KOMPY UTER LIN GV ISTIKASIN IN G BOSHQA FA NLA R BILA N ALOQA SI Reja: 1. Matematika va formal grammatika 2. Lingvistikaning matematik tahlil metodlari bilan bog‘liqligi.

“ Matematik lingvistika” atamasi ikki ma’noda qo‘llaniladi. Uning birchi ma’nosi matematika fanining tarkibiy qismi sifatida o‘rganuvchi alohida matematik fan nomini bildiradi. Uning keyingi ma’nosi tilshunoslikning tarkibiy qismi bo‘lgan struktural lingvistika asoschilari tomonidan izohlangan. Matematik lingvistikaning shakllanishi L.Blumfildt, R.Yakobson, N.Xomskiy, N.Trubesskoylarning formal grammat ik a yaratish nazariyasiga asoslanadi. Bu nazariya N.Xomskiyning “Sintaktik strukturalar” (1962) nomli asarida bayon qilingan. Formal grammatikaga yoki formallashtirish nazariyasiga ko‘ra tilning har bir elementi maxsus qoliplarga, sxemalarga yoki modellarga ega. Bu modellarni aniqlash, maxsus belgilar bilan ifodalash ifodalanuv chi grammat ik a deb yuritiladi. Bu grammatikaning qoliplari ikkinchi bir tilda aniqlanadi, tushuniladi, bunga aniqlov chi grammat ik a deyiladi. Formal grammatikaga til birliklarini matematik yo‘l bilan formallashtirish, usllarini aniqlash bilan shug‘ullanuvchi sohadir. Masalan, o‘zbek tilida har qanday so‘z quyidagi morflardan iborat. Bu morflar M 1 , M 2 , M 3 bilan belgilanadi. Ayb/lan/uv/chi/lar/ga . Bu yasama so‘zning formallashgan ko‘rinishi quyidagicha bo‘ladi: M = M 1 +M 2 +M 3 +M 4 +M 5 +M 6 kabi. Tilning struktural elementlarini miqdor jihatdan ham o‘rganish mumkin, chunki tilning ba’zi struktural elementlari boshqalariga nisbatan ko‘p, ba’zilari esa kam qo‘llaniladi. Ularning qo‘llanish

darajasini o‘rganish metodlariga mat emat ik t ahlil met odlari deb yuritiladi. Ular 3 xil bo‘ladi: a) nazariy to‘plamlik belgilarini aniqlash metodlari; b) mantiq algebrasida yasalgan transformasion yoki algoritmlik belgilarni aniqlash metodlari; v) ehtimollik belgilarini aniqlash metodlari. 1. Nazariy t o‘plamlik belgilarini aniqlash met odlari To‘plam deb istalgan miqdordagi ob’ektlarning jami o‘ki yig‘indisiga aytiladi. To‘plamga kiruvchi bir belgi, ob’ekt shu to‘plamning element i deb yuritiladi. Masalan, tildagi so‘zlarning lug‘aviy ma’nosi uni ifodalovchi predmetlik, belgilik xususiyatlari yig‘indisi orqali aniqlanadi: Oy I =M M=a+v+s a) Osmon jismi b) er atrofida aylanadi. s) nur taratadi. To‘plamning muhim belgilaridan biri uning quvvatidir. To‘plamning quv v at i deb ma’lum bir chekli to‘plam uchun xarakterli bo‘lgan elementlar miqdoridir. To‘plamlar orasidagi murakkab ekvivalent va binar munosabatga misol bo‘ladi. Masalan, 2 to‘plam orasida quyidagicha xususiyat mavjud bo‘ladi: 1. 2 to‘plam kesishadi. Bunday kesimlik polisemantik so‘zlar izohida kuzatiladi. Uning grafik ifodasi quyidagicha bo‘ladi: Oy II M 2 =1+2+3+4 1) xotin-qizlar ismiga qo‘shiladi;

2) otlarga qo‘shiladi; 3) erkalash ma’nosi bo‘ladi; 4) shakl yasaydi. M 1 M 2 M 1  M 2 To‘plamlar haqidagi nazariyani matematik fan sifatida asoslagan olim nemis matematigi Genrix Kant оr (1845-1918). To‘plam elementlari o‘zaro bog‘langan ma’nolar yig‘indisi sifatida tilshunoslikda sinonimlar, omonimlar, polisemantizmlar tarkibidagi semalarni tadqiq etishda komponent tahlil metodi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, o‘zbek tilidagi o‘z so‘zining ma’no qirralarini to‘plamlar nazariyasiga ko‘ra tahlil qilib ko‘raylik. 1) Yoz keldi (M 1 ) 2) Xat yoz (M 2 ) 3) Dasturxon yoz (M 3 ) M 1 Yoz 1 a) payt belgisi; b) issiqlik belgisi; v) hamma o‘simliklarning ko‘karganlik belgisi; g) suvga chanqoqlik belgisi; M 2 Yoz 2 D) shartli ishora, harf yasash belgisi m 1 ishorani biron materialdan yasash begisi biror ma’noni ifodalash belgisi qo‘l bilan bajarish belgisi. M 3 Yoz 3 x- tarqatib o‘yib qo‘yish belgisi.

u- ma’lum tekislikda odatda gorizantal sharoitda bajarish belgisi. z- biror yumshoq, jismoniy ta’sirga beriladigan narsalarni o‘yish belgisi. l- muddat belgisi. Bu tuplamlarning o‘zaro kesishganlik o‘ki kesishmaganlik holatini qo‘yidagicha aniqlash mumkin: 1) M 1 = [a+b+s+d] va M 2 = [e+m+n+p] 2) M 1 = [a+b+s+d] va M 3 [x+y+z+n] 3) M 2 = [e+m+n+p] va M 3 = [x+y+z+n] Berilgan 3 to‘plamda mushtarak elementlar bo‘lmagani uchun ular kesishmaydi. To‘plamlar jamlanishi ham mumkin. Jamlangan to‘plam to‘plashlarning yig‘indisini o‘ki birlishmasi deb yuritiladi va ¿ belgi bilan ifodalanadi. M 1∪ M 2. Bir to‘plam boshqa bir to‘plamning ishga kirishi mumkin. Bu holat mana bunday belgilanadi. M 1⊂M 2 Ular grafik ifodasi quyidagi bo‘ladi: To‘plam ichiga kirgan har bir to‘plam juz’iy to‘plam deb yuritiladi. Agar juz’iy to‘plamlar kesishmasi, berilgan to‘plam bo‘linadi. Bunday bo‘linuvchi juz’iy to‘plamlar bo‘linish sinfl ari y ok i bo‘linuv chi t o‘plamlar deb yuritiladi. O‘zbek tilida so‘z turkumlari tasnifi, unli va undosh tasnifi, so‘z ma’nolarining tasnifi, to‘plamlar nazariyasining ana shu qoidasiga asoslanadi. Berilgan to‘plamga nisbatan xususiyatlar elementlardan iborat bo‘lsa,