda ularning natural qatorda kelish
tartibini bilish;
v) sonlarni yuzlik, o`nlik va birliklardan hosil qila olish;
g) o`ngdan chapga hisoblanganda birlik, o`nlik va yuzliklar qaysi o`ringa
yozilishini aniqlash;
d) sonni xona qo`shiluvchilarining yig`indisi shaklida ifodalash va berilgan sonda
istalgan xona birligining umumiy sonini topish;
1000 ichida sonlarni og`zaki nomerlashni 5 bosqichga bo`lishi mumkin.
I. Tayyorgarlik bosqich . Bu bosqichning asosiy vazifasi 100 ichida
nomerlashga doir materialdan 1000 ichida sonlarni nomerlashga yordam beradigan
qismini takrorlashdan iborat:
1) Sonlarni tartib bilan sanang; 15…, 26…, 67…;
2) Sanashni davom ettiring; 86, 87…, 60, 70…;
3) 7 o`nlik va 2 birlikdan iborat sonni ayting, undan oldingi va keyingi sonni
ayting. Bu sonni yozish uchun nechta raqam kerak bo`ladi? 72 sonini qanday xona
qo`shiluvchilarining yig`indisi bilan tasvirlash mumkin?
4) 69 soni qanday qo`shni sonlar orasida turadi?
5) 10 sonidan boshlab, bittalab, (5,10) qo`shib sanang.
6) 100 da nechta o`nlik bor? O`nlik yuzlikdan nechta marta kam?
7) Birinchi xonaning 3 birligi va ikkinchi xonaning 5 birligidan iborat sonni ayting.

8) 50, 100 sonlarining yozilishida nechta raqam qatnashadi?
II. Bu bosqichda o`quvchilarni yangi sanoq birligi – «minglik» bilan tanishtirish
kerak. Buni ko`rsatma qo`llanmalar, jumladan cho`plar, cho`plar dastalaridan
foydalanib amalga oshirish mumkin. Yangi sanoq birligi « minglik» bilan
tanishtirish quyidagicha bajariladi:
O`quvchi 1 dan 10 gacha alohida cho`plarni sanaydi va 10 ta cho`pni rezina
bilan bir bog` - o`nlik qilib bog`lanadi. So`ngra o`qituvchi oldindan tayyorlab
quyilgan 9 bog` «o`nlik» cho`plarni oladi. Boshqa o`quvchiga 10 talab sanashni
buyuradi. (1 o`nlik, 2…,). Bu dastalarda qancha birlik borligini aniqlaydi. (10,
20).
Minglik sonlari ham og’zakizma nomerlanadi. Ma’lumki, o’quvchilar bir
o’nlikda 10 ta birlik borligini, 100 likda esa 10 ta o’nlik borligini biladilar. Lekin
o’quvchilarga murakkab sanoq birligi sifatida yuzlikning ahamiyati ochiq
anglashilgani yo’q. Yuzlikning bu ahamiyati 1000 ichida yaxlit yuzliklar bilan
sanashda ochiq aniqlanadi. Lekin minglikni yaxlit yuzliklarni sanash bilan
boshlash to’g’ri emas. Chunki yaxlit sonlarni yani yuzliklarni sanash yaxlit
o’nliklarga o’xshash bo’lsada o’quvchilarga tushunarli bo’lmaydi. Mana shuning
uchun oldin o’quvchilarga minggacha bittadan sanashni o’rgatish, so’ngra yaxlit
yuzliklar bilan sanashga o’tish kerak.
Og’zaki nomerlashni o’rganish quyidagicha olib boriladi:
1. 1000 gacha sanash va yaxlit yuzliklarning hosil bo’lishi.
O’quvchilar lentada 1000 gacha sanaydilar. Birinchi yuzlikni bittadan sanab
chiqishning keragi yo’q. O’quvchilar lentada yuzni ko’rsatib, ikkinchi yuzlik
ichida uch xonali sonlarning tuzilish prinsiplarini tushunib olgunlaricha bittadan
sanashni aytmasdan faqat yuzliklar bilan 1000 gacha sanashni bir necha marta
taklif qilish mumkin. Bunvchilar yaxlit yuzliklarni maydalaydilar. Teskarisinga
birliklardan yaxlit yuzliklarni tuzadilar.
Uch xonali sonlarning o’nlik tarkiblarini o’rganish uchun qiyidagi ikki gruppa
mashqlardan foydalaniladi:

a) Uch xonali sonning yuzliklar, o’nliklar va birliklardan tuzilishini
ko’rsatuvchi mashqlar;
b) Uch xonali sonning yuzliklar, o’nliklar va birliklarga ajralishini
ko’rsatuvchi mashqlar.
Birinchi gruppa mashqlarda yuzlikni o’nliklar va birliklarga maydalash bilan
bog’liq mashqlar, ikkinchi gruppa esa birliklar va o’nliklarni yuzliklarga
aylantirish bilan bog’liq mashqlar.
O’qituvchi o’quvchilardan biriga “minglik lenta” da 2 yuzlik va 6 o’nlikni
ko’rsatishni so’raydi. Quyidagi yo’naltiruvchi savollarga javob berishadi:
Masalan: 2 ta yuzlik nima deb aytiladi? (ikki yuz)
6 ta o’nlikni nima deb aytiladi? (oltmish)
Shu sonlarning hammasini qanday aytiladi?(ikki yuz oltmish)
So’ngra quyidagi sonlarnitaqqoslash maqsadga muvofiq.
Masalan: uch yuz besh bilan uch yuz ellikni, uch yuz besh bilan besh yuz
uchni, uch yuz ellik bilan besh yuz o’ttizni, besh yuz o’ttiz bilan besh yuz uchni va
hokazo.
Shundan keyin 10 bog` o`nliklar rezina bilan bir bog` yuzlik qilib bog`lanadi.
O`qituvchi oldindan tayyorlangan 100 lik bog`lamlardan 100 talab sanashni
o`zlashtirishda foydalaniladi. O`quvchilar e'tiborini sonlar (100,200…) qanday
hosil bo`lishiga qaratib, o`quvchilarga 5 yuzlikni, 7 yuzlikni qanday atash
mumkinligini mashq qiladilar.
Bundan tashqari, 1000 ichida sonlarni
nomerlashni o`rganishda «kvadrat va
poloskalar» dan ham foydalanish mumkin.
Qo`llanmani o`quvchilar o`zlari
tayyorlashlari mumkin. Bunda birliklar
kvadratlar bilan belgilanadi, o`nliklar har
qaysisida 10 tadan kvadrat bo`lgan
poloskalar bilan belgilanadi, yuzliklar esa

har birida 10 tadan poloskalar bo`lgan
kvadratlar bilan belgilanadi:
III. Bu bosqichda 100 dan 1000 gacha bo`lgan sonlar bilan tanishtiriladi.
O`quvchilar 0 lar bilan tugaydigan (100, 200,…900) uch xonali sonlar bilan
oldindan tanish bo`lganligi uchun har ikki qo`shni sonlar orasidagi bo`shliqni
to`ldirish kerak.
Shu maqsadda eng oldin qatorda navbatdagi har bir son qanday hosil
bo`lishini, bir necha mashq bajarish yo`li bilan takrorlash kerak.
a) Yuzlikda nechta birlik bor? 4 yuzda-chi?
b) 100 da nechta o`nlik bor? 400 dachi?
v) 1000 da nechta yuzlik bor? 5000 dachi
g) 200 so`mda necha tiyin bor? 300 so`mdachi?
d) 200 sm necha metrni tashkil qiladi? 600 sm chi?
Shundan keyin bolalarga qatorg a 100 sondan keyin keladigan sonlarning hosil
bo`lishini (101, …) ko`rsatish kerak, hamda bir sondan ikkinchi songa o`tishning
qiyin hollari… 198, 199, 200, 201… hollarini oydinlashtirib olish kerak.
Ko`rsatma qo`llanma sifatida “ming lentasi” va ruletkadan ham foydalanish
mumkin.
IV. Bosqichda uch xonali sonlar o`nli tarkiblarini, ya'ni ularning yuzliklaridan,
o`nlik va birliklardan hosil bo`lishini qarash kerak. Ko`rsatma qo`llanma sifatida
«cho`p va cho`plar dastasi», «kvadratlar va poloskalar» dan foydalanish mumkin.
Masalan, o`qituvchi o`quvchilarga 3 ta kichkina kvadrat (birlik) 2 ta poloska
(o`nlik), 5 ta katta kvadrat olishni buyuradi va hosil bo`lgan sonni aytishni
so`raydi. (523) yoki teskari mashqlar bajariladi: 231 aytiladi, o`quvchilar tegishli
poloska va kvadratlarni qo`yishadi.
Bu mashqlarni bajarish natijasida o`quvchilar quyidagicha savollarga javob
berishni o`rganib olishlari kerak:
1) Quyidagilardan iborat sonni ayting. 4 yuzlik 5 o`nlik 2 birlik.
2) 452 sonida nechta yuzlik, o`nlik va bi rlik bor?

Shuni nazarda tutish kerakki, ayrim xonalarda raqamlari yo`q sonlar o`quvchilarga
qiyinlik qiladi. (501, 804, 600…). Bu sonlarni qarashda ko’rsatmalilikdan
foydalanishga ko’proq ahamiyat berish kerak.
Uch xonali sonlarning o’nli tarkibini o’rganishdagi bilimlarni mustahkamlash
uchun «Jonli nomerlash» o`yinidan foydalanish maqsadga muvofiq: Doskaga uchta
o`quvchi chiqariladi, ular bir qator bo`lib turishadi. Ularning har biriga hamma
raqamlar nabori beriladi. Birinchi o`quvchi yuzliklar sonini, ikkinchi o’quvchi
o`nliklar sonini, uchinchi o`quvchi birliklar sonini ko`rsatishi kerak. Masalan:
o`qituvchi 308 sonini aytadi. O`quvchilar esa mos ravishda 3, 0, 8 raqamli
kartochkalarni ko`tarishadi. 200+30+5, 430-30 kabi misollarni yechishda uch
xonali sonning o’ngli tarkibidan foydalaniladi.
V. Yirik birliklarda ifodalangan sonlarni maydaroq birliklarda ifodalangan sonlar
bilan almashtirishga va aksincha almashtirishga bog`liq bo`lgan mashqlar ham uch
xonali sonlarning o`nli tarkiblarini o`zlashtirishga yordam beradi: Masalan:
1) 2 m necha sm ga teng? 3 m- chi? 5 metrchi?
2) 400 sm necha m ga teng? va hokazo.
Shu bosqichda o`quvchilarni biror berilgan uch xonali sondagi birliklarning
umumiy sonini, o`nliklarning umumiy sonini aniqlashga o`rgatish kerak.
O’qituvchi ko`rgazmalilikdan foydalanib, o’quvchilarga 257 sonida 5 ta alohida
o`nlik borligi, ammo hamma o`nliklarni hisoblasak, ya'ni yuzliklardagi o`nliklarni
ham hisoblasak, u holda berilgan sonda 25 ta o`nlik bor ekanligini tushuntirish
kerak. bundagi hamma birliklar 257 ta bo’lishi ham shunga o’xshash tushuntiriladi.
Yozma nomerlash . Agar o’quvchilar yuzliklar, o’nliklar va birliklardan uch
xonali son tuzishni bilsalar va uch xonali sonni yuzliklar, o’nliklar va birliklarga
ajrata olsalar. U vaqtda bunday sonlarni yozish va o’qish o’quvchilarga qiyinlik
qilmaydi. Uch xonali sonlarni yozma nomerlashni o’rgatish o’quvchilar birlarni
o’ngdan birinchi o’ringa, o’nlar ikkinchi o’ringa yuzlarni uchinchi o’ringa va
minglarni to’rtinchi o’ringa yozilishini anglashi kerak. Shuningdek,
Mingliklar yuzliklar O’nliklar birliklar

Davom ettiradilar. So’ngra o’nliklar bilan yuz o’ttiz, yuz qirq, yuz ellik, yuz
oltmish va hokazo ta yuz to’qsongacha sanash mumkin. O’quvchilar ikkinchi
yuzlikning oxirgi sonlarini, yani 199 soniga yetguncha ketma – ket aytadilar.
Lentada undan keyingi santimetrni ko’rsatadilar. Bu ikkita yuzlik yoki ikki yuz
bo‘lganini tushunadilar. O’quvchilar ikki yuz so’zini o’zlashtirganidan keyin,
sanashni oldin bittalab, so’ngra o’nliklar bilan uchinchi yuzlikning oxriga kelib
uchta yuzlik yoki uch yuz hosil bo’ladi. Shunday qilib o’quvchilarsanashni 10
yuzga yetguncha davom ettiradilar va 10 yuzlikni boshqacha bir ming deb aytiladi.
Yuzlik tushunchasini, sanoq birligi tushunchasi bilan mustahkamlash uchun
o’quvchilarga oraliqdagi sonlarni uch xonali sonlarni yozma nomerlashga
tayyorlash maqsadida ikki xonali sonlarni yozma nomerlashni takrorlash kerak.
«Son», «Raqam» raqamlarning o`rin qiymati, xona birligini takrorlovchi bir
qancha mashqlar bajariladi. Uch xonali sonlarni yozma nomerlashni o`rganishga
oid ishni ko’rgazmali jadvalda kvadratlar yoki cho`plar yordamida tasvirlarini
qarashdan boshlash kerak. Bunda cho`plar va kvadratlar tegishli xona nomlari
tagiga qo`yiladi. Masalan, 235 sonini tasvirlash uchun «yuzlik» grafikasi 2 ta katta
kvadratni, «o`nlik» grafikasiga 3 ta poloskani va birliklar grafikasiga 5 ta kichik
kvadratni joylashtirish kerak.
Shu joyning o`zida sonlarni sonli kar tochkalar yordamida tasvirlashni
o`rgatish kerak. O`quvchilarda 0, 1, 2,…9, 10, 20… 90, 100, 200…900 sonlari
yozilgan kartochkalar nabori bo`lsa, undan foydalanib 637 sonini tasvirlash uchun
600 soni yozilgan kartochka olinadi, uning yoniga 30 soni yozilgan kartochka 2 ta
nolni berkitadigan qilib qo`yiladi, uning ustiga 7 raqamli kartochka 30 raqami
nolini berkitadigan qilib qo`yiladi.
300+8, 740-40, 960-900, 400+0+ kabi misollarni kartochkalardan foydalanib
yechish mashqlari bajariladi.
Bir xonali, ikki xonali sonlar deb qanday sonlarni aytishni takrorlab, so`ngra
uch xonali son tushunchasi bilan tanishtiriladi. Sonlarni yozilishida nollarga
ko`proq e'tibor beriladi. Nol raqami biror xona birligi yo`qligini bildirishi
aniqlashtiriladi. O`quvchilar 1, 2, va 3 - xona birligi tushunchasi bilan tanishadi.

O`ngdan chapga hisoblaganda yuzliklar uchinchi o`ringa yozilishi bilib olish
kerak. 1000 soni yozilishi ko`rsatiladi.
Mustahkamlash maqsadida quyidagicha mashqlarni bajarish lozim:
1) Sonlarni yozing, o`qing. 1986, 408, 699, 700, 1000.
2) Uch yuz bir soni yozilishini tushuntiring.
3) 696 bilan 703 sonlari orasidagi sonlarni yozing.
4) 5,7,9 raqamlari yordamida yozish mumkin bo`lgan hamma uch xonali sonlarni
yozing, har bir sonni yozishda raqamlardan faqat bir marta foydalaning.
5) Ushbu 635, 63, 306, 666 sonlari yozilishida 6 raqami nimani bildiradi?
6) 6 yuzlik 1 birlikdan iborat sonni yozing.
1000 ichida sonlarni nomerlashni o’rganish natijasida o’quvchilar quyidagi
bilim, ko’nikma va malakalarni egallab olishlari kerak.
1. 1000 ichida sonlarning nomlarini bilishi, sonlar qatorida har bir navbatdagi
sonning qanday hosil bo’lishini, har bir berilgan son bevosita o’zidan oldin
keladigan sondan qancha kattaligini va o’zidan bevosita keyin keladigan sondan
qancha kichikligini tushunishlari kerak.
Har bir sonning sonlar qatoridagi o’rnini bilish kerak.
Raqamlarning o’rin qiymatini bilgan holda sonlarni o’qish va yoza olishi
kerak.
Sonni uning xona qo’shiluvchilarining yigindisi bilan almashtira olish kerak.
Sonlarning naturol ketma – ketligi va o’nli tarkibini bilganlik asosida
sonlarni qo’shish va ayira olish kerak.
«Minglik» ichida arifmetik amallarni o`rganish.
Boshlanich ta'lim standartlariga ko`ra o`quvchilar ikki va uch xonali sonlarni
1000 ichida qo`shish va ayirishning og`zaki va yozma usullarini egallashlari,
shuningdek 100 ichida amallarni bajarishga keltiriladigan hollarda 1000 ichida
hisoblashlarni to`g`ri bajara olishlari kerak. «Minglik» mavzusida oldin qo`shish
va ayirishning og`zaki, keyin yozma usullari o`rganiladi.
Qo`shish va ayirishning og`zaki usullari.

Nomerlashni o`rganishda o`quvchilar xona qo`shiluvchilardan 3 xonali
sonlar hosil qilish bilan va sonlarni xona qo`shiluvchilarga ajratish bilan bevosita
bog`liq qo`shish va ayirishning eng sodda hollari bilan tanishishgan edi. Endi ming
ichida og`zaki qo`shish va ayirishning qolgan hollarini qarab chiqish kerak. 1000
ichida qo`shish va ayirishning og`zaki usullarini o`rganish metodikasi bilan 100
ichida qo`shish va ayirish ustida ishlash metodikasining ko`pgina o`xshash
tomonlari bor.
1000 ichida qo`shish va ayirishning og`zaki usullari o`quvchilarga oldindan
tanish bo`lgan qoidalar, xossalar (sonni yig`indiga qo`shish, yig`indini songa
qo`shish, yig`indini yig`indiga qo`shish, yig`indidan sonni ayirish, sondan
yig`indini ayirish, yig`indidan yig`indini ayirish) ga asoslanadi. Bu usullarni bilish,
o`quvchilarga 1000 ichida qo`shish va ayirishning hisoblash usullarini o`rganishda,
ularning mustaqil ishlay olishlari uchun asos bo`la oladi. 1000 ichida qo`shish va
ayirishning og`zaki usullari quyidagi tartibda o`rganiladi.
. 250± 30 520 ± 300 hollari.
Bu hollarda hisoblash usullari sonni yig`indiga qo`shish va yig`indidan sonni
ayirish qoidalariga asoslanadi. Bundan tashqari 3 xonali sonning xona
bo`laklaridan iborat tartibini takrorlash kerak. So`ngra uni yangi sohaga
tatbiq qilish mumkin.
250+30=(200+50)+30=200+(50+30)=200+80=280
250-30=(200+50)-30=200+(50-30)=200+20=220
520+300=(500+20)+300=(500+300)+20=800+20=820
520-300=(500+20)-300=(500-300)+20=200+20=220
Bu yerda ko`rsatma-qo`llanma sifatida 100 lik kvadratlardan foydalanish
mumkin. Tyegishli hisoblash usullari o`rganilgandan keyin, ularni ikkitadan
bir-biri bilan taqqoslash va ular nimalari bilan o`xshash, nimalari bilan farq
qilishini aniqlash muhimdir.
Qaralayotgan hollar uchun o`nliklar sonini ifodalovchi sonlarni qo`shish va
ayirishga keltiriladigan usuli bilan tanishtirish maqsadga muvofiq:

250+30=280 250-30=220
25 o’nl +3 o’nl =28 o’nl 25 o’nl -3 o’nl =22 o’nl
520+300=820 520-300=220
52 o’nl +30 o’nl = 82 o’nl 52 o’nl – 30 o’nl =22 o’nl
Bu usuldan foydalanish o`quvchilarni 1000 ichida ko`paytirish va bo`lishning
og`zaki usullarini o`rganishga tayyorlaydi.
2. 84+60, 700-80 hollari.
Bunda qo`shish usuli yanglik emas, o`nliklar yig`indisi yuzlikni hosil qiladi, uni
yuzliklarga qo`shiladi:
840+60=(800+40)+60=800+(40+60)=800+100=900 tayyorgarlik sifatida 84+6
holni eslash kifoya. 700-80 holni o`rganishga tayyorgarlik sifatida 70-8 holni
takrorlash va quyidagicha maxsus mashqlar bajariladi.
- sonlarni namunadagiga o`xshash yig`indi bilan almashtiring.
400+300=100, 500=…., 700=…., so`ngra 700-80=(600+100)-
80=600+(100-80)=600+20=620 ko`rinishdagi misollar yechiladi.
O`rganilgan hollarga oid hisoblash usullarini mustahkamlashda quyidagicha
misollardan foydalanish kerak:
453+400, 263+4, 763-200 357-4…. Bu misollarning yechimlari ham
yig`indiga sonni qo`shish va yig`indidan sonni ayirish qoidalarini
qo`llanishga asoslanadi.
3. 700+200, 430+260, 90+60, 380+70, 270+350
Bu hollar uchun qo`shish usullari sonni yig`indiga qo`shish qoidasiga
asoslangan:
700+230=700+(200+30)=(700+200)+30=900+30=930
430+260 hol uchun hisoblashning boshqa usuli ya'ni yig`indini yig`indiga
qo`shish qoidasiga asoslangan xonama-xona qo`shish usulidan ham
foydalanish mumkin:
430+260=(400+30)+(200+60)=(400+200)+(30+60)=600+90=690
430+260=430+(200+60)=(430+200)+60=630+60=690

90+60=90+(10+50)=(90=10)+50=100+50=150
380+70=380+(20+50)=(380+20)+50=400+50=450
270+350=270+(300+50)=(270+300)+50=570+50=620
Hisoblashning bu usulidan foydalanish o`quvchilarni yozma qo`shish usuli
bilan tanishtirishga asos bo`lib xizmat qilishi mumkin. Shu sababli, bu
usulga katta e'tibor berish kerak.
4. Sondan yig`indini ayirish qoidasining qo`llanishiga asoslangan hollari.
500-140=500-(100+40)=(500-100)-40=400-40=360
I. 270-130=270-(100+30)=(270-100)-30=170-30=140
270-130=(200+70)-(100+30)=(200-100)+(70-30)=100+40=140
II. 340-60=340-(40+20)=(340-40)-20=300-20=280
340-160=340-(100+60)=(340-100)-60=240-60=180
Qo`shish va ayirishning yozma usullari.
“Ming” ichida yozma qo`shish va ayirishni o`zlashtirish-bu amallarni
ko`p xonali sonlar ustida muvaffaqiyatli bajarish imkonini yaratadi.
Yozma qo`shish va ayirish ketma-ket o`rganiladi. Yozma hisoblash
ko`nikmalari oxirida avtomatizmga yetkazilishi nazarda tutiladi.
Yig`indini yig`indiga qo`shish qoidasi yozma qo`shish (ustun qilib
qo`shish) ga nazariy asos bo`lib xizmat qiladi. Shu sababli, o`quvchilarga
2 xonali qanday qo`shilganligini tushuntirib berish so`raladi:
35+42=(30+5)=(40+2)=(30+40)=(5+2)=70+7=77 tegishli
mulohazalardan keyin shu misolni ustun shaklida yechiladi:
+ 35
42
77 birliklarni birliklarga, o`nliklarni o`nliklarga qo`shamiz.
Taxtacha yangi misol 435+142 misol yoziladi va uni ham avvalgiga
o`xshash yechilishi tushu ntiriladi.
435+142=(400+30+5)+(100+40+2)=(400+100)+(30+40)+(5+2)=500+70
+7=577.

Bu yerda yuzliklar, o`nliklar, birliklar bir-biri bilan ho`shilganligini
tushuntirilib, so`ngra uni ustun shaklida yoziladi: agar qo`shiluvchilarni
birining ostiga ikkinchisini, ya'ni birliklarni yuzliklar ostiga ustun qilib
yozilsa, uch xonali sonlarni qo`shish oson bajariladi; ustundagi mos
sonlar qo`shiladi. Yozma qo`shishda hisoblash birliklar xonasidan
boshlanishiga e'tiborini qaratish kerak.
O`quvchilarga sonlarni birining ostiga ikkinchisi to`g`ri yozdirish
uchun
3 xonali songa 2 xonali sonlarni qo`shishini bajarishga doir mashqlar bajarish
foydali. Chunki, o`quvchilar misollarni ustun hilib yozishda xatoga yo`l qo`yishlari
mumkin. Masalan: +246
35
596
Bunday xatolikning oldini olish maqsadida yozma qo`shish quyidagi tartibda
foydali.
1) Birliklar yig`indisi va o`nliklar yig`indisi 10 dan kichik bo`lgan hollar.
2) Birliklar yig`indisi yoki o`nliklar yig`indisi 10 ga teng bo`lgan hollar.
3) Birliklar yig`indi yoki o`nliklar yig`indisi 10 dan katta bo`lgan hollar.
1) + 321
435
756 2) + 347
223
570 3) + 437
326
763 4) + 235
372
607 5)
+437
281
718
Yozma qo`shishning bu usullari ustida yetarlicha ishlash natijasida o`quvchilarda
tez va to`g`ri hisoblash ko`nikmalari hosil qilishga erishish kerak.
Yozma ayirish ning har xil usullari qo`shishga o`xshash amalga oshiriladi:
oldin yig`indidan yig`indini ayirish qoidasi qaraladi, so`ngra yozma ayirish usuli
ochib beriladi.
469-127, 865-642 hollari.
Bunda avval o`quvchilardan yig`indidan yig`indini ayirish qoidasiga asosan
ayirishni bajarish so`raladi:
469-127=(400+60+9)-(100+20+7)=(400-100)+(60-20)+(9-7)=300+40+2=342.

865-642=(800+60+5)-(600+40+2)=(800-600)+(60-40)+(5-2)=200+20+3=223.
Shunda keyin ko`pchilik o`quvchilar agar ayiriluvchi kamayuvchining
ostiga, ya'ni birliklarni birliklar, o`nliklarni o`nliklar, yuzliklarni yuzliklar ostiga
ustun qilib yozilsa, 3 xonali sonlarni ayirish oson bo`lishini payqay oladilar:
− 469
127
342 −865
642
223
Dastlabki, vaqtlarda 3 xonali sonlarni ayirish mukammal tushuntirishni talab
qiladi, keyin qisqa tushuntirish ham kifoya.
570-236, 805-632 hollari.
− 570
236
334
Shundan keyin ayirishning quyidagi tartiblari qaraladi:
1) Kamayuuvchining birligi ayriluvchi birligidan kichik bo`lgan hollari.
2) Kamayuvchining o`nliklari ayriluvchining o`nliklaridan kichik bo`gan
hollari.
3) Kamayuvchining birlik va o`nliklari ayriluvchining birlik va o`nliklaridan
kichik bo`lgan hollari.
2. − 873
358
315 − 837
354
483
−935
278
657
800-358, 700-206, 1000-427 hollari.
Bu hollar eng qiyin ayirish hollari hisoblanadi. Bunda qiyinchi liklar
xona birliklarini bir necha marta maydalash tufayli kelib chiqadi.
Bunday ko`rinishdagi misollarni yechishda dastlab 100 lik va 10
liklardan «qarz olish» da nol ustiga nuqta qo`yish foydali:
−800
358
442
− 1000
427
573
−700
206
494

Yozma ayirishni hisoblash malakalarini hosil qiluvchi yetarlicha mashqlar
bajarish natijasida o`quvchilar mulohazalarini qisqa, hisoblashni tez va
to`g`ri topishni o`rganishlari kerak.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, o`quvchi berilgan misolni og`zaki
yechishga kuchi yetadigan hamma hollarda og`zaki hisoblashga afzallik
bergan ma'qul, yechimni yozish faqat u o`zini oqlagandagina yaxshi.
1000 ichida ko ` paytirish va bo ` lish .
100 ichida nomerlash bilan tanishtirilgandan so ` ng o ` huvchilar yaxlit 100
liklar va 10 liklarni bir xonali songa ko ` paytirish va bo ` lishni og ` zaki
hisoblash bilan shug ` ullanishi nazarda tutiladi .
So`ngra yozma hisoblashga o`tiladi. Yaxlit 100 liklar va 10 liklarni bir
xonali songa og`zaki ko`paytirishda va bo`lishda bo`linuvchining 100 lik
yoki 10 likning birliklari sifatida ifodalanadi.
1 90·4=360 90-bu 9 ta o’nl·4=36 o’nl yoki 360
Demak , 90·4=360
2 80:2=40 80- bu 8ta o’nl:2=4 o’nl yoki 40
Demak, 80:2=40
3 240·3=720 240-bu 24 o’nl·3 bu yerda jadvaldan tashkari
Ko`paytiish usullaridan foydalaniladi.
4 24·3=(20+4)·3=20·3+4·3=6
0+12=72 24 o’ nl·3=72 o’ nl. Demak, 240·3=720
Sonlarni ko`paytirish natijalarini olgach bolalarga bu misollarni ustun
shaklida yozib yechish kulayligi aytiladi. × 2 o ’ nl . 4 birlik
2
4 o ’ nl 8 birlik = 48

Bu yozuvdan ko`rinadiki, ko`paytirish birlikdan boshlab ko`paytiriladi. 3
xonali sonlar ustida ham ish shunday bajariladi. 324·2 da ikkinchi
ko`paytiuvchi (2) ni birinchi ko`paytuvchi (324) ning birliklari tagiga
yoziladi va chap tomonga x belgi qo`yiladi.
×324
2
648 bir xonali songa ko`paytirish asta - sekin qiyinlashib
boradi, dastlab birliklarda, so`ngra o`nliklarda xona
birligidan o`tish holi kiritiladi.
Masalan: × 127
3
381 × 141
5
705
Yozma bo ` lishni o ` rganishga tayyorgarlik bosqichida bolalar dastlabki
bo ` lish amalining ko ` paytirishga teskari amal ekanini takrorlaydilar .
Masalan: 48 ni 16 ga bo`lish kerak bo`lsa, biz shunday sonni topishimiz
kerakki, 16 ni bu songa ko`paytiriganda natija 48 hosil bo`lsin. Shu yerda
bo`lishning yozma belgisi (burchak) bilan tanishtiriladi:
Shundan keyin bir xonali songa bo`lish qaraladi.
1) og`zaki h isoblash usuli 2) yozma hisoblash usuli.
426:2=(400+20+6):2=400:2=20:2=6:2=200+10+3=213
426 2
4 213
02
2
06
6
0 Bo`lish algoritmi tushuntiriladi: Bo`linmaning tegishli
raqamini topish uchun to`liq mas bo`linuvchi bo`luvchiga
bo`linadi, bo`linmaning topilgan raqami bo`luvchiga
ko`paytiriladi; nechta birlikni bo`linganligini bilish uchun;
bu xonaning nechta birligi holi bo`linmaganligini bilish
uchun hosil bo`lgan ko`paytmani to`liqmas bo`luvchidan
ayriladi; bo`linmadagi akam to`g`ri topilganligi
tekshiriladi; bo`lish usullari asta-sekin qiyinlashib boradi.

4-Ma’ruza: Ko’p xonali sonlar mavzusida nomerlashga o’rgatish, qo’shish va
ayirishni o’rgatish metodikasi
Ko’p xonali sonlarni nomerlashni o`rganish metodikasi
Ko`p xonali sonlar ichida
1-§. Ko’p xonali sonlarni nomerlashni o`rganish
2-§. O`nli sannoq sistemasi, pozitsion va norozitsion sannoq sistemalari.
Asosiy tayanch tushunchalar
«Minglik», «sinf» tushunchasi, sonlarni и ng o`nli tarkibi, 4-9 xonali sonlarni
o`qish va yozish, taqqoslash, sonlarni 10, 100, 1000 marta orttirish va
kamaytirish. O`nli sannoq sistemasi, pozitsion va norozitsion sannoq sistemalari,
miqdorlar orasidagi munosabatlarni mustahkamlash cho`tda ishlash sonni tahlil
qilish.
1-§. Ko’p xonali sonlarni nomerlashni o`rganish
Ko`p xonali sonlar ichida sonlarni nomerlashni o`rgatishda o`qituvchining asosiy
vazifasi yangi sanoq birligi minglik tushunchasini tarkib toptirish, sinf tushunchasi
mahiyatini ochish va shu asosda ko’p xonali sonlarni o’qish va yozishga o’rgatish,
o’quvchilarning o’nlik sanoq sistemasiga oid bilimlarini, naturon ketma-ketlik,
sonlarni yozishning pozetsion prinsipiga oid bilimlarni aniqlash va
umumlashtirishdan iborat.
Ko’p xonali sonlarda asosan yozma nomerlash bilan ish ko’riladi. Lekin
o’quvchilar nomerlashning ikki turi bor ekanligini bilishlari albatta kerak. Chunki
ko’p xonali sonlarda ham ozgina bo’lsa ham o’quvchilarni og’zaki hisoblashlarga
mashq qildirish kerak.
O’quvchilarga og’zaki nomerlashni o’rgatishda quyidagi maqsadlar qo’yiladi:
1) Har bir xona birliklarini va ularning oralaridagi munosabatlarni chuqur
bilishi kerak;
2) Sonlarning tartiblarini o’rganishlari lozim;

3) Sanashda yoki sonlarning bir birini ketidan tartib bilan aytishda bilim
ko’nikma va malakalar hosil qilishi kerak ;
O’quvchilarga yozma nomerlashni o’rgatishda, ularga sonlarni o’rin prinsipini
asosida nomerlashni asosiy metodik maqsad qilib qo’yish lozim.
Ko’p xonali sonlar ichida nomerlash uchun nomerlashning ba’zi hollarini ko’rib
chiqamiz. Ya’ni nomerlashning qo’shish va ayirish amallarini quyidagi tartibda
o’tish maqsadga muvofiq.
1. To’rt xonali sonlarni og’zaki va yozma nomerlash; O’n ming ichida qo’shish
va ayirish.
2. Besh xonali sonlarni og’zaki va yozma nomerlash va mos kelgan qo’shish
va ayirish hollarini bajarish.
3. Olti xonali sonlarni o’gzaki va yozma nomerlash va million ichida qo’shish
va ayirishni bajarish.
4. Nomerlashga tegishli umumiy xulosalar.
Sonlarni nomerlah tushunchasining o ’ quvchilarga tushinarli bo ’ lishi uchun
qo ’ shish va ayirissh amallarini ayrim holda berish maqsadga muvofiq hisoblanadi .
Og’zaki va yozma nomerlashni o’rganish tartibi quyidagicha:
O’quvchilarga ming ichida sonlarni nomerlash yoki boshqacha aytganda
birinchi sinfga kiruvchi sonlarni nomerlash oldindan ma’lum. Bunda birlar, o’nlar,
yuzlar, haqida yetarlicha ma’lumotlar bor. Shuningdek, sonni xona sonlaridan
foydalanib tuzishni va shu sonni xona sonlariga ajratishni biladilar, 1 dan 1000
gacha sonlarni sanashni biladilar.
Har bir sinf sonlari, birinchi sinf soni kabi, xonalardan tuziladi. Shunday
qilib birinchi sinf sonlarni o’zlashtirganlardan keyin o’quvchilarga ko’p xonali
sonlarni nomerlashni o’rganish unga qiyinchilik qilmaydi. Chunki birinchi sinf
sonlarini nomerlash asos bo’lib xizmat qiladi.
Shunga ko’ra ko’p xonali sonlarni nomerlash quyidagi tartibda o’rganiladi.
Ming ichida sonlarni og’zaki nomerlash.
1. Xona birliklari . Ya’ni ming, o’n ming, yuz ming.
2. Sonlarning tarkiblari.

3. Minglar bilan sonlarni sanash.
Ming ichida sonlarni yozma nomerlash.
1. Ming ichida sonlarni yozish.
2. Ming ichida sonlarni o’qish.
Ming ichida sonlarni og’zaki nomerlashni o’rganishda biz uch bosqichni
o’rganishimiz kerak:
Bir, ikki, uch va hakozo sanab, o’nga yetganda uni bir o’n bilan
almashtiramiz. Unda 10 soqqani qaytarib chiqarib, ikkinchi simga bir soqqa
solamiz.
Shunga o’xshash o’nta o’nni sanaymiz va ularni bir yuz bilan almashtiramiz
va hakozo shu jadval tuziladi:
10 ta o’n=1 yuz
10 ta tuz=1 ming
10 ta ming = 1 o’n ming
10 ta o’n ming= 1 yuz ming
10 ta yuz ming= 1 million
Bu nomerlash jadvali hisoblanadi.
Minglar Birlar
Yuz ming O’n ming Bir ming Yuzlar O’nlar birlar
Cho’tda yoki nomerlash jadvalida xonalarning o’rni va birliklari
orasidagi munosabatlar o’quvchilar tamonidan yaxshi o’zlashtirishlari
kerak. Buni amalga oshirish uchun quyidagi mashqlarni bajarish
maqsadga muvofiq :

1. 1 mingni cho’tga soling va nomerlash jadvaliga yozing; 3 ta ming; 1 ta o’n
ming; 5 ta o’n ming; 1 ta yuz ming; 6 ta yuz ming va shunga o’xshash
sonlarni cho’tga soling va nomerlash jadvaliga yozing.
2. O’qituvchi tamonidan to’rtinchi, beshinchi va oltinchi simga tushirilgan
sonni o’qing va nomerlash jadvaliga yozing.
3. 1 mingdan qancha yuz bor? 3 mingdachi?, 1 o’n mingda qancha ming bor?
5 o’n mingdachi?, 1 yuz mingda qancha o’n ming bor? Va shunga o’xshash
savollarga javob berish va uni nomerlash jadvaliga yozish lozim.
1. Sonning tarkiblari. Ko’p xonali sonlardan ming, o’n ming va yuz ming
sonlari o’zlashtirilgandan so’ng bu sonlarning tuzilishini va bu sonlarning qanday
aytilishini ko’rsatish mumkin. Buning uchun dastlab o’qituvchi cho’tda sonning
xonlarini tasvirlaydi, o’quvchi esa har bir xonani alohida aytadi va butun sonni
aytadi. Shuningdek o’qituvchi bir sonini aytadi, o’quvchilar esa xonlarga ajratadi
va ularni cho’tga soladi . Masalan, 6 -simda 2 soqqa; 5- simda 3 soqqa; 4-simda 4
soqqa bo’lsa, bu qanday sonni tasvirlaydi. Bu 234000 ming sonini tavirlaydi. Bir
necha shunday mashqlar bilan ish ko’rilganda sonlarning tarkiblari o’quvchilarga
oydinlasha boradi.
2. Minglar bilan sonlarni sanash. O’quvchilar bir sondan boshlab shu son
orqasidan ikkinchisini aytishni o’rganishlari kerak. Masalan, 95 mingdan boshlab,
minglab sanang? 96 ming, 97 ming, 98 ming, 99 ming, 100 yuz ming,. 995
mingdan boshlab mingtalab sanang? 996 ming, 997 ming, 998 ming, 1000 yoki bir
million.
1. 1000 dan katta sonlarni nomerlashning o`ziga xos xususiyatlari.
2. Sinf tushunchasini o`zlashtirish. Birliklar va mingliklar sinflari.
3.Ko`p xonali sonlarni o`nli tarkibini o`zlashtirish ko`p xonali sonlar ichida yuzlik,
minglik, o`nliklar sonini aniqlash.
4. Ko`p xonali sonlarni o`qish, yozish va taqqoslash.
5. 10, 100, 1000 ga ko`paytirish va bo`lish malakalarini shakllantirish.
6. Ko`p xonali sonlar ichida raqamlarning o`rin qiymati prinsipini mustahkamlash.
7. Natural sonlar ketma-ketligini to`g`ri tasavvur qilish.

8. Bir nomda ifodalangan miqdorlar birliklarini boshqa nom bilan almashtirish
malakalarini shakllantirish.
1. Bundan oldingi barcha sonlarni o`rganishda o`rinli bo`lgan predmetlarni
bevosita sanashga asoslangan holda ko`p xonali sonlarni hosil qilish, ularni og`zaki
nomerlash mumkin emas. Predmet ko`rgazmalilikni shartli ko`rgazmalilikka
almashtirishga to`g`ri keladi: son cho`tga solinadi yoki nomerlash jadvalda
belgilanadi. Ikkala holda ham ko`rgazmalilik sonni hosil qilish va belgilashni
namoyish etadi va shartlilik elementiga ega bo`ladi. Cho`tdagi bir xil sanoqlar,
ayni bir xil raqamlar cho`tda va nomerlash jadvalidagi joylashishiga qarab yozuvda
har xil sonni bildiradi. (Masalan 333 soni 3 birlik, 3 o`nlik, 3 yuzlik…). Darsda
ko`rgazmali vositalardan foydalanilayotgan buni hisobga olish zarur.
Ikkinchi xususiyati shuki, 1000 dan katta sonlarni nomerlash birliklarni ikki
yoqlama guruhlashga asoslanadi: quyi xonaning 10 birligi undan keyingi yuqori
xonaning 1 birligini tashkil etadi, quyi sinfning 1000 birligi undan keyingi yuqori
sinfning 1 birligini tashkil etadi. II sinf birligi – ming va bu birliklar bilan ularni
I sinf birliklari kabi o`nlik, yuzlik, mingliklarga guruhlab sodda birliklar kabi
sanaladi. Ko`p xonali sonlar turli sinflar birliklarini sanash natijasida hosil bo`ladi.
Shuning uchun ular «Sinflar bo`yicha» o`qiladi va yoziladi, har bir sinf ichida esa
sonning hosil qilishi, atalishi va yozilishi 1000 ichida kabi amalga oshiriladi.
Masalan, agar minglarni sanab 115 ni, keyin birlarni sanab 125 ni hosil qilsak 115
125 soni hosil bo`ladi. Birliklarni sinflar bo`yicha guruhlashning mavjudligi ko`p
xonali sonlarni nomerlashni o`rganish tartibiga ma'lum ta'sir ko`rsatadi.
O`quvchilarni bir yo`la minglar sinfining uchta xona birliklari bilan
tanishtirish maqsadga muvofiq, bunda bu birliklarning hosil bo`lishi va atalishi I
sinf birliklari kabi bo`lishi; so`ngra II sinf xona sonlarning hosil bo`lishi va
yozilishini, sinf sonlari, 4, 5, 6 xonali sonlarni o`rganish kerak. Bu yerda sanoq
sistemasining g`oyasi o`z aksini topadi: mingliklar xuddi oddiy birliklar kabi
sanaladi, ko`p xonali sonlarni nomerlashni o`rganish esa 1000 ichida nomerlashga
doir bilimlarga tayanadi.

2. Yangi mavzuni o`rganish yangi sanoq birliklari (ming, o`n ming, yuz
ming) kiritilishi, sinf tushunchasi bilan tanishishdan boshlanadi. Sanashdan
foydalanib, mingning hosil bo`lishi takrorlanadi. So`ngra sanash jarayonida yangi
sanoq birliklari kiritiladi: 10 ming yoki 1 ta 10 ming, 100 ming yoki 1 ta 100 ming.
10 ta 100 ming 1 ta yoki 1 million. Yangi sanoq birliklari nomini nomerlash
jadvaliga yozib olish foydali. Bu jadvalga asoslangan holda (1 rasm) sinf
tushunchasini kiritish mumkin. Dastlabki uchta xona birliklari, ya'ni birlar, o`nlar,
yuzlar - I sinf yoki birlar sinfi keyingi uchta xona birliklari, ya'ni ming, o`n
minglar, yuz minglar II sinf yoki minglar sinfini tashkil etadi. Taqqoslash bilan shu
narsani oson aniqlash mumkinki, bu sinflarning har birida uchtadan xona bor, har
bir navbatdagi xona birligi undan oldingi xona birligidan 10 marta ortiq, birlar
sinfida o`n va yuzlab «oddiy» birlar sanaladi va guruhlanadi, minglar sinfida esa
minglab «oddiy» birlar sanaladi va guruhlanadi.
II sinf – Minglar sinfi I sinf – Birlar sinfi
Yuz
minglar O`n
Minglar Bir
Minglar Yuzlar O`nlar Birlar
2
7
8 4
9
7 3
3
4 5
5
2 1
7
3 7
6
6
1 - rasm
O`quvchilar xona va sinflar jadvalini chizish bilan birga sinflarning o`xshashligi va
farqini yaxshi anglab yetadilar.
3. 753 sonida hammasi bo`lib nechta o`nlik bor? degan savolga o`quvchilar
taxminan bunday javob berishadi: I xonada o`nlik yo`q, II xonada 5 ta o`nlik bor,
III xonada 70 ta o`nlik bor, hammasi bo`lib 70+5=75 ta o`nlik bor. O`qituvchi
o`quvchilarga hamma mulohalarni o`tkazmasdan sonda nechta o`nlik borligini
aniqlash qanday bajarilishini tushuntiradi. Shu maqsadda berilgan sonning I xona

birligini ifodalovchi raqam berkitiladi va hosil bo`lgan son o`qiladi: 75. Bu usulda
o`quvchilar o`zlari ham sonda hammasi bo`lib nechta o`nlik, yuzlik, minglik
borligini osongina aniqlab oladilar.
4. Ko`p xonali sonlar odatda turli sinf sonlardan tuzilgan. Sonda shu tarkibiy
qismlarni ajrata olish ko`p xon ali sonlarni o`qish va yozishda asos deb
hisoblanadi. Shuning uchun ko`p xonali sonlarni xona qo`shiluvchilari yig`indisi
bilan almashtirishga doir mashqlar bilan bir qatorda o`quvchilar sonni turli sinf
sonlari yig`indisi (41305=41000+305) bilan almashtirishga o`rgatish muhimdir.
Ko`p xonali sonlar sinflar bo`yicha o`qiladi va yoziladi. O`qishda sinflarni bir-
biridan chiziqcha yoki yoy bilan ajratish, yozishda esa sinflarni nuqtalar bilan
belgilash kerak. 235.347.
O`quvchilarni sonlarni yozishga mashq qildira borib, son bilan raqamning
farqini ta'kidlab o`tish zarur: raqamlar yordamida sonlar yoziladi; sonlar bir-
biridan raqamlarning soni bo`yicha farq qiladi. Raqamlar o`z o`rin qiymatiga ega
bo`lishi bilan birga sonning yozuvdagi o`rniga qarab ham qiymatga ega bo`lgani
uchun ayni bir raqamni takrorlash bilan 1,2,3,… xonali sonlarni yozish mumkin.
Nomerlashni o`rganish davomida sonlarni yozish uchun nechta raqam
ishlatilishini, bir xil raqamlar nimani bildirishini, yozuvdagi 0 raqami nimani bildi-
rishini so`rash kerak. So`ngra sonl ъ arni taqqoslashga doir mashqlar bajarish
foydali:
a) 30007 va 300004, b) 7004 va 5030, v) 8007 va 8070. Sonlarni taqqoslashdan
oldin sonlarning har biri nechta sondan iborat ekanini aniqlash kerak. Masalan:
a) da 1 –son 5 xonali 2 –son esa 6 xonali deb, 30007 < 300004 xulosa
qilamiz. Agar sonlar xonalarining soni bir xil bo`lsa, tahlilni yuqori xonadan
boshlanadi. Masalan: b) da 1-sonda 7 ming, 2-sonda 5 ming bor, shuning
uchuni 7004> 5030 deb xulosa qilamiz.
Tajribalarning ko`rsatishga, o`quvchilarga u yoki bu xona birliklari
qatnashmagan sonlarni yozish ayniqsa, qiyinlik qiladi. Masalan: “II sinfning 16
birligi va I sinfning 14 birligidan tashkil topgan sonni yozing” topshirig`iga

o`quvchilar 16 14 deb yozishi mumkin. O`quvchilarning bu xatoga yo`l qo`yish
sababi nima?
Bolalar ko`p xonali sonlarni sinflar bo`yicha ko`rgazmali ravishda og`zaki
noto`g`ri qabul qilishlari ehtimol. Bunday xatoga yo`l quymaslik uchun
o`quvchilarni eng oldin o`zlariga yuqori xona o`ngdan nechanchi o`rinda turishini
belgilab olishlarini, sondagi raqamlar sonini fikrlab aniqlab olishga o`rgatish
kerak.
Ko`p xonali sonlarni o`qish va yozish ko`nikmalarini shaklantirishda
mashqlar turlarini quyidagi ketma-ketlikda bajarish mumkin.
1) Sonlarni taqqoslang: 8242…..8422, 3030…..3003.
2) Sonlarni ortib borish tartibida yozing:
3904, 52765, 52675, 60050, 3704, 60200.
3) Minglar sinfining tagiga chizing. 456703, 103976
4) Sonlarning qo`shnilarini ko`rsating. …4000…, …7999…, 100000…..
5) 6, 3, 0, 5 raqamlaridan foydalanib, beshta to`rt xonali son yozing. Ularni
kamayib borish tartibida joylashtiring.
5. Nomerlashni o`rganish jarayonida o`quvchilar sonni 10, 100, 1000 marta
orttirish va kamaytirish bilan ham tanishadilar. Songa bitta, ikkita, uchta… nolni
qo`shib yozing (olib tashlash) bilan sonning yozuvdagi har bir raqamning qiymati
uni chapga (o`ngga) surish bilan mos ravishda 10, 100, 1000… marta ortishini
(kamayishini), sonning o`z esa shuncha marta ortishi yoki kamayishini bilib
oladilar. Masalan: 700 ni 10 marta orttiring, 480 ni 1000 marta kattalashtiring.
38600 ni 100 marta kamaytiring.
Bu mashqlarni bajarishda o`quvchilar sonlarning yozilishida raqamlarning o`rin
qiymati printsipini bilganliklariga asoslanadilar.
6. Raqamning sonning yozuvdagi o`rniga ko`ra qiymatini tushunish sonning
o`ng tomoniga nollarni qo`shib (olib) yozish yo`li bilan sonni 10, 100, 1000 marta
orttirish yoki kamaytirishga asoslangan. O`ng tomondan songa bitta nol qo`shib
yozish bilan berilgan sonda 10 marta katta songa ega bo`lamiz; shunga o`xshash,
sonning o`ng tomonidan 2 ta nolni olib tashlash bilan berilgan sondan 100 marta

kichik songa ega bo`lamiz, chunki har bir raqam ikki o`rin o`ngga suriladi va mos
ravishda o`zi ilgari anglatgan xona sonidan 100 marta kichik xona sonini anglatadi.
7. Million ichida sonlarning natural ketma-ketligi qahida to`g`ri
tasavvurlarni shakllantirish maqsadida bittalab, yuztalab, mingtalab qo`shishga
doir, berilgan songa nisbatan undan bevosita oldin va keyin keluvchi sonlarni
aniqlashga doir, ± 1 ko`rinishdagi misollar, eng katta va eng kichik ko`p xonali
sonlarni aniqlashga doir mashqlar bajarish kerak.
Bunday tashqari sonlarning natural qatori haqidagi bilimlarni umumlashtirish
maqsadga muvofiqdir. O`quvchi dastlab sonlarning bu qatorini yozib va uning
davomini nuqtalar bilan belgilab (1,2, 3, 4….), o`qituvchi rahbarligida sanashda
qo`llaniladigan sonlar qatori birdan boshlanishini undagi, har bir navbatdagi son
o`zidan oldin keluvchi sondan bitta ortiq ekanini; berilgan ixtiyoriy sondan keyin
keluvchi sonni hosil qilish uchun unga birni qo`shish kerakligshini, hosil bo`lgan
songa yana birni qo`shish mumkinligini aniqlaydi. Demak, sonlarning bu qatorida
oxirgi eng katta sonni aytish mumkin emas. Sonlar qatori chyeksizdir.
8. Nomerlash bo`yicha, bilimlarni mustahkamlashga ismli sonlarni
almashtirishga, bir nomda ifodalangan miqdorlar birliklarini boshqa nom bilan
almashtirishga doir mashqlar yordam beradi. Dastlab bu topshiriqda nomerlash
asosida bajariladi, so`ngra almashtirish usullari qoida sifatida umumlashtiriladi.
Ismli sonlarni almashtirish abstrakt sonlar ustida tegishli amallarni bajarishga
keltiriladi: Masalan, 6300 sm da necha metr borligini aniqlash uchun har bir 100
sm bir metrni tashkil etishini eslanadi va nechta yuz borligi (63) topiladi, 63 metr
bo`ladi. 14 so`mni tiyinlarda ifodalash uchun 1 so`m=100 tiyinni eslanadi, demak
14 so`m 14 ta 100 tiyinga yoki 1400 tiyinga teng ekanligi aniqlanadi.
Keyinchalik murakkab hollar qaraladi. Masalan, 1845 sm = m sm – sodda
ismli sonni murakkab ismli songa almashtirish va aksincha murakkab ismli sonni
sodda ismli son bilan almashtirish – 20 kg 500 g= g,
94 so`m 07 tiyin = tiyin… hosil bo`lgan son bilan berilgan sonni taqqoslab
o`quvchilar quyidagi xulosaga keldilar: sonning hammasida nechta yuzlik borligini

bilish uchun birlik va o`nliklarni tashlab yuborib, qolgan sonni o`qish kerak degan
qoidadan foydalansa bo`ladi.
Masalan; 1) 20kg 500g necha grammga teng bo`ladi deylik, 1kg =1000g bo`lgani
uchun bu sonda 20 ta 1000 g va 500 g, ya'ni 20500 g bor.
2) 1845 sm = m sm ni qaraylik, 1 m =100 sm bo`lgani uchun bu sonda
nechta yuzlik bo`lsa, shuncha metr bo`ladi, 100 dan kam son esa necha sm
bo`lishini ko`rsatadi. 1845 sm =18 m 45 sm.
Ko`p xonali sonlarni o`rganishda o`quvchilarda vatanparvarlik va o`z
vataniga iftixor ruhini tarbiyalash maqsadida, bilim va mehnat faoliyatiga qiziqish
uyg`otish maqsadida matnli masalalarda atrof-turmushdan olingan, har xil
materiallardan demokratik jamiyat qurilishi amaliyotida foydalanish kerak.
Ko`p xonali sonlarni o`rganish natijasida o`quvchilar quyidagi bilim va
malakalarni egallashlari lozim.
1. Millionlar sinfi ichida natural qator sonlarining nomlarini o`zlashtirib olishlari,
ularning qanday hosil bo`lishini tushunishlari, ularning o`nli tarkibini bilishlari.
2. Sinflarning nomlarini va har bir sinf ichidagi xonalarni bilish.
3. Millionlar sinfi ichida har qanday sonni o`qish, yozish va taqqoslashni bilish.
4. Sonni xona qo`shiluvchilari yig`indisi bilan almashtirish, berilgan sondagi birlik,
o`nlik, yuzlik va h.k. Umumiy sonini topa olishlari, sonlarni 10, 100, 1000 marta
kattalashtira va kamay tira olishlari, bir nomda ifodalangan miqdorlarni boshqa
nom bilan almashtira olishlari.
« Ko ` p xonali sonlar » ichida arifmetik amallarni o ` rganish .
Bu mavzuni o ` rganishda o ` qituvchining asosiy vazifasi o ` quvchilarning
arifmetik amallar ( qo ` shish va ayirish , ko ` paytirsh va bo ` lish ) orasidagi o ` zaro
bog ` lanishlarni umumlashtirish va sistemalashtirishdan , yozma hisoblashlarning
ongli va puxta ko ` nikmalarini hosil qilshdan iborat .
I. Ko ` p xonali sonlarni qo ` shish va ayirish .
Ko ` p xonali sonlarni qo ` shish va ayirish bir vaqtda o ` rganiladi . Natijada bilimlarni
egallash , malaka va ko ` nikmalar hosil qilish uchun yaxshi sharoit yaratiladi ,
chunki bu amallarning nazariyasi o ` zaro bog ` lih , hisoblash usullari o ` xshash . Ko ` p

xonali sonlarni qo ` shish va ayirishning nazariy asoslari yig ` indini yig ` indiga
qo ` shish va yig ` indidan yig ` indini ayirish qoidalaridan iborat . O ` quvchilar yozma
hisoblash usullarini mustaqil bajara olishlari uchun 3 xonali sonlarni qo ` shish va
ayirish usullarini xotirada qayta tiklash kerak . O ` quvchilarga , analogiyadan
foydalanib , har bir keyingi misol oldingisini o ` z ichiga oladigan mashqlarni
yechish tavsiya etiladi .
Masalan : + 345
234
579 + 4345
3234
7579 + 64345
23234
87 579
− 846
631
215 −5846
2631
3215
−75846
42631
33215
Bunday mashqlardan keyin o`quvchilarning o`zlari ko`p xonali sonlarni
qo`shish va ayirish 3 xonali sonlarni qo`shish va ayirishga o`xshash bajarilishini
bilib oladilar.
Darslikda qo`shish va ayirish hollari qiyinligi ortib boradigan tartibda
kiritiladi: asta-sekin xona birliklaridan o`tish sonlari orta boradi, nollarni o`z ichiga
olgan sonlar kiritiladi, miqdorlar birliklarida ifodalangan sonlarni qo`shish va
ayirish o`rganiladi. Har bir yangi hol bilan tanishtirishda dastlab hisoblashlarni
to ` la tushuntirishlari bilan bajarishlari kerak , so ` ngra qisqa tushuntirish bilan
yechiladi .
Masalan : to ’ la: + 23365
706
24071 qisqa + 42168
36879
79047
Kamayuvchi xona sonlar nol bilan ifodalanadigan hollarda ayirish ba ' zi
qiyinchiliklar tug ` dirish mumkin . Masalan :
−100
6
− 300
64
− 3000
217
−60000
2345 Bu misollarni yechishda tushuntirishlar
taxminan bunday bo ` ladi . 1) 100-6, 0 birliklardan 6 birlikni ayirib bo ` lmaydi ,
bitta yuzlikni olib , uni 10 ta o ` nlik bilan almashtiramiz , 1 o ` nlikni birlar xonasi ga
olamiz , bu yuzlikdan 9 ta o ` nlik o ` nliklari xonasida qoladi . 1 o ` nlikni esa 10 ta
birlik bilan almashtiramiz , 10 ta birlikdan 6 birdlikni ayrilsa 4 birlik qoladi , uni

birliklar xonasi tagiga yozamiz . 9 o ` nlikdan hech qanday son ayrilmaydi , shu
sababli uni o ` nliklar tagiga yozamiz . Yuzliklar xonasida hech qanday son
qolmaganligi sababli xonasiga son yozilmaydi . – Demak , ayirma -94. Qolgan
hollarda ham tushuntirishlar shunga taqqoslab bajariladi .
Ko ` p xonali sonlarni qo ` shish va ayirishda asosiy xossalar umumlashtiriladi ,
chunki , o ` rin almashtirish xossasi bir qancha qo ` shiluvchining yig ` indisini topish
holiga joriy qilinadi . M : 225+28+75 yig ` indini topishda shuni payqashlari kerakki
28 va 75 ning o ` rinlari almashtirilsa 225+75+28 da dastlabki ikkita
qo ` shiluvchining yig ` indisi 300 bo ` ladi , 300+28 sonlari yig ` indisini topish oson .
Shundan keyin o ` quvchilar yig ` indisining guruhlash xossasi bilan
tanishtiriladi .
27+38+23+62=150 27+38+23+62=(27+23)+(38+62)=50+100=150
Bunday mashqlardan bir qanchasi bajarilib , o ` quvchilar xulosa chiqarishadi : « Bir
necha sonni qo ` shishda ulardan ikkitasi yoki bir qanchasi ularning yig ` indisi bilan
almashtirish mumkin ».
Ko ` p xonali sonlarni qo ` shish va ayirish bilan bog ` liq holda uzunlik , massa
vaqt va baho o ` lchovlari bilan ifodalangan ismli sonlarni qo ` shish va ayirish ham
o ` rganiladi . Bunday sonlar ustida amallarni ikki usul bilan bajarish mumkin .
a ) Sonlarni ular qanday berilgan bo ` lsa , shunday qo ` shish yoki ayirish kerak .
Bunda hisoblash kichik o ` lchov birliklaridan boshlanadi . b ) Sonlarni bir xil ismli
birliklarga keltirilib , ular ustida amallar oddiy sonlar ustida bajargandek bajariladi ,
so ` ngra topilgan natija yirikroq o ` lchov birliklarida ifodalanadi .
M: a) 42 m 76 sm b) 4276 sm
+ 35 m 47sm + 3547 sm
78m 23 sm 7823 sm=78 m 23sm
Bunday mashqlarning ma'nosi o`quvchilarni o`lchov birliklarining atalishiga
e'tibor bilan qarashga o`rgatishdan iborat. Bu konsentrda o`quvchilar
200-(46+ 354)+(87-43), 340-(130-80+24), …. ko`rinishdagi anchagina
murakkab qoidalarni ham o`rganishlar lozim. Bolalarda mos ko`nikmalarni hosil
qilish uchun hisoblashlarni og`zaki bajarishni ko`proq mashq qildirish kerak.

63+17+50+24 xulosa: Agar qavssiz ifodada faqat qo`shish va 92-40-22-16
ayirish amallari qantashsa, u holda amallar qanday tartibda yozilgan bo`lsa, ular
shu tartibda chapdan o`nga tamon bajariladi.
47+50-35-20
74-34+18-28
Shundan so`ng 25+49:7-8 100-42+36:6
38-7·5+6 12+12·2·3
kabi misollar o`rganiladi. Xulosa «Qavssiz ifodalarda avval tartib bilan
ko`paytirish va bo`lish amallari keyin esa qo`shish va ayirish amallari (chapdan
o`ngga) bajariladi».
Qavsli ifodalarda amallar bajarish tartibi haqidagi qoida ham shunga
o`xshash. (70-30)+27:9, 60-(90-64):2 …
Xulosa: 1) Agar qavslar bo`lsa, avval qavslar ichidagi amal bajariladi.
2) Tartib bilan ko`paytirish va bo`lish bajariladi.
3) Tartib bilan ho`shish va ayirish bajariladi.
M: 12+2·9-(34-16)+(80-20)=72.
Amallar tarkibiga doir misollar o`quvchilarning mustaqil yozma ishi uchun ham
tavsiya etilishi mumkin. Bunday holda hisoblashlarni nafaqat og`zaki, balki yozma
usullar bilan bajarish zarurati paydo bo`ladi.
Masalan: 987 –(109+163·4)+17·10+394=790
1) × 163
4
652 2) + 109
652
761 3) × 17
10
170 4) −987
761
226 5)
+226
170
396 6) + 396
394
790
qo`shish va ayirishni o`rganish yuqorida ko`rsatilgan tartibda o`rganilsa, o`qituvchi
o`z o`quvchilarining hisoblash ko`nikmalarini shakllantirishda ma'lum
muvaffaqiyatlarga erishish mumkin.

Asosiy adabiyotlar
1. Jumayev M.E, Boshlang`ich sinflarda o`qitish metodikasidan
praktikum. (O O`Y uchun o`quv qo`llanma ) Toshkent. “O`qituvchi”
2004 .
2. Jumayev M.E, Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish
metodikasidan laboratoriya mashg`ulotlari. (O O`Y uchun o`quv
qo`llanma) Toshkent. “Yangi asr avlodi” 2006.
3. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda fakultativ darslarni tashkil
etish.-T.: 2005, 68- bet.
4. Jumayev M.E., Tadjiyeva Z „Boshlang’ich sinflarda matematika
o’qitish metodikasi“ Toshkent .: Fan va texnologiya, 2005, 312 bet.
5. X.Nazarov, G.Eshqobilova. Matematika o’qitish metodikasi.
Samdu, 2022y
Tavsiya qilinadigan qo shimcha adabiyotlarʻ
6. N.U.Bikbaeva, R.I.Sidel’nikova, G.A.Adanbekova „Boshlang’ich
sinflarda matematika o’qitish metodikasi“ Toshkent .: O’qituvchi,
1996 yil 74-240 betlar
7. “Matematika” umum o’rta ta’lim maktablarining 1 – sinf uchun
darslik O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi nashrga
tavsiya etgan TOSHKENT – 2021
8. “Matematika” umum o’rta ta’lim maktablarining 2 – sinf uchun
darslik O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi nashrga
tavsiya etgan TOSHKENT – 2021

”Minglik” mavzusida sonlarni nomerlashga o’rgatish metodikasi va ular ustida amallar bajarish metodikasi REJA 1-§. «Minglik» mavzusida sonlarni nomerlashni o`rganish metodikasi. 2-§. 1000 ichida sonlarni og`zaki nomerlash bosqichlari. 3-§. 1000 ichida sonlarni yozma nomerlash.

«Yuzlik», III xona birligi, 3 xonali sonlarni qo`shish va yozish, raqamlarning o`rin qiymati printsipi, 3 xonali sonlarni biriktirish orqali qo`shish va ayirish, taqqoslash, 3 xonali sonni yuzlik, o`nlik, birliklar yig`inidsi ko`rinishida yozish. mm, km, kun, oy, yil, sekund, asr, vaqt, diametr, dm kub, m kub, narx, ularni boshqa birlikda ifodalash, geometrik shakllarni o`lchash, qismlarga bo`lish, taqqoslash. 1000 ichida sonlarni nomerlashni o`rgatishda o`qituvchining vazifasi o`quvchilarni quyidagilarga o`rgatishdan iborat: a) narsalarni bittalab, o`ntalab, yuztalab gruppalarga birlashtirib sanash; b) 1000 ichida sonlarni o`qish va yozish, hamda ularning natural qatorda kelish tartibini bilish; v) sonlarni yuzlik, o`nlik va birliklardan hosil qila olish; g) o`ngdan chapga hisoblanganda birlik, o`nlik va yuzliklar qaysi o`ringa yozilishini aniqlash; d) sonni xona qo`shiluvchilarining yig`indisi shaklida ifodalash va berilgan sonda istalgan xona birligining umumiy sonini topish; 1000 ichida sonlarni og`zaki nomerlashni 5 bosqichga bo`lishi mumkin. I. Tayyorgarlik bosqich . Bu bosqichning asosiy vazifasi 100 ichida nomerlashga doir materialdan 1000 ichida sonlarni nomerlashga yordam beradigan qismini takrorlashdan iborat: 1) Sonlarni tartib bilan sanang; 15…, 26…, 67…; 2) Sanashni davom ettiring; 86, 87…, 60, 70…; 3) 7 o`nlik va 2 birlikdan iborat sonni ayting, undan oldingi va keyingi sonni ayting. Bu sonni yozish uchun nechta raqam kerak bo`ladi? 72 sonini qanday xona qo`shiluvchilarining yig`indisi bilan tasvirlash mumkin? 4) 69 soni qanday qo`shni sonlar orasida turadi? 5) 10 sonidan boshlab, bittalab, (5,10) qo`shib sanang. 6) 100 da nechta o`nlik bor? O`nlik yuzlikdan nechta marta kam? 7) Birinchi xonaning 3 birligi va ikkinchi xonaning 5 birligidan iborat sonni ayting.

8) 50, 100 sonlarining yozilishida nechta raqam qatnashadi? II. Bu bosqichda o`quvchilarni yangi sanoq birligi – «minglik» bilan tanishtirish kerak. Buni ko`rsatma qo`llanmalar, jumladan cho`plar, cho`plar dastalaridan foydalanib amalga oshirish mumkin. Yangi sanoq birligi « minglik» bilan tanishtirish quyidagicha bajariladi: O`quvchi 1 dan 10 gacha alohida cho`plarni sanaydi va 10 ta cho`pni rezina bilan bir bog` - o`nlik qilib bog`lanadi. So`ngra o`qituvchi oldindan tayyorlab quyilgan 9 bog` «o`nlik» cho`plarni oladi. Boshqa o`quvchiga 10 talab sanashni buyuradi. (1 o`nlik, 2…,). Bu dastalarda qancha birlik borligini aniqlaydi. (10, 20). Minglik sonlari ham og’zakizma nomerlanadi. Ma’lumki, o’quvchilar bir o’nlikda 10 ta birlik borligini, 100 likda esa 10 ta o’nlik borligini biladilar. Lekin o’quvchilarga murakkab sanoq birligi sifatida yuzlikning ahamiyati ochiq anglashilgani yo’q. Yuzlikning bu ahamiyati 1000 ichida yaxlit yuzliklar bilan sanashda ochiq aniqlanadi. Lekin minglikni yaxlit yuzliklarni sanash bilan boshlash to’g’ri emas. Chunki yaxlit sonlarni yani yuzliklarni sanash yaxlit o’nliklarga o’xshash bo’lsada o’quvchilarga tushunarli bo’lmaydi. Mana shuning uchun oldin o’quvchilarga minggacha bittadan sanashni o’rgatish, so’ngra yaxlit yuzliklar bilan sanashga o’tish kerak. Og’zaki nomerlashni o’rganish quyidagicha olib boriladi: 1. 1000 gacha sanash va yaxlit yuzliklarning hosil bo’lishi. O’quvchilar lentada 1000 gacha sanaydilar. Birinchi yuzlikni bittadan sanab chiqishning keragi yo’q. O’quvchilar lentada yuzni ko’rsatib, ikkinchi yuzlik ichida uch xonali sonlarning tuzilish prinsiplarini tushunib olgunlaricha bittadan sanashni aytmasdan faqat yuzliklar bilan 1000 gacha sanashni bir necha marta taklif qilish mumkin. Bunvchilar yaxlit yuzliklarni maydalaydilar. Teskarisinga birliklardan yaxlit yuzliklarni tuzadilar. Uch xonali sonlarning o’nlik tarkiblarini o’rganish uchun qiyidagi ikki gruppa mashqlardan foydalaniladi:

a) Uch xonali sonning yuzliklar, o’nliklar va birliklardan tuzilishini ko’rsatuvchi mashqlar; b) Uch xonali sonning yuzliklar, o’nliklar va birliklarga ajralishini ko’rsatuvchi mashqlar. Birinchi gruppa mashqlarda yuzlikni o’nliklar va birliklarga maydalash bilan bog’liq mashqlar, ikkinchi gruppa esa birliklar va o’nliklarni yuzliklarga aylantirish bilan bog’liq mashqlar. O’qituvchi o’quvchilardan biriga “minglik lenta” da 2 yuzlik va 6 o’nlikni ko’rsatishni so’raydi. Quyidagi yo’naltiruvchi savollarga javob berishadi: Masalan: 2 ta yuzlik nima deb aytiladi? (ikki yuz) 6 ta o’nlikni nima deb aytiladi? (oltmish) Shu sonlarning hammasini qanday aytiladi?(ikki yuz oltmish) So’ngra quyidagi sonlarnitaqqoslash maqsadga muvofiq. Masalan: uch yuz besh bilan uch yuz ellikni, uch yuz besh bilan besh yuz uchni, uch yuz ellik bilan besh yuz o’ttizni, besh yuz o’ttiz bilan besh yuz uchni va hokazo. Shundan keyin 10 bog` o`nliklar rezina bilan bir bog` yuzlik qilib bog`lanadi. O`qituvchi oldindan tayyorlangan 100 lik bog`lamlardan 100 talab sanashni o`zlashtirishda foydalaniladi. O`quvchilar e'tiborini sonlar (100,200…) qanday hosil bo`lishiga qaratib, o`quvchilarga 5 yuzlikni, 7 yuzlikni qanday atash mumkinligini mashq qiladilar. Bundan tashqari, 1000 ichida sonlarni nomerlashni o`rganishda «kvadrat va poloskalar» dan ham foydalanish mumkin. Qo`llanmani o`quvchilar o`zlari tayyorlashlari mumkin. Bunda birliklar kvadratlar bilan belgilanadi, o`nliklar har qaysisida 10 tadan kvadrat bo`lgan poloskalar bilan belgilanadi, yuzliklar esa

har birida 10 tadan poloskalar bo`lgan kvadratlar bilan belgilanadi: III. Bu bosqichda 100 dan 1000 gacha bo`lgan sonlar bilan tanishtiriladi. O`quvchilar 0 lar bilan tugaydigan (100, 200,…900) uch xonali sonlar bilan oldindan tanish bo`lganligi uchun har ikki qo`shni sonlar orasidagi bo`shliqni to`ldirish kerak. Shu maqsadda eng oldin qatorda navbatdagi har bir son qanday hosil bo`lishini, bir necha mashq bajarish yo`li bilan takrorlash kerak. a) Yuzlikda nechta birlik bor? 4 yuzda-chi? b) 100 da nechta o`nlik bor? 400 dachi? v) 1000 da nechta yuzlik bor? 5000 dachi g) 200 so`mda necha tiyin bor? 300 so`mdachi? d) 200 sm necha metrni tashkil qiladi? 600 sm chi? Shundan keyin bolalarga qatorg a 100 sondan keyin keladigan sonlarning hosil bo`lishini (101, …) ko`rsatish kerak, hamda bir sondan ikkinchi songa o`tishning qiyin hollari… 198, 199, 200, 201… hollarini oydinlashtirib olish kerak. Ko`rsatma qo`llanma sifatida “ming lentasi” va ruletkadan ham foydalanish mumkin. IV. Bosqichda uch xonali sonlar o`nli tarkiblarini, ya'ni ularning yuzliklaridan, o`nlik va birliklardan hosil bo`lishini qarash kerak. Ko`rsatma qo`llanma sifatida «cho`p va cho`plar dastasi», «kvadratlar va poloskalar» dan foydalanish mumkin. Masalan, o`qituvchi o`quvchilarga 3 ta kichkina kvadrat (birlik) 2 ta poloska (o`nlik), 5 ta katta kvadrat olishni buyuradi va hosil bo`lgan sonni aytishni so`raydi. (523) yoki teskari mashqlar bajariladi: 231 aytiladi, o`quvchilar tegishli poloska va kvadratlarni qo`yishadi. Bu mashqlarni bajarish natijasida o`quvchilar quyidagicha savollarga javob berishni o`rganib olishlari kerak: 1) Quyidagilardan iborat sonni ayting. 4 yuzlik 5 o`nlik 2 birlik. 2) 452 sonida nechta yuzlik, o`nlik va bi rlik bor?

”Minglik” mavzusida sonlarni nomerlashga o’rgatish metodikasi va ular ustida amallar bajarish metodikasi

08.08.2023

0

97.365234375 KB

Похожие