Ko’p xonali sonlarni nomerlashni o`rganish metodikasi Ko`p xonali sonlarKo’p xonali sonlarni nomerlashni o`rganish metodikasi Ko`p xonali sonlar ichidaichida Reja:Reja: 1-§. Ko’p xonali sonlarni nomerlashni o`rganish 1-§. Ko’p xonali sonlarni nomerlashni o`rganish 2-§. O`nli sannoq sistemasi, pozitsion va norozitsion sannoq sistemalari.2-§. O`nli sannoq sistemasi, pozitsion va norozitsion sannoq sistemalari.

1-§. Ko’p xonali sonlarni nomerlashni o`rganish1-§. Ko’p xonali sonlarni nomerlashni o`rganish Ko`p xonali sonlar ichida Ko`p xonali sonlar ichida sonlarni nomerlashni o`rgatishda o`qituvchining asosiysonlarni nomerlashni o`rgatishda o`qituvchining asosiy vazifasi yangi sanoq birligi minglik tushunchasini tarkib toptirish, sinf tushunchasivazifasi yangi sanoq birligi minglik tushunchasini tarkib toptirish, sinf tushunchasi mahiyatini ochish va shu asosda ko’p xonali sonlarni o’qish va yozishga o’rgatish,mahiyatini ochish va shu asosda ko’p xonali sonlarni o’qish va yozishga o’rgatish, o’quvchilarning o’nlik sanoq sistemasiga oid bilimlarini, naturon ketma-ketlik,o’quvchilarning o’nlik sanoq sistemasiga oid bilimlarini, naturon ketma-ketlik, sonlarni yozishning pozetsion prinsipiga oid bilimlarni aniqlash vasonlarni yozishning pozetsion prinsipiga oid bilimlarni aniqlash va umumlashtirishdan iborat.umumlashtirishdan iborat. Ko’p xonali sonlarda asosan yozma nomerlash bilan ish ko’riladi. LekinKo’p xonali sonlarda asosan yozma nomerlash bilan ish ko’riladi. Lekin o’quvchilar nomerlashning ikki turi bor ekanligini bilishlari albatta kerak. Chunkio’quvchilar nomerlashning ikki turi bor ekanligini bilishlari albatta kerak. Chunki ko’p xonali sonlarda ham ozgina bo’lsa ham o’quvchilarni og’zaki hisoblashlargako’p xonali sonlarda ham ozgina bo’lsa ham o’quvchilarni og’zaki hisoblashlarga mashq qildirish kerak.mashq qildirish kerak. O’quvchilarga og’zaki nomerlashni o’rgatishda quyidagi maqsadlar qo’yiladi:O’quvchilarga og’zaki nomerlashni o’rgatishda quyidagi maqsadlar qo’yiladi: 1)1) Har bir xona birliklarini va ularning oralaridagi munosabatlarni chuqurHar bir xona birliklarini va ularning oralaridagi munosabatlarni chuqur bilishi kerak;bilishi kerak; 2)2) Sonlarning tartiblarini o’rganishlari lozim;Sonlarning tartiblarini o’rganishlari lozim; 3)3) Sanashda yoki sonlarning bir birini ketidan tartib bilan aytishda bilimSanashda yoki sonlarning bir birini ketidan tartib bilan aytishda bilim ko’nikma va malakalar hosil qilishi kerak ;ko’nikma va malakalar hosil qilishi kerak ; O’quvchilarga yozma nomerlashni o’rgatishda, ularga sonlarni o’rin prinsipiniO’quvchilarga yozma nomerlashni o’rgatishda, ularga sonlarni o’rin prinsipini asosida nomerlashni asosiy metodik maqsad qilib qo’yish lozim.asosida nomerlashni asosiy metodik maqsad qilib qo’yish lozim. Ko’p xonali sonlar ichida nomerlash uchun nomerlashning ba’zi hollarini ko’ribKo’p xonali sonlar ichida nomerlash uchun nomerlashning ba’zi hollarini ko’rib chiqamiz. Ya’ni nomerlashning qo’shish va ayirish amallarini quyidagi tartibdachiqamiz. Ya’ni nomerlashning qo’shish va ayirish amallarini quyidagi tartibda o’tish maqsadga muvofiq. o’tish maqsadga muvofiq. 1.1. To’rt xonali sonlarni og’zaki va yozma nomerlash; O’n ming ichida qo’shishTo’rt xonali sonlarni og’zaki va yozma nomerlash; O’n ming ichida qo’shish va ayirish.va ayirish. 2.2. Besh xonali sonlarni og’zaki va yozma nomerlash va mos kelgan qo’shishBesh xonali sonlarni og’zaki va yozma nomerlash va mos kelgan qo’shish va ayirish hollarini bajarish.va ayirish hollarini bajarish. 3.3. Olti xonali sonlarni o’gzaki va yozma nomerlash va million ichida qo’shishOlti xonali sonlarni o’gzaki va yozma nomerlash va million ichida qo’shish va ayirishni bajarish.va ayirishni bajarish. 4.4. Nomerlashga tegishli umumiy xulosalar.Nomerlashga tegishli umumiy xulosalar.

SonlarniSonlarni nomerlahnomerlah tushunchasiningtushunchasining oo ’’ quvchilargaquvchilarga tushinarlitushinarli bobo ’’ lishilishi uchunuchun qoqo ’’ shishshish vava ayirisshayirissh amallariniamallarini ayrimayrim holdaholda berishberish maqsadgamaqsadga muvofiqmuvofiq hisoblanadihisoblanadi .. Og’zaki va yozma nomerlashni o’rganish tartibi quyidagicha: Og’zaki va yozma nomerlashni o’rganish tartibi quyidagicha: O’quvchilarga ming ichida sonlarni nomerlash yoki boshqacha aytgandaO’quvchilarga ming ichida sonlarni nomerlash yoki boshqacha aytganda birinchi sinfga kiruvchi sonlarni nomerlash oldindan ma’lum. Bunda birlar, o’nlar,birinchi sinfga kiruvchi sonlarni nomerlash oldindan ma’lum. Bunda birlar, o’nlar, yuzlar, haqida yetarlicha ma’lumotlar bor. Shuningdek, sonni xona sonlaridanyuzlar, haqida yetarlicha ma’lumotlar bor. Shuningdek, sonni xona sonlaridan foydalanib tuzishni va shu sonni xona sonlariga ajratishni biladilar, 1 dan 1000foydalanib tuzishni va shu sonni xona sonlariga ajratishni biladilar, 1 dan 1000 gacha sonlarni sanashni biladilar. gacha sonlarni sanashni biladilar. Har bir sinf sonlari, birinchi sinf soni kabi, xonalardan tuziladi. ShundayHar bir sinf sonlari, birinchi sinf soni kabi, xonalardan tuziladi. Shunday qilib birinchi sinf sonlarni o’zlashtirganlardan keyin o’quvchilarga ko’p xonaliqilib birinchi sinf sonlarni o’zlashtirganlardan keyin o’quvchilarga ko’p xonali sonlarni nomerlashni o’rganish unga qiyinchilik qilmaydi. Chunki birinchi sinfsonlarni nomerlashni o’rganish unga qiyinchilik qilmaydi. Chunki birinchi sinf sonlarini nomerlash asos bo’lib xizmat qiladi. sonlarini nomerlash asos bo’lib xizmat qiladi. Shunga ko’ra ko’p xonali sonlarni nomerlash quyidagi tartibda o’rganiladi. Shunga ko’ra ko’p xonali sonlarni nomerlash quyidagi tartibda o’rganiladi. Ming ichida sonlarni og’zaki nomerlash.Ming ichida sonlarni og’zaki nomerlash. 1.1. Xona birliklari . Ya’ni ming, o’n ming, yuz ming.Xona birliklari . Ya’ni ming, o’n ming, yuz ming. 2.2. Sonlarning tarkiblari.Sonlarning tarkiblari. 3.3. Minglar bilan sonlarni sanash.Minglar bilan sonlarni sanash. Ming ichida sonlarni yozma nomerlash.Ming ichida sonlarni yozma nomerlash. 1.1. Ming ichida sonlarni yozish.Ming ichida sonlarni yozish. 2.2. Ming ichida sonlarni o’qish. Ming ichida sonlarni o’qish. Ming ichida sonlarni og’zaki nomerlashni o’rganishda biz uch bosqichniMing ichida sonlarni og’zaki nomerlashni o’rganishda biz uch bosqichni o’rganishimiz kerak:o’rganishimiz kerak: 1.1. Sonning xona birliklari bilan ishlash kerak.Sonning xona birliklari bilan ishlash kerak. 2.2. Sonning tarkiblarini o’rganish lozim.Sonning tarkiblarini o’rganish lozim. 3.3. Minglab sanashni o’rganish.Minglab sanashni o’rganish. 1.1. XonaXona birlikalrinibirlikalrini oo ’’ rganishrganish nomerlashninomerlashni oo ’’ rganishdarganishda xonaxona yokiyoki xonaxona sonisoni soso ’’ zlarinizlarini ishlatmasdanishlatmasdan mumkinmumkin emasemas . . Xona birliklarining tuzilishi sonlarni sanashda ma’lum bo’ladi.Xona birliklarining tuzilishi sonlarni sanashda ma’lum bo’ladi. Bir, ikki, uch va hakozo sanab, o’nga yetganda uni bir o’n bilanBir, ikki, uch va hakozo sanab, o’nga yetganda uni bir o’n bilan almashtiramiz. Unda 10 soqqani qaytarib chiqarib, ikkinchi simga bir soqqaalmashtiramiz. Unda 10 soqqani qaytarib chiqarib, ikkinchi simga bir soqqa solamiz. solamiz.

Shunga o’xshash o’nta o’nni sanaymiz va ularni bir yuz bilan almashtiramizShunga o’xshash o’nta o’nni sanaymiz va ularni bir yuz bilan almashtiramiz va hakozo shu jadval tuziladi:va hakozo shu jadval tuziladi: 10 ta o’n=1 yuz10 ta o’n=1 yuz 10 ta tuz=1 ming 10 ta tuz=1 ming 10 ta ming = 1 o’n ming 10 ta ming = 1 o’n ming 10 ta o’n ming= 1 yuz ming 10 ta o’n ming= 1 yuz ming 10 ta yuz ming= 1 million 10 ta yuz ming= 1 million Bu nomerlash jadvali hisoblanadi.Bu nomerlash jadvali hisoblanadi. MinglarMinglar BirlarBirlar Yuz mingYuz ming O’n mingO’n ming Bir mingBir ming YuzlarYuzlar O’nlar O’nlar birlarbirlar Cho’tda yoki nomerlash jadvalida xonalarning o’rni va birliklariCho’tda yoki nomerlash jadvalida xonalarning o’rni va birliklari orasidagi munosabatlar o’quvchilar tamonidan yaxshi o’zlashtirishlariorasidagi munosabatlar o’quvchilar tamonidan yaxshi o’zlashtirishlari kerak. Bunikerak. Buni amalgaamalga oshirishoshirish uchunuchun quyidagiquyidagi mashqlarnimashqlarni bajarishbajarish maqsadgamaqsadga muvofiqmuvofiq :: 1.1. 1 mingni cho’tga soling va nomerlash jadvaliga yozing; 3 ta ming; 1 ta o’n1 mingni cho’tga soling va nomerlash jadvaliga yozing; 3 ta ming; 1 ta o’n ming; 5 ta o’n ming; 1 ta yuz ming; 6 ta yuz ming va shunga o’xshashming; 5 ta o’n ming; 1 ta yuz ming; 6 ta yuz ming va shunga o’xshash sonlarni cho’tga soling va nomerlash jadvaliga yozing. sonlarni cho’tga soling va nomerlash jadvaliga yozing. 2.2. O’qituvchi tamonidan to’rtinchi, beshinchi va oltinchi simga tushirilganO’qituvchi tamonidan to’rtinchi, beshinchi va oltinchi simga tushirilgan sonni o’qing va nomerlash jadvaliga yozing.sonni o’qing va nomerlash jadvaliga yozing. 3.3. 1 mingdan qancha yuz bor? 3 mingdachi?, 1 o’n mingda qancha ming bor?1 mingdan qancha yuz bor? 3 mingdachi?, 1 o’n mingda qancha ming bor? 5 o’n mingdachi?, 1 yuz mingda qancha o’n ming bor? Va shunga o’xshash5 o’n mingdachi?, 1 yuz mingda qancha o’n ming bor? Va shunga o’xshash savollarga javob berish va uni nomerlash jadvaliga yozish lozim. savollarga javob berish va uni nomerlash jadvaliga yozish lozim. 1.1. Sonning tarkiblari. Ko’p xonali sonlardan ming, o’n ming va yuz mingSonning tarkiblari. Ko’p xonali sonlardan ming, o’n ming va yuz ming sonlari o’zlashtirilgandan so’ng bu sonlarning tuzilishini va bu sonlarning qandaysonlari o’zlashtirilgandan so’ng bu sonlarning tuzilishini va bu sonlarning qanday aytilishini ko’rsatish mumkin. Buning uchun dastlab o’qituvchi cho’tda sonningaytilishini ko’rsatish mumkin. Buning uchun dastlab o’qituvchi cho’tda sonning xonlarini tasvirlaydi, o’quvchi esa har bir xonani alohida aytadi va butun sonnixonlarini tasvirlaydi, o’quvchi esa har bir xonani alohida aytadi va butun sonni aytadi. Shuningdek o’qituvchi bir sonini aytadi, o’quvchilar esa xonlarga ajratadiaytadi. Shuningdek o’qituvchi bir sonini aytadi, o’quvchilar esa xonlarga ajratadi va ularni cho’tga soladi . Masalan, 6 -simda 2 soqqa; 5- simda 3 soqqa; 4-simda 4va ularni cho’tga soladi . Masalan, 6 -simda 2 soqqa; 5- simda 3 soqqa; 4-simda 4 soqqa bo’lsa, bu qanday sonni tasvirlaydi. Bu 234000 ming sonini tavirlaydi. Birsoqqa bo’lsa, bu qanday sonni tasvirlaydi. Bu 234000 ming sonini tavirlaydi. Bir

necha shunday mashqlar bilan ish ko’rilganda sonlarning tarkiblari o’quvchilarganecha shunday mashqlar bilan ish ko’rilganda sonlarning tarkiblari o’quvchilarga oydinlasha boradi. oydinlasha boradi. 2.2. Minglar bilan sonlarni sanash. O’quvchilar bir sondan boshlab shu sonMinglar bilan sonlarni sanash. O’quvchilar bir sondan boshlab shu son orqasidan ikkinchisini aytishni o’rganishlari kerak. Masalan, 95 mingdan boshlab,orqasidan ikkinchisini aytishni o’rganishlari kerak. Masalan, 95 mingdan boshlab, minglab sanang? 96 ming, 97 ming, 98 ming, 99 ming, 100 yuz ming,. 995minglab sanang? 96 ming, 97 ming, 98 ming, 99 ming, 100 yuz ming,. 995 mingdan boshlab mingtalab sanang? 996 ming, 997 ming, 998 ming, 1000 yoki birmingdan boshlab mingtalab sanang? 996 ming, 997 ming, 998 ming, 1000 yoki bir million. million. 1. 1000 dan katta sonlarni nomerlashning o`ziga xos xususiyatlari.1. 1000 dan katta sonlarni nomerlashning o`ziga xos xususiyatlari. 2. Sinf tushunchasini o`zlashtirish. Birliklar va mingliklar sinflari.2. Sinf tushunchasini o`zlashtirish. Birliklar va mingliklar sinflari. 3.Ko`p xonali sonlarni o`nli tarkibini o`zlashtirish ko`p xonali sonlar ichida yuzlik,3.Ko`p xonali sonlarni o`nli tarkibini o`zlashtirish ko`p xonali sonlar ichida yuzlik, minglik, o`nliklar sonini aniqlash. minglik, o`nliklar sonini aniqlash. 4. Ko`p xonali sonlarni o`qish, yozish va taqqoslash.4. Ko`p xonali sonlarni o`qish, yozish va taqqoslash. 5. 10, 100, 1000 ga ko`paytirish va bo`lish malakalarini shakllantirish.5. 10, 100, 1000 ga ko`paytirish va bo`lish malakalarini shakllantirish. 6. Ko`p xonali sonlar ichida raqamlarning o`rin qiymati prinsipini mustahkamlash.6. Ko`p xonali sonlar ichida raqamlarning o`rin qiymati prinsipini mustahkamlash. 7. Natural sonlar ketma-ketligini to`g`ri tasavvur qilish.7. Natural sonlar ketma-ketligini to`g`ri tasavvur qilish. 8. Bir nomda ifodalangan miqdorlar birliklarini boshqa nom bilan almashtirish8. Bir nomda ifodalangan miqdorlar birliklarini boshqa nom bilan almashtirish malakalarini shakllantirish.malakalarini shakllantirish. 1. Bundan oldingi barcha sonlarni o`rganishda o`rinli bo`lgan predmetlarni1. Bundan oldingi barcha sonlarni o`rganishda o`rinli bo`lgan predmetlarni bevosita sanashga asoslangan holda ko`p xonali sonlarni hosil qilish, ularni og`zakibevosita sanashga asoslangan holda ko`p xonali sonlarni hosil qilish, ularni og`zaki nomerlash mumkin emas. Predmet ko`rgazmalilikni shartli ko`rgazmalilikkanomerlash mumkin emas. Predmet ko`rgazmalilikni shartli ko`rgazmalilikka almashtirishga to`g`ri keladi: son cho`tga solinadi yoki nomerlash jadvaldaalmashtirishga to`g`ri keladi: son cho`tga solinadi yoki nomerlash jadvalda belgilanadi. Ikkala holda ham ko`rgazmalilik sonni hosil qilish va belgilashnibelgilanadi. Ikkala holda ham ko`rgazmalilik sonni hosil qilish va belgilashni namoyish etadi va shartlilik elementiga ega bo`ladi. Cho`tdagi bir xil sanoqlar,namoyish etadi va shartlilik elementiga ega bo`ladi. Cho`tdagi bir xil sanoqlar, ayni bir xil raqamlar cho`tda va nomerlash jadvalidagi joylashishiga qarab yozuvdaayni bir xil raqamlar cho`tda va nomerlash jadvalidagi joylashishiga qarab yozuvda har xil sonni bildiradi. (Masalan 333 soni 3 birlik, 3 o`nlik, 3 yuzlik…). Darsdahar xil sonni bildiradi. (Masalan 333 soni 3 birlik, 3 o`nlik, 3 yuzlik…). Darsda ko`rgazmali vositalardan foydalanilayotgan buni hisobga olish zarur.ko`rgazmali vositalardan foydalanilayotgan buni hisobga olish zarur. Ikkinchi xususiyati shuki, 1000 dan katta sonlarni nomerlash birliklarni ikkiIkkinchi xususiyati shuki, 1000 dan katta sonlarni nomerlash birliklarni ikki yoqlama guruhlashga asoslanadi: quyi xonaning 10 birligi undan keyingi yuqoriyoqlama guruhlashga asoslanadi: quyi xonaning 10 birligi undan keyingi yuqori xonaning 1 birligini tashkil etadi, quyi sinfning 1000 birligi undan keyingi yuqorixonaning 1 birligini tashkil etadi, quyi sinfning 1000 birligi undan keyingi yuqori sinfning 1 birligini tashkil etadi. II sinf birligi – sinfning 1 birligini tashkil etadi. II sinf birligi – ming ming va bu birliklar bilan ularni va bu birliklar bilan ularni