Pedagogika shaxs tarbiyasi va rivojlanishi to`g`risidagi fan. Ilmiy pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi va metodlari

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

297.560546875 KB

Скачать

Pedagogika shaxs tarbiyasi va rivojlanishi to`g`risidagi fan. Ilmiy pedagogik
tadqiqotlar metodologiyasi va metodlari
Reja:
1. Pedagogika fani va uning asosiy kategoriyalari.
2. Pedagogika fanining paydo bo‘lishi va rivojlanishi.
3. Pedagogik fanlar tizimi. Ilmiy-pedagogik tadqiqotlarni tashkil etish va
o‘tkazish.
4. Shaxs haqida tushuncha. Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillari.
5. Shaxs shakllanishining yosh davrlari va ularning o’ziga х os xususiyatlari

Milliy istiqlol tufayli taraqqiyotning barcha sohalarida jadal rivojlanib
borayotgan mamlakatimizda yosh avlodning bilim darajasini jahon andozalari
talablariga javob beradigan, fan-texnika yangiliklaridan xabardor, mustaqil fikrlay
oladigan, hayotga dadillik bilan kirisha oladigan, tadbirkor, ma`naviy jihatdan
barkamol qilib voyaga etkazish dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Bu esa, avvalo,
pedagogika fanini, ta`lim-tarbiya tizimini zamonaviy texnologiyalar asosida
takomillashtirishni taqozo etadi.
O`zbekiston Respublikasining «Ta`lim to`g’risida»gi Qonunida (1997y.)
ta`lim davlatimiz ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustivor deb e`lon qilinishi
pedagogika fani zimmasiga juda katta mas`uliyatli ulug’vor vazifalarni yukladi.
Juda boy ilmiy, ma`naviy, madaniy, diniy merosimimizni qayta tiklash ularni
zamon ruhi talabi bilan uyg’unlashtirib faqat shaxsiy, milliy manfaat kasb etib
qolmasdan umumjahon ma`naviy, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga ulkan hissa
bo`lib qo`shilmoqda.
O`sib kelayotgan yosh avlod va ularning kelajakda qanday kasb-hunar
egallashlariga qarab, Respublikamiz kelajagini tasavvur qilsa bo`ladi. Yoshlar
farovon hayotimiz mezonidir. Xuddi shu ma`noda yoshlarning ta`lim-tarbiyasiga
jiddiy e`tibor bermog’imiz lozim. Yoshlar ta`lim-tarbiyasi har bir ota-onaning,
o`qituvchi-tarbiyachining Vatan oldidagi muqaddas burchidir.
Savol tug’iladi: ular ta`lim-tarbiya borasida nima qilishlari, qanday yo`l
tutishlari, nimaga e`tibor berishlari lozim? Bu savollarga ma`lum darajada
pedagogika fani javob beradi. Pedagogika fani nima va u qachon paydo bo`lgan?
Mazkur savolga javob berishdan oldin tarixiy manbalarga murojaat etaylik.
Manbalarda yozilishicha kishilik jamiyati paydo bo`lgach, ijtimoiy hayotda
orttirilgan tajribalarni quyi avlodga o`rgatish ehtiyoji tug’ildi. Tajribalarning
to`planishi natijasida ta`lim-tarbiyaning dastlabki omillari vujudga keldi. Tabiat,
ijtimoiy hayot haqidagi tajribalar asosida ma`lum bilimlar boyib bordi.
Ta`lim-tarbiya ishlari bilan shug’ullanuvchi tarbiyachilar kasb-hunar
homiylari sifatida ajralib chiqa boshlashdi. Ularning ta`lim-tarbiya borasidagi

faoliyatlari va to`plangan tajribalaridan o`rinli foydalanishlari pedagogika fanining
vujudga kelishiga olib keldi. Shu asnoda dastlabki maktab ko`rinishidagi
muassasalar vujudga keldi, taraqqiy etdi. Shunday qilib, pedagogika ta`lim-
tarbiyaning maqsad va vazifalari, ularning mazmuni, metodlari hamda tashkil etish
shakllari haqida ma`lumot beruvchi fanga aylandi.
Demak, pedagogika fani o`sib kelayotgan yosh avlodni barkamol inson qilib
tarbiyalash uchun ta`lim-tarbiyaning mazmuni, umumiy qonuniyatlari va amalga
oshirish yo`llarini o`rgatuvchi fandir.
Ba`zan, pedagogika fa ni ning nima keragi bor? Pedagogikadan xabari yo`q,
lekin bolalarga yaxshi tarbiya bergan insonlar ko`pku? Yoki aksincha, pedagogika
fanini bilgan holda hatto o`z bolalarini risoladagidek tarbiyalay olmaganlar
ozmunchami? degan savollar eshitilib qoladi.
Shuni unutmaslik kerakki, pedagogika fanining yutuqlarisiz jamiyatni olg’a
siljitish g’oyat mashaqqatli kechadi.
Agar pedagogika fanidan xabarsiz bo`lgan kishilar pedagogika fanini o`z
vaqtida o`rganib, yutuqlaridan samarali foydalanganlarida bolalarni ham yahshiroq
tarbiyalagan bo`lur edilar. Pedagogikadan yaxshi xabardor kishilar esa o`z
bilimlarini tajribada ishlata olmaganliklari uchun bolalarni tarbiyalashda
muvaffaqiyatga erisha olmaganlar.
Pedagogika fanini ham nazariy, ham amaliy jihatdan puxta o`rganish lozim.
Ta`lim tarbiyadan ko`zlangan maqsadni anglash va ular tizimida yangi bilimlar
berish bolalarni to`g’ri tarbiyalash shartidir. Bunda tarbiyachining beg’araz
mehnati, bolalarni sevishi va ularga jon fido aylashlari tarbiya samaradorligini
ta`minlaydi.
Biroq, ijtimoiy jarayonda to`plangan tajribalar tarbiya mazmunini tashkil
etsa-da, ularning hammasini yosh avlodga o`rgatishning imkoniyati yo`q edi. Faqat
xalq ta`limi tizimiga kiruvchi bo`g’inlar orqali orttirilgan tajribaning muayyan
qismini qamrab olish mumkin edi.

Bu y erda ham muammo tug’ildi. Hozirgi kunda barcha xildagi tajriba
shakllari tarbiya mazmunini tashkil eta oladimi? Yosh avlod tarbiyasiga aloqador
tajribalarni qanday ajratish mumkin? Kim bunday ish bilan shug’ullanadi?
Tabiiyki, barcha xildagi tajriba shakllari ham tarbiya mazmunini tashkil
etavermaydi. Chunki:
- Birinchidan, pedagogika, xususan, o`zbek xalq pedagogikasi taraqqiyotida
juda murakkab bo`lgan tomonlar (hatto bu murakkablikning noma`lum qismlari)
mavjudki, ularni yoshlar daf`atan o`zlashtira olmaydilar. Masalan; sharq falsafasi
yoki mutafakkirlarimizning ma`naviy merosini falsafa, tabiiy va gumanitar fanlar,
diniy manbalardan yaxshi xabardor bo`la olmaganligimiz sababli o`rganishimiz
qiyin kechadi;
- ikkinchidan, tarbiyalanuvchilarning yosh hususiyatlariga ko`ra va ham
metodik, ham moddiy asosning etishmasligi sababli to`plangan tajribalarning
hammasini olish imkoniyati yo`q va hokazo. Eng muhimi, jamiyat taraqqiyotining
ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlariga va kelajakda kutiladigan o`zgarishlarni hisobga olib
tarbiya mazmunini shakllantirish darkor.
O`zbek pedagogikasining vazifasi Respublikamizda yashovchi turli millat-
elatlarning orzu-istaklariga monand ta`lim-tarbiyaning ham nazariy, ham amaliy
muammolarini milliy qadriyatlar asosida to`g’ri hal etib berishdir. Bunda islom
dunyosida qalam tebratgan allomalarimizdan tortib, zamondosh olimu
fuzalolarimizning ta`limotlaridan hamohang ta`lim tarbiyaga oid qirralarini izlab
topishni taqozo etadi. Yosh-avlod dunyoqarashini shakllantirishda istiqloldan avval
qoralangan tasavvuf ilmidan ham foydalanish joiz. Negaki, bir mafkura yakka
hokimliligiga endilikda nuqta qo`yiladi. Erkin fikrlash tizimi yosh avlod ruhini
tarbiyalashdagi bosh omillardan biridir.
«Pedagogika» atamasi «Peyne»-«bola»va «aygogeyn»-«etaklamoq» degan
ma`noni bildiruvchi lotincha «paydagogos» so`zlaridan paydo bo`lishi quyidagicha
izohlanadi: eramizdan oldingi I asrlarda Gretsiyada, quldorlarning bolalalarini
ovqatlantiradigan, sayrga olib boruvchi, tarbiyachi-qullarni «pedagog» deb atalgan.
U bolalarning kamolga yetishiga mas`ul bo`lgan. Quldorning bolasini yetaklab

maktabga olib borgan va olib kelgan. Maktabda ishlovchi o`qituvchilarni
«didaskallar» (didayko-men o`qitaman) deyishgan. Feodalizm jamiyatiga kelib
esa har ikki kasbdagi kishilar hamkorligi natijasida ta`lim-tarbiya bilan maxsus
shug’ullanuvchilar vujudga kelgan. Ularni chex pedagogi Ya.A.Kamenskiy
ta`kidlaganidek, «pedagog» deb nomlaganlar va bu so`z hozir ham ta`lim-tarbiya
beruvchi o`qituvchilarga nisbatan qo`llaniladi.
Har qanday fanning ob’ekti va predmetini farqlash muhim ahamiyatga ega.
Fanning ob’ekti - shu fan tadqiq etadigan voqe’lik qismi ya’ni, o’rganish
sathi, maydoni hisoblanadi.
Shu nuqtai nazardan, pedagogika fanining ob’ekti- pedagogik jarayonda
kechadigan tarbiyalash, ta’lim berish, rivojlantirish asosida shakllanadigan inson
hisoblanadi.
Pedagogika o’zining ob’ektini – rivojlanayotgan, doimiy yuksalish
sharoitidagi insonda anglaydi. Bu inson doimiy ravishda tabiat hamda jamiyat
qonuniyatlariga bo’ysunib, ular bilan uyg’unlikda faoliyat ko’rsatadi.
Fanning predmeti- ob’ektdagi bevosita o’rganiladigan aniq soha bo’lib, u
o’z xususiyatlari, sifatlari va jihatlariga ega.
Predmet – bu tadqiqotchi (sub’ekt) tomonidan mazkur ob’ektda qo’yilgan
vazifani o’rganish sohasi hisoblanadi.
Pedagogika fanining predmeti- bir butun yaxlitlikdagi pedagogik
jarayonning qonuniyatlari va mohiyati hisoblanib, shaxsning shakllanishi va
rivojlanishi ushbu jarayonda kechadi.
Lo’nda qilib aytganda pedagogikaning predmeti - inson rivojlanishini
ta’minlaydigan pedagogik jarayon dir.
Zamonaviy pedagogik jarayon bir qator o’zaro bog’liqlikdagi jarayonlar:
o’qitish, tarbiyalash, o’z-o’zini tarbiyalash, rivojlanish, ta’lim, psixologik
tayyorgarlikni o’zida qamrab oladi.
Zamonaviy talqinda pedagogikaning ob’ekti bo’lib-pedagogik jarayon
ishtirokchilarining o’zaro ta’siri hisoblansa, predmeti esa- o’zaro ta’sirning
maqsadi, mazmuni, yo’llari hamda pedagogik texnologiyalarda o’z aksini topadi.

Pedagogikaning predmeti yanada yaqqolroq holda pedagogik
kategoriyalarda namoyon bo’ladi. Ularning eng ahamiyatlilari: pedagogik jarayon,
o’qitish, tarbiyalash, o’z-o’zini tarbiyalash, pedagogik printsiplar, ta’lim va
tarbiyaning shakl hamda metodlari hisoblanadi.
Pedagogika -insonning butun hayoti davomida rivojlanish vositasi va faktori
sifatidagi pedagogik jarayonni tashkil etish va amalga oshirishning qonuniyatlari,
printsiplari, metodlari, vositalari, shakllarini o’rganuvchi fan hisoblanadi.
Pedagogik nazariyalar poydevorida inson tabiati, uning etilishi, o’sishi,
rivojlanishi haqidagi g’oyalar yotadi.
Umuman olganda, Pedagogika fani ham boshqa fanlar qatorida o’zi
o’rganadigan faoliyat sohasidagi hodisalarni tasvirlash, tushuntirish, bashorat
qilish funktsiyalarini amalga oshiradi. Ammo pedagogika ilmi ijtimoiy-gumanitar
sohani o’rganish asnosida o’z alohida xususiyatlariga ham ega.U o’rganilayotgan
sohani faqatgina obektiv namoyon qilish bilan chegaralanib qolmaydi. Undan
pedagogik voqe’likka ta’sir ko’rsatish, uni o’zgartirish, takomillashtirish talab
qilinadi. Shu sababli, pedagogika ilmida ikkita funktsiya birlashadi. Ya’ni ilmiy-
nazariy (pedagogik voqe’likni o’z boricha qabul qilish), hamda konstruktiv-
texnik(pedagogik voqe’lik aslida qanday bo’lishi kerak).
Pedagogika ilmining asosiy xususiyatlari quyidagilardir:
-Ijtimoiylik-pedagogika ilmi avvalambor ijtimoiy vazifalarni hal etishga
yo’naltirilgan va qaratilgan bo’ladi.
-gumanitar- pedagogika ilmi o’z mohiyatiga ko’ra gumanitar hisoblanib,
insonni o’rganish, uning shaxs sifatida shakllanishi va rivojlanishini o’rganadi.
- ochiqlilik- pedagogika ilmi boshqa fanlardan farqli o’laroq, inson hayoti
va faoliyatining barcha sohalarini qamrab oladi.
Pedagogika quyidagi asosiy muammolarni o’rganadi :
-pedagogik jarayon qonuniyatlari mohiyatini aniqlash va tahlil etish,
shaxsning shakllanishi va rivojlanishi hamda ularning ta’lim-tarbiyaga ta’sirini
o’rganish;
-tarbiya, ma’lumot, ta’lim maqsadlarini aniqlash;

-tarbiya, ma’lumot, ta’lim mazmunini ishlab chiqish;
-ta’lim va tarbiya texnologiyalari metodlarini ishlab chiqish va tadqiq qilish.
O’zbekiston Respublikasida demokratik, insonparvar hamda huquqiy
jamiyatni barpo etish sharoitida pedagogika fani yuksak ma’naviy va axloqiy
talabalarga javob beruvchi yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlarni tarbiyalash
va voyaga etkazish tizimini ishlab chiqish, milliy istiqlol g’oyasi asosida ta’lim va
tarbiya nazariyasini ijodiy rivojlantirish vazifasini hal etadi. Mazkur jarayonda
quyidagi vazifalar ni bajarishga e’tibor qaratiladi:
-Ma’naviy va axloqiy talabalarga javob beruvchi yuqori malakali kadrni
tarbiyalashga yo’naltirilgan pedagogik jarayonning mohiyatini o’rganish.
-tarbiya, ta’lim, o’qitish sohasidagi qonuniyatlarni aniqlash, ta’lim va tarbiya
tizimlarini boshqarish;
-ilg’or pedagogik faoliyat tajribasi hamda amaliy faoliyat natijalarini
o’rganish, umumlashtirish;
-pedagogik jarayon va uning tuzilishidagi ijobiy hamda salbiy holatlarni
tahlil qilish;
-zamonaviy pedagogik hamda axborot texnologiyalarini amaliyotga keng
joriy etish;
-ta’lim-tarbiya, o’qitish tuzilmalarini boshqarish tizimi uchun yangi metod,
shakl va vositalarni ishlab chiqish;
-pedagogik nazariya va amaliyot rivojlanishini bashorat qilish;
-pedagogik tadqiqot natijalarini amaliyotga joriy qilish.
Shuningdek, elektron darsliklar va kutubxonalar, ta’lim saytlarini yaratish, davlat
ta’lim standartlari, ma’lum sharoitda rioya qilinishi lozim bo’lgan umumiy
qoidalar, talabalarni ishlab chiqish, avtomatlashgan o’qitish tizimlari va
dasturlarini joriy qilish kabi vazifalar ham pedagogikaning rivojlanishi uchun
xizmat qiladi.
PEDAGOGIKA FANI NING ASOSIY KATEGORIY A LARI

Har bir fan o’zining tayanch tushunchalari, qonuniyatlari, tamoyillari,
qoidalari tizimiga ega. Aynan mana shu holat uning fan sifatida e’tirof etilishini
kafolatlaydi.
Insonshunoslik fanlari tizimida pedagogika faning o’ziga xos xususiyati
shundan iboratki, u shaxsni shakllantirish va rivojlantirish uchun tarbiya, ta’lim,
ma’lumot qonuniyatlarini o’rganadi va ularning yaxlitligini, uyg’unligini
ta’minlash uchun pedagogik shart sharoitlar yaratadi. Shu bois pedagogika
fanining asosiy tushunchalari (kategoriyalari) tarbiya, ta’lim, ma’lumotdir.
Fanning mohiyatini ochib beruvchi asosiy tusuncha, atamalar kategoriya deb
ataladi.
Tarbiya- aniq maqsadga yo’naltirilgan ta’sir hisoblanib, ijtimoiy-tarixiy
tajriba asosida yosh avlodni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va
dunyoqarashini tarkib toptirishga yo’naltirilgan jarayondir.
Tarbiya jarayonida insonda alohida xususiyatlar, qarashlar, fikrlar
rivojlanishi bilan bir qatorda, unining intellekti(aqliy qobiliyati), jismoniy hamda
ruhiy sifatlarini tarkib toptirish amalga oshiriladi. Tarbiya inson ma’naviy olami-
ko’zgusidir.
Tarbiya xakida pedagogik nuktai nazardan keng ma’no beradigan bo’lsak,
ta’lim tarbiya muassalari tizimida amalga oshiriladigan butun o’quv tarbiya
jarayonining biror maqsadni amalga oshirish uchun oldindan tashkil etilgan
faoliyat tushuniladi.
Milliy mustakillik tarbiyasining maqsadi mehnat va ijtimoiy faoliyatga,
Vatan himoyasiga tayyor bo’lgan, barkamol shaxsni tarkib toptirishdan iborat.
Zero, «Yurtiga Vataniga muhabbat, insonparvarlik tuyg’ulari, xalqimizning qon -
qoniga singib ketgan azaliy xususiyatdir. Ana shu noyob insoniy fazilatlarni asrab -
avaylab va yanada takomillashtirish, farzandlarimizni ozod va demokratik
O’zbekistonning munosib o’g’il - qizlari etib tarbiyalash masalasi ma’naviyat
soxasidagi ishlarimizning asosiy yo’nalishini, tashkil etmog’i kerak» 1
.
1
Каримов И.А Ўзбекистоннинг сиёсий ва ижтимоий истикболининг асосий
тамойиллари Т. «Ўзбекистон», 1995, 51 бет.

Ikkinchi asosiy pedagogik kategoriya - ta’lim ya’ni o’qitish, bilim berish,
ko’nikma, malakalar bilan qurollantirish tushunchasidir. O’qitish o’qituvchi bilan
o’quvchilarning o’zaro munosabatidan iborat bo’lgan, aniq maqsadga karatilgan
jarayondir. Ta’lim jarayonida o’quvchilar, o’qituvchi boshchiligida insoniyat
tomonidan yaratilgan, hayot uchun, kelajak faoliyati uchun zarur bo’lgan ilmlar
bilan qurollanadilar, amaliy ko’nikma va malakalarga ega bo’ladilar. Ta’lim
jarayonining o’ziga xos xususiyatlardan yana biri shundan iboratki, bu jarayonda
ijodiy tafakkur rivojlanishi, intellektual qobiliyatlarni jadal o’sishi, mustaqil bilim
olishi uchun imkoniyatlar yaratiladi. Agar bu jarayon o’qituvchi va o’quvchining
faolligi asosida tashkil etilmasa o’qishdan kutilgan maqsadga erishib bo’lmaydi.
O’qituvchi bu jarayonda faqat ma’lumotlar bayon qilish, o’zlashtirish jarayonini
boshqarish bilan cheklanmay, o’quvchilar o’quv-biluv faoliyatlarini tashkilotchisi
bo’lishi kerak.
Asosiy pedagogik kategoriyadan yana biri ma’lumot tushunchasidir.
Ma’lumot- ta’lim tarbiya jarayonining natijasi orqali egallangan bilim, ko’nikma
malakalar yig’indisi va shakllangan dunyoqarashlar majmuidir. Ma’lumot
olishning to’g’ri va ishonchli yo’li davlat ta’lim standartlari bo’yicha bilim
beradigan, aniq rejalar, dasturlar asosida o’quv yurtlarida tashkil kilinadigan
ta’lim-tarbiya jarayonidir. Ma’lumot ta’lim tarbiya natijasidir.
Xullas, pedagogikaning asosiy kategoriyalari tarbiya, ta’lim, ma’lumot
jarayonida o’quvchilar ma’naviy axloqiy yuksaklikka erishadilar, qo’lga kiritilgan
ilmiy bilimlar yordamida o’z dunyokarashlarini shakllantiradilar, intelektual
qobiliyatlari, ijodiy tafakkurlari, aqliy faolliklarini namoyon qiladilar, jismoniy
kuchlarini rivojlantiradilar.
Hozirgi vaqtda pedagogika bir nechta tarmoqlarga bo`lingan. Jumladan,
umumiy pedagogika (maktab yoshidagi o`quvchilarni tarbiyalash va o`qitish
haqida bahs yuritadi), maktabgacha tarbiya pedagogikasi (maktabgacha yoshdagi
bolalarni tarbiyalash muammolari bilan shug’ullanadi), madaniy-oqartuv
pedagogikasi (madaniy-ma`rifiy ishlarni boshqarish muammolarini o`rganadi),
harbiy pedagogika (armiya sardorlari va o`quvchilarini vatanimizning shon-sharafi

va or-nomusi uchun yetuk kurashchi, harbiy qurol-yarog’lardan samarali foydalana
oladigan yoshlarni tarbiyalash yo`nalishida) kabi tizim-tarmoqlari mavjuddir.
Pedagogika faqat sog’lom o`quvchilarning ta`lim-tarbiyasi bilangina emas,
balki shaxsida qusuri bor bolalar ta`lim- tarbiyasi bilan ham shug’ullanadi. Bunday
tarmoqlarni maxsus pedagogika tizimiga oligofrenopedagogika (aqliy jihatdan
orqada qolgan bolalarga ta`lim-tarbiya berish), tiflopedagogika (ko`zi ojiz bolalarni
tarbiyalash), surdopedagogika (kar-soqov bolalarni tarbiyalash) kabi fanlar kiradi.
O`zbekiston mustaqilikka erishgandan so`ng o`z tarixini, jumladan
pedagogika tarixini o`rganish uchun keng yo`l ochildi. O`tmishdagi pedagogik
tafakkur daholarining shuhratini tiklash, ularning g’oyalarini hayotga tadbiq
etishdek ulug’ ishlar amalga oshirilmoqda. Darhaqiqat, ota-bobolarimiz yosh
avlodni komil inson qilib tarbiyalashga alohida e`tibor berganlar.
Pedagogika fanining ilmiy – tadqiqot metodlari
Har qanday fan o`zining ilmiy-tadqiqot metodlariga ega. Bu metodlari orqali
o`z mazmunini boyitib, yangilab boradi.
Hayotda va ob`ektiv dunyoni bilish nazariyasida nimani o`rgatish va qanday
o`rgatish kerak, kimni va qanday tarbiyalash lozim degan masalalar mavjud bo`lib,
ular o`zaro bog’liqdir.
Nima qilish kerak va qanday amalga oshirish lozim degan muammolar
o`rtasida dialektik birlik mavjuddir.
Pedagogika o`z mazmunini boyitish va yangilash maqsadida mavjud
pedagogik hodisa va jarayonlarni uning maqsadi va vazifalariga muvofiq keladigan
metodlari bilan o`rganadi. Shu ma`noda pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari
deganimizda yosh avlodni tarbiyalash, bilimli qilish va o`qitishning real
jarayonlariga xos bo`lgan ichki aloqa va munosabatlarni tekshirish, bilish
metodlari, uslublari va vositalari majmuini tushunamiz.
Pedagogika o`qitish, bilim berish, tarbiyalash jarayonlarini va ularning
mohiyatini quyidagicha o`rganish-bilishni nazarda tutadi:

1) ularning umumiy aloqasi, bir-birini taqozo etishi va o`zaro ta`sir jarayonida
bolalarni o`qitish va tarbiyalash, fan, madaniyat, ahloq va san`at, ta`lim va
tarbiyaning qayerda amalga oshirilishidan qat`iy nazar uzviy aloqada bo`lishi;
2) ularning to`xtovsiz harakati, o`zgarishi va taraqqiy etish jarayonida
vujudga keladigan o`qitish va tarbiyalash vazifalari, metodlarining o`zgarishi,
hamma bolalarni bir xil andozada o`qitish va tarbiyalash mumkin emasligi;
3) bolalarning o`sishida ularning o`ziga xos hususiyatlarini hisobga olish,
aqliy va hulqiy faoliyat, so`z va ish birligi mezonlariga tayanish;
4) bolalar kamolotiga ta`sir etuvchi an`ana, urf-odatlar, ular o`rtasidagi
tafovutlarni bilish, aniqlash asosida yaxshi bilan yomon, eskilik bilan
yangilik, o`rtasida yuz beradigan nizolarni hisobga olish, o`zaro tanqid va hokazo;
Pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari qanchalik mukammal, aqlga
muvofiq, to`g’ri tanlansa ta`lim-tarbiya mazmunni yangilash va takomillashtirish
shu darajada yaxshilanadi, pedagogika fani ham boyib boradi.
Hozirgacha mavjud va ishlab chiqilgan quyidagi ilmiy tadqiqot metodlariga
tayanib fikr yuritsa bo`ladi: 1) kuzatish metodi; 2) suhbat metodi; 3) bolalar ijodini
o`rganish metodi; 4) test, so`rovnomalar metodi; 5) maktab hujjatlarini tahlil qilish
metodi; 6) eksperiment-tajriba sinov metodi; 7) statistika ma`lumotlarini tahlil
qilish metodi; 8) matematika-kibernetika metodi;
Kuzatish metodi
Pedagogikaning kuzatish metodi ta`lim-tarbiya jarayonlarining amaldagi
holati bilan tanishtiradi, ularning oqibat natijalarini bilishga yordam beradi va shu
asnoda yaratilgan yangi kashfiyotlar uchun dalillar, omillar yig’ish imkonini
tug’diradi. Bu metodni qo`llanish jarayoni ancha murakkab bo`lib, nazarda tutilgan
maqsad qanday amalga oshayotganligini aniqlash, o`qituvchi va o`quvchilarning
o`zaro aloqalari, individual farqlarini qiyoslash uchun ham qo`llaniladi.
Tajribalarning ko`rsatishicha, maqsad asosidagi kuzatuv ma`lum reja asosida
yig’ilgan dalillarni haqiqiy tahlil qilish, qiyoslash asosida tashkil etilsagina
samarali bo`ladi.

Kuzatishlar faqat oddiy hodisalarni kuzatish, ayrim dalillarni yig’ish,
hisobga olish, aniqlash uchungina emas, balki ta`lim-tarbiya jarayonini yaxshilash
va mukammallashtirish maqsadida amalga oshiriladi.
Odatda pedagogik kuzatish orqali o`quvchilarning fanlarni o`zlashtirishlari,
ularning xulq-atvori va muomalalaridagi o`zgarishlarni hisobga olish va tegishli
ta`limiy-tarbiyaviy ta`sir ko`rsatish yo`llarini belgilash uchun qo`llaniladi.
Ilmiy kuzatishlar esa nafaqat o`quvchilarning tabiiy faoliyatini, balki
ularning ilmiy dunyoqarashlarini shakllanishi, fikrlash jarayoni kuchi, xulosalar
chiqarishdagi faolliklarini aniqlaydi, ularni tahlil etadi va tegishli xulosalar
chiqarishga imkoniyat tug’diradi. Bunday kuzatishlar pedagogika fani
mazmuninining boyishiga sabab bo`ladi.
Suhbat metodi
Ta`lim-tarbiya jarayonini yaxshilash yoki yaratilgan ilmiy farazlarning
qanchalik to`g’ri ekanligini aniqlash maqsadida suhbat metodidan foydalaniladi.
Odatda, suhbat metodi maktab o`qituvchilar va o`quvchilar jamoasi bilan, ota-ona
va keng jamoatchilik bilan yakka va guruhli tartibda ish olib borilganda
qo`llaniladi. Bunda suhbat metodini tadbiq etishdan oldin maqsadli reja tuziladi,
amalga oshirish yo`llari belgilanadi, natijalar tahlil qilinadi va tegishli xulosa
chiqariladi. Shuningdek, tadqiqotchining suhbat olib borish va uni kerakli tomonga
yo`naltira olishni bilishi, suhbatdoshining ruhiy holatiga qarab suhbat ohangini
moslashtira bilishi g’oyat muhimdir. Bunda:
1) suhbat uchun oldindan savol tuzish;
2) vaqti va o`tkazish joyini belgilash;
3) suhbat ishtirokchilarining soni va kasblaridan xabardor bo`lishi;
4) suhbat uchun qulay sharoit va erkin gaplashish imkonini yaratish;
5) mahmadona va bachkana bo`lmaslik;
6)suhbatdoshning kimligini, harakter hususiyatini esdan chiqarmaslik;
7) suhbat natijalarini zudlik bilan tahlil qilish, qiyoslash, tegishli xulosa
chiqarish, lozim bo`lsa qo`shimchalar kiritish va maktab hayotiga tadbiq etish
pedagogik jihatdan qimmatlidir.

Bolalar ijodini o`rganish metodi
Pedagogik tadqiqot metodlari ichida bolalar ijodini tabiiy holatda o`rganish
va ilmiy xulosalar chiqarish metodi mavjud. Bunda maktab o`quvchilarning o`ziga
xos individual tartibdagi faoliyatlariga doir ma`lumotlar tahlil qilinadi, xulosalar
chiqariladi. Maqsad O`zbekiston yoshlarining tipik obrazlari va ularda ijobiy
xislatlarni shakllantirishdir. Shu sababli yoshlarning turli yozma daftarlari, tutgan
kundaliklari, yozgan xatlari, she`r va hikoyalari, hayotiy rejalari, insholari, turli
yozma hisobotlari bolalar ijodini o`rganish uchun manba bo`lib xizmat qiladi.
Oqibatda, maktab o`quvchilari orasidan etishib chiqayotgan qobiliyatli,
iste`dodli yoshlarni ertaroq aniqlash, ularning iste`dodlarining namoyon bo`lishi
uchun reja va sharoitlar yaratish imkoni yaratiladi. Odatda, bolalar ijodini
o`rganish manbai ko`p bo`lib, ular: fan olimpiadalari, mavzular bo`yicha
konkurslar, maktablar bo`yicha ko`rgazmalar, musobaqalar, ekskursiyalar va
sayllar va hokazo.
Test, so`rovnomalar metodi
Pedagogik ilmiy-tadqiqot metodlari ichida yetakchi metod so`rovnoma va
test savollardan foydalanishdir. So`rovnoma-anketa (fransuzcha "tekshirish"
ma`nosini bildiradi) metodi qo`llanilganda yaratilgan ilmiy farazning yangiligini
bilish, aniqlash, o`quvchilarning yakka yoki guruhli fikrlarini, qarashlarini, qanday
kasblarga qiziqishlarini, kelajak orzu-istaklarini bilish va tegishli xulosalar
chiqarish, tavsiyalar berish maqsadida o`tkaziladi.
O`zbekiston, ta`bir joiz bo`lsa Markaziy Osiyoda birinchi bo`lib test
metodini maktab, oliy va o`rta maxsus ta`lim tizimiga tadbiq etdi. Test
sinovlaridan ko`zlangan maqsad oz vaqt ichida o`quvchilarning bilimlarini
yoppasiga aniqlash, baholashdir.
Bunda test savollarini qanchalik aniqlik va aql bilan, fikrlash jarayoniga
zarar teg’laydigan qilib tuzish ahamiyatli ekanligini nazarda tutish lozim. Test
savollarining o`rni va ularni mazmunan rang-barang qilib tuzilishi, o`quvchilarning
mustaqil fikrlarini o`stiradi, kelajakni real baholash imkonini beradi.
Maktab hujjatlarini tahlil qilish metodi

Respublikamiz rahbariyatining xalq ta`limi yuzasidan qabul qilingan qaror
va yo`l-yo`riqlari asosida maktabda bajarilgan va bajarilayotgan ta`lim-tarbiya
ishlarini yuritilgan hujjatlar orqali aniqlash metodi ham mavjuddir.
Maktab hujjatlarini tekshirish orqali o`qituvchilar va o`quvchilar jamoasi,
ularning pedagogik faoliyati haqida aniq ma`lumotlar olinadi.
Umuman, maktab hujjatlari deyilganda; o`qituvchi va o`quvchilarning soni
va sifati; o`quvchilarning shaxsiy hujjatlari, sinf jurnallari, kundalik daftarlari,
buyruq daftarlari, pedagoglar kengashining qarorlari daftari, maktabning rejadagi
pul hisobi va uning sarflanishiga doir hujjatlar, turli inventarlar daftari va
boshqalar tushuniladi.
Maktab hujjatlarini tahlil qilishda o`quvchilarning umumiy miqdori, uning
o`sishi yoki kamayish sabablari tavsifi, o`quvchilarning fanlar bo`yicha
o`zlashtirish darajasiga, sinfda qolishning oldini olish, rag’batlantirish va jazolash
choralari, turlariga, maktabning moddiy bazasiga e`tibor beriladi.
Ularni tahlil qilish, hisobotlarni ko`zdan kechirish, to`g’ri yoki
noto`g’riligini aniqlash, o`quvchilar faolliklarining o`sishi bilan taqqoslash,ilg’or
pedagogik tajribalarning umumlashtirilishi va joriy etilishi va nihoyat, o`qituvchi-
tarbiyachilarning ilmiy-pedagogik faoliyatlarini tekshirish, tegishli chora,
tadbirlar belgilash maqsadida o`tkaziladi.
Eksperiment-tajriba sinov metodi
"Eksperiment" so`zi lotincha "sinab ko`rish", "tajriba qilib ko`rish"
ma`nosini anglatadi.
Odatda eksperimental-tajriba ishlari ta`lim-tarbiya jarayoniga aloqador ilmiy
faraz yoki amaliy ishlarning tadbiqi jarayonlarini tekshirish, aniqlash maqsadida
o`tkaziladi. Bunda ham ilmiy farazlarning didaktik yoki amaliy ahamiyatiga e`tibor
beriladi.
O`tkaziladigan tajriba ishlari ta`lim va tarbiya o`rtasidagi qonuniy aloqalarni
aniqlash, natijalarni hisobga olish asosida yangi metodlarni tadbiq etishga, ta`lim-

tarbiya samaraligini oshirishga qaratiladi. Shuningdek, ta`lim-tarbiya jarayonining
borishini, tuzilishi va natijalarini oldindan ko`ra bilish imkoniyatini beradi.
Eksperiment metodi sharoitga qarab 3 xilda o`tkaziladi:
1) t abiiy eksperiment;
2) l aboratoriya eksperimenti;
3) amaliy tajriba.
Pedagogik eksperiment o`z mazmuniga ko`ra didaktik, tarbiyaviy,
maktab s hunoslik muammolari yuzasidan o`tkaziladi.
Pedagogik eksperiment tajriba ishlarini o`tkazishda quyidagi talablar
mavjud:
1) i shning aniq, ilmiy jihatdan asoslangan farazini aniqlash va
kutilishi lozim bo`lgan natija uchun reja belgilash lozim.
2) ilmiy ish yoki pedagogik faoliyat uchun aniq ob`ekt belgilash, amalga
oshirish borasida qo`shimcha metodlarni aniqlash.
3) t ajriba ishi o`tkazish vaqtini va muddatini belgilash.
4) tajriba uchun lozim bo`lgan asbob-uskuna va boshqa hokazolarning tayyor
turishi;
4) eksperiment natijalarini zudlik bilan tahlil qilish va tegishli xulosa
chiqarish va tavsiyalar berish kerak.
Statistika ma`lumotlarini tahlil qilish metodi
Pedagogik tadqiqot statistika ma`lumotlarisiz, ularning tahlilisiz o`zligini
namoyon eta olmaydi. Chunki nafaqat ilmiy izlanishlar borasidagi, balki xalq
ta`limi sohasidagi, jumladan, ajratilgan mablag’larning oshirilishi, xalq ta`limi
muassasalarinng doimo o`sib borishi, darslik va o`quv qo`llanmalari, xo`jalik
shartnomalari va ulardan tushayotgan mablag’larni statistika metodi orqali
aniqlanadi.
Respublikamizning deyarli barcha ta`lim-tarbiya muassasalari statistika
ma`lumotlari bilan qurollangan, kelajak rivojlanish rejalariga ega.
Respublikamizning mustaqil bo`lguniga qadar statistika sohasidagi
chalkashliklar, atayin ortirib, qo`shib yozishlar xalq ta`limi tizimida ham mavjud

edi. Ularning nazorati bo`shligi va ob`ektiv emasligi xalq ta`limi sohasidagi chuqur
islohot o`tkazilishiga olib keldi. Demak, statistik ma`lumot aniq, hayotiy bo`lsa
bajarilayotgan ta`lim-tarbiya yoki ilmiy tadqiqotning qimmati yuqori bo`ladi.
Shaxs haqida tushuncha. Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillari.
Dunyoga kelgan go’dak ma’lum yoshga qadar individ hisoblanadi. “Individ”
lotincha "individium" so’zidan kelib chiqqan bo’lib, “bo’linmas”, “alohida”,
"yagona" ma’nolarini anglatadi. Individ biologik turga kiruvchi alohida tirik
mavjudotdir.
Shaxsning shakllanishida harakat o’ziga hos omil sanaladi. Go’dak (chaqaloq)
ham turli harakatlarni qiladi. Biroq, bu harakatlar keyinchalik shartli reflekslar
bo’lib, ongli ravishda emas, balki shartsiz va shartli qo’zg’atuvchilarga javob
tarzida yuz beradi.

Go’dakda nutqning hosil bo’lishi, shuningdek, uning tomonidan tashkil
etilayotgan harakatlar ongli ravishda sodir bo’la boshlanishi va albatta, ijtimoiy
munosabatlar jarayonidagi ishtirokining ro’y berishi Shaxs shakllanishining
dastlabki bosqichi hisoblanadi.
Shaxs deganda muayyan jamiyatning a’zosi tushuniladi. Odam-inson individi
Shaxsga aylanmoo’i uchun ruhiy jihatdan taraqqiy etgan, o’z hususiyati va sifatlari
bilan boshqalardan farq qilishi lozim.
Har bir odam Shaxs sifatida turlicha namoyon bo’ladi. U o’zining hususiyati,
qiziqishi, qobiliyati, aqliy jihatdan rivojlanganlik darajasi, ehtiyoji, mehnat
faoliyatiga munosabati bilan boshqalardan farqlanadi. Bular Shaxsning o’ziga hos
hususiyatlari bo’lib, mazkur hususiyatlari rivojlanib ma’lum bir bosqichga etsagina
u kamol topgan Shaxs sifatida namoyon bo’ladi. Shaxs ijtimoiy munosabatlar
jarayonida qaror topadi.
Shaxsning rivojlanishi avvalo unda Shaxsiy hislatlarning shakllanishi bilan
boshlanadi. Rivojlanishi o’zida Shaxsning jismoniy, aqliy va boshqa hislatlarning
takomilini namoyon etadigan jarayon bo’lib, bunday hislatlarning tuo’ma, ba’zilari
keyinchalik erishgan bo’ladi.
Shaxs nomini olish uchun nimalar kerak?- degan savolning tug’ilishi tabiiydir.
Odam ijtimoiy mavjudot sifatidan Shaxsga aylanishi uchun unga ijtimoiy -
iqtisodiy hayot sharoitlari muhit va tarbiya kerak bo’ladi. Ana shular hamda
Shaxsning nasliy hususiyatlarining takomillashib borishi odamning rivojlanishi,
Shaxs sifatida namoyon bo’lishini ta’minlaydi.
Odam bolasining Shaxs sifatida rivojlanishini, uning har tomonlama kamolga
etishi uchun pedagogika fani Shaxs rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini, unga
ta’sir etadigan omillarni, rivojlanish jarayoniga aloqador bosqichlarni aniqlashi
kerak. SHuningdek, bola Shaxsining rivojlanishida faoliyatining o’rni va
ahamiyatini ham o’rganishi lozim.
Biz yuqorida “rivojlanish” tushunchasini juda ko’p ishlatdik. Endi ushbu
tushunchaga atroflicha yondoshib, ta’rif berishga harakat qilaylik. Odam biologik
mavjudot sanaladi, tabiiy, biologik va ijtimoiy qonuniyatlarga bevosita bo’ysunadi.

Boshqacha qilib aytganda, Shaxs, inson tirik organizmdir, shu sababli uning
hayoti biologiyaning umumiy qonunlariga, yoshlar anatomiyasi va
fiziologiyasining mahsus qonunlariga bo’ysunadi. Bulardan tashqari odamning
komil inson bo’lib etishuvida aniq maqsad asosida tashkil etilgan hatti-harakat,
iroda sifatlarining kamol topishi asosida ayrim nuqsonlarning bartaraf etilishi
qiyinchiliklarni engib o’tishga bo’lgan ishonchi ham muhim ahamiyatga egadir.
Ma’lumki, hayoti davomida inson jismoniy va psihik jihatdan o’zgarib boradi.
Lekin bolalik, o’smirlik va o’spirinlik davrida rivojlanish nihoyatda kuchli bo’ladi.
Bola mana shu yillarda ham jismoniy, ham ruhiy jihatdan o’sishi, o’zgarishi
tufayli Shaxs sifatida kamolga etadi, bunda berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq
ta’sir etishi natijasida bola jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy
munosabatlar sistemasida o’ziga munosib o’rin egallaydi.
Anatomik va fiziologik harakterdagi o’zgarishlar jismoniy rivojlanishga
taalluqlidir. Odam bo’yining o’sishi, gavda oo’irligining ortib borishi, gavda
tuzilishining o’zgarishi, qon bosimi, o’pka sio’imi, tayanch-harakat apparatining
holati va boshqalar jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlaridir.
Ruhiy jarayonlar va bola ruhiyatidagi o’zgarishlar, chunonchi, diqqat va hotira
darajasi, tafakkur hususiyatlari, so’z boyligi hamda nutqning rivojlanganlik darajasi
va boshqalar ruhiy rivojlanishga taalluqlidir.
Shaxs rivojlanishida u yoki bu faoliyat turlari (o’yin, o’qish, mehnat va
boshqalar)ning turli yoshdagi faoliyatlar mazmuni (maqsadga yo’naltirilganlik,
harakatning ongli, rejali bo’lishi, ularning samaradorligi va h.k) shuningdek, aloqa,
muomala hamda kishilar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlar mazmuni, ijtimoiy-
ahloqiy me’yorlarga bo’ysunish, ijtimoiy burchni anglash, unga nisbatan mas’ullik
kabi hususiyatlar ham muhim ahamiyatga ega bo’ladi.
Shaxsning shakllanishida Shaxsiy hislat va sifatlarning rivojlanib, taraqqiy etib
borishi muhim o’rin tutadi. Shaxs sifatlarini to’o’ri aniqlash uchun turli
munosabatlar jarayonida uni o’rganish maqsadga muvofiqdir.
Bugungi kunda ta’lim-tarbiya tizimi kadrlarning yangi avlodi tafakkurini,
ongini shakllantirishga hizmat qiladigan zarur bir soha sifatida namoyon

bo’layotgan ekan, Shaxs ta’rifi ham birmuncha oydinlashadi. Kadrlar tayyorlash
milliy modelining tarkibiy qismiga kirgan "Shaxs" quyidagicha ta’riflanadi:
Shaxs - kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim
sohasidagi hizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchisi.
Demak, Shaxs - ijtimoiy munosabatlar mahsuli bo’lib, ongli faoliyat bilan
shuo’ullanuvchi ijtimoiy mavjudot sifatida jamiyatda o’z o’rni bor.
Shaxsning rivojlanishi esa barcha tuo’ma va hosil qilingan hususiyatlar:
organizmning anatomik tuzilishi, fiziologik va psihologik hususiyatlar, faoliyat va
hatti-harakatning miqdoriy va sifati o’zgarish jarayonidir.
Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillari.
Inson hayot ekan, butun umri davomida o’sib, rivojlanib, o’zgarib boradi.
Bolalik, o’smirlik va o’spirinlik yillarida Shaxsning kamol topishi yaqqol ko’zga
tashlanadi.
Rivojlanish deganda biz Shaxsning ham jismoniy, ham aqliy va ma’naviy
kamol topish jarayonini tushinamiz. Pedagogika va psihologiya fani rivojlanishni
biologik va sotsial hususiyatlari o’zaro chambarchas boo’liq bo’lgan bir butun
narsa deb hisoblaydi. Odam bolasining Shaxs sifatida rivojlanishi har tomonlama
kamol topishining samarali bo’lishiga erishish maqsadida pedagogika fani
rivojlanishining qonuniyatlarini unga ta’sir etuvchi omillarni shuningdek, Shaxs
kamolotida ta’lim va tarbiya hamda faoliyatining ta’siri va ahamiyatini aniqlaydi va
tahlil qiladi. Shaxs rivojlanishiga irsiyat, muhit va tarbiya kabi omillar ta’sir etadi.
Shaxsning shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar quyidagi shaklda aks ettirilgan.
(1 - shakl).
SHAXS
Biologik omillar
(irsiyat) Ijtimoiy omillar
(muhit) Maqsadli tarbiya

Irsiyat - bu ota qoni yoki ajdodlariga hos bo’lgan biologik hususiyat va
o’hshashliklarning naslga (bolaga) o’tish jarayonidir.
Nasldan-naslga o’tadigan hususiyatlarga quyidagilar kiradi:
Anatomik-fiziologik tuzilish (misol uchun yuz tuzilishi), organlar holati,
qaddi-qomat, asab tuzilishi hususiyatlari, teri, soch hamda ko’zlarning rangi.
SHuningdek, nutq, tafakkur, ihtiyoriy harakat va amallar, vertikal holatda yurish,
mehnat, ijod qilish qobiliyati va boshqa iste’dod alomatlari ham nasldan-naslga
o’tadi. Iste’dod alomatlari umumiy hususiyat kasb etadi, muayyan mehnat va ijod
turiga yo’naltirilgan emas. Iste’dod alomatlari muayyan faoliyatga moyillikni aks
ettiradi holos.
Ma’lum oilada tarbiyalanayotgan bolada ajlodlariga hos iste’dod nishonasi aks
etganda, aynan ana shu iste’dodning shakllanishida muhim rol o’ynagan, uning
rivojlanishi uchun qulay imkoniyatlarga ega oila muhitini nazardan chetda
qoldirmaslik lozim.
Fiziologiya va psihologiya fanlari bo’yicha olib borilgan tadqiqot
natijalarining ko’rsatishicha, inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biror
bir qobiliyatning ro’yobga chiqishi va rivojlanishi uchun manba bo’lgan layoqat
bilan tuo’iladi. Layoqat go’yo “mudroq” holatda bo’lib, uning “uyo’onishi” -
rivojlanishi uchun qulay muhit yaratishni talab qiladi.
Shaxs muayyan ijtimoiy jamiyat mahsulidir. Shaxsning hayotiy faoliyatida
ijtimoiy muhit unga yoki ijobiy, yoki salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Ijtimoiy
jamiyat Shaxs imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishi yoki yo’q qilishi mumkin. Bu
jamiyatning ma’naviy qiyofasi, unda tashkil etilayotgan munosabatlar mazmuni
hamda darajasiga boo’liq.
Muhit deganda Shaxsning shakllanishiga ta’sir etuvchi tashqi olam voqelik,
hodisalar majmui tushuniladi. “Muhit” tushunchasi o’zida geografik-hududiy,
ijtimoiy va mikro muhit (oila) hususiyatlarini ifoda etadi.
Mikromuhit o’zida qisman ijtimoiy muhit qiyofasini aks ettiradi. Ayni choo’da
u nisbatan mustaqillikka ega. Mikromuhit, bu ijtimoiy muhitning bir qismi bo’lib,
oila, maktab, do’stlar, tengqurlar, kishilar va shu kabilarni o’z ichiga oladi. Bolani

qurshab turgan muhitda ijobiy va salbiy rivojlantiruvchi va inqirozga eltuvchi
hodisalar mavjud. Agar bola o’z tuo’ma layoqatiga mos sharoitda o’sib, zarur
faoliyat bilan shuo’ullansa, layoqat erta ko’rinib rivojlanishi, aksincha, bunday
muhit bo’lmasa yo’q bo’lishi yoki “mudroq”ligicha qolib ketishi ham mumkin.
Bundan tashqari odob, ahloq, hulqiy sifatlar, Shaxsning barcha ruhiy sifatlari faqat
muhit va tarbiyaning o’zaro ta’siri asosida vujudga keladi.
Pedagogika va psihologiya fanlari ijtimoiy muhit, unda Shaxsning shakllanish
jarayoniga ta’siri roliga alohida e’tibor beradi. Ijtimoiy voqea va hodisalarning
Shaxs rivojiga ta’siri o’oyat muhim ekanligini ta’kidlagan holda, ular ijtimoiy
muhit abadiy emas, u ijtimoiy-tarihiy qonuniyatlar ta’siri ostida o’zgarib boradi,
deya ta’kidlaydilar.
Oila muhiti - mikro muhit ham o’ziga hos muhim tarbiyaviy ta’sirga ega. SHu
bois, mustaqillikka erishilgandan so’ng o’tgan davr mobaynida oila muhitining
Shaxs kamolotida tutgan o’rni va ahamiyati masalalari chuqur tahlil etilmoqda.
SHu maqsadda tashkil etilgan “Oila” ilmiy markazi oilaning bu boradagi
imkoniyatlarini ochib berish borasida samarali faoliyat olib bormoqda.
Mavjud ijtimoiy muhit insonning o’sib borayotgan ongiga ta’sir etadi. Ijtimoiy
tuzum darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, uning Shaxsga nisbatan ongli ta’siri ham
shunchalik yuqori bo’ladi. Ushbu ta’sir ijtimoiy jamiyatdagi mavjud tarbiya tizimi
orqali amalga oshiriladi.
Tarbiya – biror maqsadga yo’naltirilgan jarayon bo’lib, u muayyan darajadagi
dastur o’oyalari asosida mahsus kasbiy tayyorgarlikka ega bo’lgan kishilar
tomonidan tashkil etiladi.
Tarbiya ijtimoiy muhit orqali keladigan tarbiyaviy ta’sirlarning barchasi bilan
boo’liq holda ta’sir qiladi. Bunda qulay omillardan foydalaniladi, salbiy
ta’sirlarning kuchini ma’lum darajada kamaytiradi. Muhitning ta’siri stihiyali,
tarbiyaning ta’siri esa maqsadga muvofiq olib boriladi.
Tarbiya jarayonida quyidagi holatlar vujudga keladi:
1. Tarbiya jarayonida kishi ongining o’sishi sodir bo’ladi. Masalan, bola o’z
ona tilini atrofini o’rab turgan muhitning ta’sirida o’rganib olishi mumkin. Lekin

o’qish va yozishni mahsus ta’lim yo’li bilangina o’rganadi. Ma’lum bilim ko’nikma
va malakalar faqat tarbiya jarayonida egallanadi.
2. Tarbiya yordamida hatto, kishining ba’zi tuo’ma kamchiliklarini ham
kerakli tomonga o’zgartirish mumkin. CHunonchi, ba’zi bir bolalar ayrim
kamchiliklar bilan tuo’iladi. (kar, ko’r, soqov va H.k). Lekin mahsus tashkil etilgan
tarbiya yordamida ularning aqliy qobiliyatlari to’la taraqqiy qiladi, tuo’ma
kamchiligi bo’lmagan kishilar bilan barobar faoliyatda bo’lishi mumkin.
3. Tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’siri natijasida yuz bergan
kamchiliklarni ham tugatish mumkin. (bolalarning karta qimor o’ynashi, chekishi,
ichish va narkotik moddalarga o’rganish kabilar va h.k).
4. Tarbiya istiqbol maqsadni belgilaydi. SHu bois, u Shaxs kamolotini
ta’minlashda ilo’or rol o’ynaydi.
Tarbiyaning muvaffaqiyati ko’p jihatdan bola Shaxsining o’ziga hos
hususiyatlari, u yashayotgan muhitning ta’sirini hisobga olishga boo’liqdir. SHuni
yodda tutish kerakki, bola majbur bo’lgan mikromuhit mazmunini uning
rivojlanishiga ta’sir etuvchi kishilar va ular bilan o’rnatilgan aloqa mohiyati
belgilaydi. Bola oila a’zolari, tarbiyachi, o’qituvchi, o’rtoqlari, oilaga yaqin
kishilari bilan munosabatda bo’ladi. Ushbu munosabatlar bolaning rivojlashida
o’oyat muhim rol o’ynaydi. Bolaga ularning ta’siri o’zaro muomala-munosabati
bo’ladi. Ana shu aloqa asosida bola ajdodlar tajribasini o’zlashtiradi, o’zi uchun
andoza tanlaydi.
Bola va kattalar o’rtasidagi o’zaro munosabat faol jarayondir. Mazkur
jarayonda kattalar faqatgina o’rgatuvchi bo’lib qolmasliklari lozim. SHundagina u
o’z harakatlarini o’zi idora qilishga, o’z faoliyati mazmunini tahlil qilishga
o’rganadi. Bola fikr qilar ekan, o’ylar ekan, uning ongi, tafakkuri o’sadi.
Ijtimoiy munosabatlar jarayonida nutq rivojlanadi. CHunki jamiyatda bola
kattalar, tengdoshlar, tarbiyachilar va turli jamoalar qurshovida bo’lar ekan, u
savollar beradi, kuzatadi, mulohaza qiladi. Hayotiy voqea-hodisalarni tushunishga,
yahshini yomondan ajratib olishga, o’z harakatlarini davr talabiga moslashtirishga
urinadi. Har bir ijtimoiy jamiyatda tarbiyaning maqsad va vazifalari, ahloq

me’yorlari, madaniy boyliklar, jamiyat a’zolarining didi, ah-loqiy qarashlari,
dunyoqarashlari, e’tiqodlari o’zgarib boradi va ular tarbiya vositasida bolalar
ongiga singdirilib boriladi.
Bola Shaxsning rivojlanishi uchun faol kundalik faoliyat zarur. Faoliyat
yordamidagina bola atrof-muhit bilan munosabatda bo’ladi, shu orqali uning bilish
qobiliyati rivojlanadi, tafakkur qilish darajasi yuksaladi, harakter sifatlari
takomillashib, kamol topadi.
1. Shaxs shakllanishining yosh davrlari va ularning o’ziga х os
xususiyatlari
Shaxsning shakllanishida unga berilayotgan ta’lim-tarbiyaning mazmuni,
metodlari va vositalari bolannig yosh hususiyatlariga muvofiq kelishi muhim
sanaladi. O’qituvchi o’quvchilarning ruhiy hususiyatlarini bilishi, ma’lum yoshdagi
o’quvchilarning diqqat hotira, tafakkur layoqatlarini inobatga olishi asosida faoliyat
tashkil etishi lozim. Shaxsning aqliy va jismoniy kamolotida doimo ilgariga qarab
rivojlanish ro’y beradi. Bolaning jismoniy va ruhiy kamoloti qaror topib borar
ekan, bir qancha bosqichlarni bosib o’tadi.
Shaxsning rivojlanib kamol topishi, hayotning hamma bosqichida bir hil
bo’lmay, balki yosh hususiyatlari va hayot tajribalariga qarab har hil bo’ladi.
tarbiya jarayonida o’sayotgan avlodning yosh va o’ziga hos hususiyatlarini bilish
va hisobga olish juda zarur. Ma’lumki, bir hil yoshdagi bolalarning, o’quvchi-
talabalarning har birini o’ziga hos hususiyatlari, psihik jarayonlari mavjud.
Bu o’ziga hoslik rivojlanish jarayonida yaqqol namoyon bo’ladi. yosh
hususiyatlarni hisobga olish, bola hususiyatiga moslashish emas, balki shu yosh
davrida bola imkoniyatlarini hisobga olgan holda ta’lim va tarbiya ishlarini tashkil
etish demakdir. SHundagina Shaxs rivojlanishiga tarbiyaning ta’siri samarali
bo’ladi.
Tibbiyot, odam anatomiyasi, yosh fiziologiyasi va maktab gigienasi,
psihologiya hamda pedagogika fanlari asoslariga ko’ra bolaning yosh davrlarini
quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin.
2-shakl

Y o sh davrlari
Go’dak
lik
davri
(tuo’ilg
anda
bir
yoshga
cha
bo’lgan
davr) Y o s h li
davri
(1
yoshdan
3
yoshgach
a) Maktabg
a
cha
tarbiya
yoshi
(3
yoshdan
6-7
yoshgach
a) Kichik
maktab
yoshi (6-
7
yoshdan
11-12
yoshgach
a) O’smirlik
davri
(12-15-
16
yoshgach
a) O’spirinlik
davri (15-
16 yoshdan
18
yoshgacha)
Yosh davrlari shartli ravishda guruhlanadi. Unda muayyan yosh davrining
boshqasidan ajratadigan chegara yo’q. Yosh davrlarining guruhlanishi bolaning
rivojlanish hususiyatlaridagi o’zgarishlarga qarab ajratiladi. Quyida yosh davrlariga
qisqacha ta’rif berib o’tamiz.
Go’daklik davri . YAngi tuo’ilgan bolada barcha sezgi turlari mavjud bo’ladi.
Ushbu sezgilar murakkab bo’lmay, oddiy holatdadir. Chaqaloq bir holat faol bo’lib,
bu faollik avvalo, qo’l-oyoqlarning refleks yo’li bilan harakatlanib turishida
ko’rinadi. Huddi shunday reflektor harakatchanlik bolaning chinqiriqlarida ham
namoyon bo’ladi. Bolada vujudga keladigan shartli reflekslar 5-6 haftalarda yaqqol
namoyon bo’la boshlaydi. Masalan, u onasining ovozini taniydi, uni eshitsa
tinchlanadi. Begona odamlarni “yoqtirmay” bezovtalanadi.
Go’daklik davrida bola birmuncha tajriba to’plashi bilan uning idrok va
tasavvurlari tarkib topa boshlaydi. Odatda, besh-olti oylik bola o’tiradigan bo’ladi,
so’ngra emaklab, tik yurishga harakat qila boshlaydi, bir-ikki yoshda qadam qo’yib
yura boshlaydi.

Bola yarim yoshdan oshgach, “o’o’ldirab” so’zlaydi hamda atrofdagilarning
gaplarini tushuna boshlaydi va unda asta-sekin passiv nutq o’sadi, ikki yoshga
qadam qo’ygach, faol nutqni o’zlashtirib, gapira boshlaydi. Nutq va tafakkurning
o’sishi bilan bolaning atrofdagi kishilar bilan munosabati murakkablashib, o’ziga
hos mazmunga ega bo’la boshlaydi. Ushbu holat bola ruhiyatining o’sishiga
yordam beradi. YAsli davriga qadar bola aniq gapiradigan va o’zi mustaqil yura
oladigan bo’ladi. SHuningdek, bolaning harakatchanligi, tafakkur va nutqi zo’r
berib taraqqiy etadi. Bu davrdagi bola tafakkuri “predmet tafakkuri” bo’lib, u o’zi
idrok qilgan, ko’rgan narsalar haqida fikr yuritadi. Uning tafakkuri predmetlar
munosabatida ko’rinadi.
So’z yuritilayotgan davrda bolaning hissiy kechinmalari yuzaga kela
boshlaydi. Dastlab ta’m bilish hamda teri sezgilari orqali qabullarga nisbatan
organik hislar namoyon bo’ladi. Keyinchalik ehtiyoj, erkalanish va yaqinlariga
mehribonlik sezgilari, o’azablanish, qo’rqish hamda zavqlanish kabi sezgilar
namoyon bo’la boshlaydi.
Maktabgacha tarbiya davri. Ushbu yoshdagi bolaning emotsionalligi (hissiy
beriluvchanligi) uning faolligida, harakatchanligida ko’rinadi. Bu yosh davrida
bolalar hayotida o’yin o’ziga hos o’rin tutadi, o’yinlar asosan katta yoshdagi
kishilar yoki bolalarning harakatlariga nisbatan taqliddan iborat bo’ladi. Bola
o’yinning mazmunidan ko’ra o’ynalayotgan buyumlar (o’yinchoq va
qo’o’irchoqlar) hamda o’zining harakatlari ko’prok, zavqlantiradi.
Mazkur yosh davrida bola faoliyatida ihtiyorsiz faollik bilan bir qatorda
ihtiyoriy diqqat ham o’sa boshlaydi. Bu davr bola “men” ligining vujudga kelishi
bilan ham harakterlidir. U tevarak - atrofdagi bolalar bilan o’zini solishtiradi,
o’zining ulardan ustun jihatlarini ahtara boshlaydi. Bunday holatlar uning “mening
o’zim” so’zini keng qo’llashda seziladi.
Olti yoshga qadar bola dunyoni ijtimoiy borliqni to’laligacha idrok etadi.
Uning atrofdagilar bilan munosabat doirasi kengayib boradi. Bu esa uning nutqi va
tafakkurini yanada o’stiradi. Munosabatlar doirasining kengayib borishi unga
tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish imkoniyatini oshiradi.

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning tafakkuri aniq tafakkur bo’lib, u
nimalarni idrok etsa yoki tasavvur qilsa, o’sha narsalar haqida fikr yuritadi. SHu
bois bola uchun mavhum voqea-hodisalarga nisbatan qiyoslab tushuntirish
maqsadga muvofiqdir.
Atrofdagilar bilan muomalada bo’lish asosida bolada ma’naviy qarash
shakllanadi, endilikda ular turli harakatlarni “yahshi”, “yomon” deya baholab
boradilar.
Bu davrda bola hayotida o’yin bilan birga faoliyatning boshqa turlari ham
ahamiyatli bo’lib boradi, dastlabki mehnat ko’nikmalari hosil bo’ladi: rasm chizadi,
loydan, qumdan shakllar yasaydi, karton va ayrim tabiiy materiallardan turli
buyumlar yasaydi. SHuningdek, ular kattalar tomonidan berilgan oddiy
topshiriqlarni bajarib boradilar. Ularni kuchlari etadigan ishlarga jalb qilish yahshi
samara beradi.
Kichik maktab yoshi , 7 yoshga to’lgan bola (ushbu yosh qator mutafakkirlar
tomonidan dastlabki “etuklik yoshi” sifatida e’tirof etilgan) jismoniy va ruhiy
hususiyatlarga ko’ra maktabda ta’lim olishga to’la tayyordir.
O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’o’risida” gi qonuniga muvofiq
respublikamizdagi bolalarning barchasi 6-7 yoshdan boshlab, umumiy o’rta ta’lim
maktablarida tahsil ola boshlaydi. SHu davrga qadar bola hayotida muhim o’rin
tutgan o’yin faoliyati o’z o’rnini tizimli, uzluksiz ravishda amalga oshiriladigan va
majburiy vaqt asosida tashkil qilinadigan o’qish faoliyatiga bo’shatib beradi. YOsh
bola uchun bunday “mas’uliyatli mehnat” ga o’tish qiyin kechsa-da, u asta-sekin
bunday sharoitga ko’nika boradi.
Kichik maktab yoshi o’quvchilari ijtimoiy borliq haqida muayyan
tasavvurlarga ega bo’lsalar ham ro’y berayotgan voqea-hodisalarning mohiyatini
bilishga qiziqadi. Maktabda tashkil etilayotgan ta’lim jarayoni bolaning aqliy
faoliyati uchun zarur bo’lgan fazilatlarning tarkib topishini ta’minlaydi.
Kichik maktab yoshi o’quvchilari jismoniy jihatdan bir maromda o’sadilar,
o’o’il va qiz bolalar gavda tuzilishi jihatidan bir-birlaridan deyarli farq qilmaydilar.
Ularning bo’yi o’rtacha 120 sm, oo’irligi 22 kg atrofida bo’ladi. Suyaklarda

too’aylik holati ustun. Naysimon ilik suyaklari asosan eniga o’sadi, tuzilishi
takomillashib boradi va 12 yoshda bu suyaklar kattalarnikiday qiyofaga ega
bo’ladi. Lekin bo’o’inlar, umurtqa poo’onasi, tos suyaklari hali elastik holatda
bo’ladi.
Ko’krak qafasi va umurtqa poo’onasi suyaklari etarlicha qotmaganligi tufayli
ular tez shikastlanishi mumkin. Ularda muskul paylari va bo’o’inlar tez rivojlanadi.
Muskul kuchining ortib borishi tufayli bu davrda o’quvchilar o’oyat harakatchan
bo’lishadi.
Kichik maktab o’quvchilarining bosh miyasi tez o’sib borib, uning
tuzilishida o’zgarishlar ro’y beradi. Ularda o’pka rivojlangan, lekin nafas yo’li
hamda diafrag’la bo’sh rivojlangan bo’ladi, shu tufayli kichik yoshdagi o’quvchilar
ko’p vaqt harakatsiz qolsalar, organizmning kislorod bilan ta’minlanishi
yomonlashadi.
Kichik yoshdagi o’quvchilarning yuragi, qon aylanish tizimi va nafas olish
organlari o’sishda davom etadi. Ularning yuragi o’zidan kattalarnikiga nisbatan ikki
marta ko’p qon ishlab chiqaradi. SHu bois, ularning yurak urishi tez bo’lib, har
daqiqada 90-92 martaga etadi. O’onning tarkibida oq qon tanachalari ko’p bo’ladi.
Jismoniy o’sishning bu kabi hususiyatlari kichik yoshdagi o’quvchilarga
nisbatan o’qituvchilar tomonidan ehtiyotkorona yondoshuvni talab qiladi. Ularni
asabiylashishdan saqlash lozim. Bu yoshdagi o’quvchilar ko’proq harakat qilishlari,
ochiq havoda bo’lishlari, etarli darajada dam olishlari, uhlashlari talab etiladi.
Atrofdagilar buning uchun o’amho’rlik qilishlari lozim. Ularning stol atrofida,
partada to’o’ri o’tirishlariga, o’rinda tekis (o’rin yumshoq bo’lmagani ma’qul)
yotishlariga, qomatini tik tutib yurishlariga e’tiborli bo’lishlari kerak. O’yin vaqtida
qaltis harakat qilishdan ularni saqlash zarur.
Kichik maktab o’quvchilarida ihtiyoriy diqqat, hotira va idrok, tafakkur,
ihtiyoriy idrok qilish, nutq, his-tuyo’u, iroda kabi ruhiy jarayonlar, rivojlanadi. SHu
bois, ular bilim olishga va o’rganishga intiluvchan bo’ladilar. Atrofda ro’y
berayotgan voqea-hodisalarning barchasi ularni qiziqtiradi. O’qituvchi ularning

qiziqishlarini qondirishga harakat qilishlari va shu asosda ushbu qiziqishlarni
rivojlantirib borishlari kerak.
Kichik maktab yoshi o’quvchilari uchun eng ideal Shaxs – o’qituvchi bo’lib,
bolalar ularning talablarini sidqidildan bajarishga urinadilar. Ular orasida
o’qituvchining obro’si o’z ota-onasi obro’sidan ham baland bo’ladi.
Kichik maktab yoshi o’quvchilarining fikrlashi obrazli bo’ladi. SHu bois
ularga kinoya, kesatish hamda qochiriqli gaplarni gapirish samara bermaydi.
O’qitish ko’rgazmali qurollar, vositalar yordamida tashkil etilishi kerak. Materialni
tushuntirishda uning obrazli, ifodali bo’lishiga erishishi lozim. Ularning kayfiyatiga
o’qishdagi yutuqlari, olgan baholari shuningdek, amalga oshirgan ijobiy ishlari
ta’sir qiladi. SHu bois, o’qituvchi tomonidan unga berilayotgan e’tibor alohida
qiymatga ega. Uning har bir harakati o’qituvchining e’tiroziga sababchi bo’lsa,
unda o’qish istagi yo’qoladi. Maktab ta’limidan ko’ngli soviydi. O’qituvchidan
qo’rqqanidan yolo’on gapira boshlaydi. Bu hol doimiy takrorlanaversa, qo’rqoqlik
va yolo’onchilik uning asosiy hislati bo’lib qoladi. O’qituvchi tanbehi oqilona
bo’lib, bola sha’nini erga urmasligi, Shaxsini kamsitmasligi kerak.
Kichik maktab yoshidan o’tgach, o’smirlik davri boshlanadi. Bunda bola
Shaxsi rivojlanishining murakkab davri boshlanib, u o’tish davri deb ataladi. O’tish
davri bolalikdan baloo’at davriga o’tishni ifodalaydi. O’smirlik yoshining
murakkabligi uning anatomik-fiziologik va psihologik hususiyatida ro’y berayotgan
kuchli o’zgarishlar bilan boo’liq.
O’smirlik yoshida jismoniy jihatdan sekin o’sish davri tugaydi. Jismoniy
o’sish tezlashadi. O’smirlar 3-4 yil ichida 20-25 sm o’sadilar (qizlarni o’sishi18-25,
o’o’il bolalar 25-30 sm ni tashkil etadi). Bo’yiga o’sish ilik suyaklarining uzayishi
va umurtqa suyagining kattalashishi hisobiga ro’y beradi, ammo ilik suyaklarining
ohirgi qismlarida ham too’aylik holati ustun bo’lib turadi. SHu sababli ularga
jismoniy topshiriqlar berishda gohida bu holat inobatga olinishi kerak. Ushbu holat
tufayli o’smirning qaddi-basti beso’naqay ko’rinadi. O’z navbatida suyakning tez
o’sishi, muskullar rivojining ortda qolishi sababli o’smir baland, oyoq-qo’li uzun,
ozo’inday ko’rinadi. Bu esa uning yurishiga, gavda tutishiga ta’sir etadi.

O’smirning ko’krak qafasi ham bo’yiga nisbatan sekin o’sadi. SHu sababli
ko’pchilik o’smirlarning ko’krak qafasi tor bo’ladi. Bu holat organizmning kislorod
bilan to’yinishiga to’sqinlik qiladi. Ta’lim-tarbiya jarayonida mazkur holatni
inobatga olish maqsadga muvofiqdir. Qon aylanishida ham katta o’zgarishlar yuz
berib, yurak hajmi ortadi, ammo qon tomirlarining rivoji bir oz ortda qoladi.
O’smirlik yoshida jinsiy etilish davri boshlanadi. Ularda ayollik va
erkaklikning tashqi belgilari (ovozning do’rillashi, mo’ylovning sabza urishi,
ko’krak qafasi va ko’krak bezlarining shakli, o’o’il va qiz bolaning nafas olishidagi
tafovut) paydo bo’la boshlaydi. O’zgarishlar ta’sirida ro’y bergan erotik sezgilar
ularni tashvishga soladi. Bularning barchasi ichki va tashqi tafovutlarni
kuchaytiradi. Organizmdagi o’zgarishlar o’smirning atrofdagilar bilan munosabati
mazmuniga ta’sir etadi. O’smir tabiati tundlasha boradi, kayfiyati tez o’zgaradi.
Uyda oila a’zolari davrasida esa o’zini erkin sezadi. SHu bois ko’proq ular bilan
bo’lishni istaydi.
O’smirning faoliyatida o’qish muhim o’rin tutadi. O’qish ishga aylanib
qolganligi uchun talablarning ortib borayotganligiga o’smir befarq munosabatda
bo’ladi. Fanlarni o’zlashtirishda qisman “pastlashish” holati kuzatiladi. Ammo
mustaqil topshiriqlarni bajarishda faol bo’ladi.
O’smir intizomida salbiy holatlar ko’rina boshlaydi. Bu hol uning mustaqil
bo’lishga intilishi asosida yuzaga keladi. Agar o’qituvchi o’quvchi hususiyatini
yahshi bilmasa, qo’yilayotgan talablarda birlik, yaqinlik bo’lmasa hamda ular
asoslab berilmasa, o’smir hulqida kattalarga bo’ysunmaslik kabi salbiy hususiyatlar
qaror topadi va uning hatti-harakatida bu hususiyatlar ko’rinadi.
O’smir o’quvchining e’tiborini o’qishdan tashqari ishlarni o’ziga jalb qiladi.
O’smirda muayyan yo’nalishga ega harakatli o’yinlar qiziqish uyo’otadi. Bu hildagi
ishlarda u o’zining Shaxsiy sifatlarini namoyish qilish imkoniga ega bo’ladi.
Jamoat ishlariga o’smirlarni faol jalb etish ularda ijtimoiy faollik,
tashabbuskorlik kabi fazilatlarni shakllantiradi. O’smir uchun tengdoshlarining
e’tibori, jamoaning fikri unga ota-ona va o’qituvchi fikridan ham ko’proq ta’sir
qiladi. SHuning uchun u tengdoshlari o’rtasida obro’ orttirishga, liderlikka intiladi.

Agar u o’zini o’qish va jamoa ishlarida ko’rsata olmasa yomon hulqli o’quvchi
bo’lib tanilishiga ham rozi. Bu esa aksariyat hollarda o’smirni “krimenogan”
mikromuhitga tomon etaklab boradi. Bu kabi holatlarni oldini olishda eng to’o’ri
yo’l har bir o’smir uchun o’z kuchi va imkoniyatlariga loyiq jamoa topshirio’ini
berilishidir. SHundagina o’smir jamoa uchun kerakliligini anglaydi.
O’smirda his-tuyo’ularni idora qilish layoqati endi-endi shakllana boradi. Bu
uning hulqida namoyon bo’ladi. O’zining har narsaga jahli chiqishi, qo’pollik
holatlari tez-tez yuz beradi. O’smirlarning bu hususiyati ko’proq bahs-munozara
jarayonida ko’zga tashlanadi. Garchi, o’z fikri asosli bo’lmasa-da uni ma’qullashga
urinadi.
13-14 yoshlarda o’smirlarda burch hissi, mas’uliyat tuyo’usi o’sadi,
birmuncha vazminlik paydo bo’la boshlaydi. Bu davrda o’smirda maqsadga
intilish, o’zi uchun ideal tanlash vujudga keladi. O’smirlarda ahloqiy e’tiqod
shakllanib, o’ziga hos qarashlar tarkib topa boradi.
Demak, o’smir bilan munosabatda sabr-toqat, vazminlik zarur. Unga
mustaqillik berish, buyruq emas, aksincha, maslahat berish bu yoshdagi
o’quvchilarni to’o’ri tarbiyalashning garovidir.
O’ spirinlik davri. O’spirinlik davri jismoniy o’sishning tinch davri sanaladi.
SHu boisdan, o’smirlardan farqli ravishda o’spirinlar faoliyatida romantik his-
tuyo’ulardan ko’ra ko’proq realizm muhim o’rin tutadi.
O’spirinning tana tuzilishidagi organlarning (qo’l, oyoq, ko’krak qafasi, elka)
bir-biriga muvofiqsizligi o’spirinlik davriga kelib, asta-sekin yo’qola boradi,
ularning qomatlari shakllanadi. Tana massasi bilan yurakning hajmi o’rtasidagi
munosabatda uyo’unlik, orqa umurtqa suyaklari bilan tananing tuzilishida
muvofiqlik vujudga keladi. Muskullarning kuchi va ish qobiliyati ortadi. Ichki
sekretsiya bezlarining faoliyati muvozanatlashadi. Jinsiy etilish asosan tugaydi.
Ba’zi o’spirinlarda bunday etilish ortda qoladi. Bunga sabab bolalikda kechirgan
oo’ir kasalligi, organizmning kuchsiz, nimjon yoki dardchilligi bo’lishi mumkin.
Bugungi kunda o’smirlar rivojlanishidagi (tezlashish) tufayli o’spirinning etilishi
ham tezlashadi va yuqorida qayd etilgan holat deyarli kuzatilmaydi.

O’spirinlarda organlarning tarkib topishi va organizm to’qimalaridagi
takomillashish nihoyasiga etadi. Ular jismoniy kuchli, hushbichim va soo’lom
bo’lganliklari tufayli tetik va quvnoq hayot kechiradilar.
O’spirinlar miya hujayralarining tuzilishida ro’y bergan takomillashish, asab
tizimi va faoliyati mazmunining o’zgarishiga olib keladi.
O’spirin faoliyatining asosiy turi o’qish bo’lib qolaveradi. Bilimlar hajmi
kengayadi. Ular ijtimoiy munosabatlar, hususan oila, moliyaviy, me’yoriy,
ma’muriy, ho’jalik, mehnat hamda jinoiy faoliyatlar mohiyatini teran tushunishga
intila boshlaydilar. SHu sababli mazkur yosh davrida ularga ijtimoiy-ma’naviy
bilimlarni berish maqsadga muvofiqdir. O’spirin nazariy ma’lumotlar mazmunini
tahlil eta olish imkoniga ham ega. Oilaviy, ho’jalik, oldi-sotdi hususidagi
munosabatlarni tashkil etish, maishiy va aloqa hizmatlari, shuningdek, jamoat
transportidan foydalanish choo’ida ularda ijtimoiy bilimlarni egallashga nisbatan
ehtiyoj va qiziqish hosil bo’ladi. Ehtiyoj hamda qiziqish o’z-o’zidan ijitmoiy
faoliyatni tashkil etishga bo’lgan rao’batni yuzaga ketiradi.
O’spirin ijtimoiy munosabatlar mohiyatini anglashga, ular haqida chuqur
mulohaza yurgizishga intilar ekan, ularda ahloqiy (ma’naviy) tasavvur va idrok
hosil bo’ladi. Ihtiyoriy va barqaror diqqat esa, ularning ma’naviy tafakkurining
shakllanishiga imkon yaratadi, natijada ular ijtimoiy munosabatlar borasida
mantiqiy asosli fikr yurita boshlaydilar.
O’spirin yoshda o’quvchilar turli o’quv fanlarining nazariy va metodologik
asoslarini egallashga intiladilar, fanlararo aloqadorlik va boo’liqlik hususida fikr
yurita boshlaydilar. SHu bois, ta’lim va tarbiyani tashkil etishda fanlararo
aloqadorlikdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Iqtisodiyot va ekologiya
asoslari, mehnat hamda harbiy ta’lim kabi fan va mahsus kurslar doirasida
iqtisodiy, ekologik, mehnat va harbiy faoliyatlarning ma’naviy asoslari, oqibatlari
to’o’risidagi ma’lumotlarning berilishi o’spirinlarda ma’naviy savodhonlikning
vujudga kelishini ta’minlaydi. O’spirinlarda Shaxsiy faoliyatni tashkil etishda
mustaqillikka intilish yaqqol ko’zga tashlanadi, bu esa ularda ijtimoiy-huquqiy
munosabatlar mazmunini o’zlashtirishda ijtimoiy faollik ko’rsatish ehtiyojini

yuzaga keltiradi. Ularning o’quvchilar o’z-o’zini boshqarish organlari, jamoatchilik
tashkilotlari faoliyatidagi ishtiroki ana shu ehtiyojni qondirish yo’lida muhim vosita
bo’lib hizmat qiladi.
O’spirinlarning ilm-fan, siyosat, tehnika, sport, san’at olami bilan boo’liq
qiziqishlari darajasini inobatga olib ommaviy ahborot vositalari sahifalarida
yoritilgan yuqorida qayd etilgan sohalarga oid ijtimoiy mazmundagi ahborot,
eshittirish va ko’rsatuvlar tayyorlash o’quvchilar ma’naviy madaniyatini
shakllantirishda yahshi samaralar beradi. O’spirinlardagi qiziqishni inobatga olgan
holda ijtimoiy mazmundagi hususan, “Biznes faoliyatini tashkil etishning ma’naviy
asoslari”, “Oldi-sotti munosabatlarining ahloqiy negizlari”, “YOshlar jinoyatchiligi
va uning oqibatlari”, “HHI asrga narkotiklarsiz qadam tashla!”, “Sening Huquq va
burchlaring”, “YOshlar ijtimoiy mehnatini tashkil etish shartlari”, “Nikoh
muqaddas bitim”, “Tabiatni muHofaza qilishning ma’naviy asoslari”, “Terrorizm –
mudhish jinoyat”, “Qonuniy harakat va harakatsizlik nima?” kabi mavzularda
ma’ruza va seminarlar tashkil etish, mustaqil ravishda ijtimoiy adabiyotlar bilan
ishlashga o’rgatish, noahloqiy hatti-harakatlar va ularning oqibatlari hususida davra
suhbati, Huquqni muhofaza qilish organlari hodimlari bilan uchrashuv va
anjumanlar o’tkazish, shuningdek, ijtimoiy mavzudagi kinofilmlar namoyish etish
o’oyat muhimdir.

FAN MAJMUASINI TAYYORLASHDA FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR RO’YXATI
Asosiy adabiyotlar
A1 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: O’zbekiston nashriyoti
2019 y
A2 O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida” gi Qonuni // Xalq so’zi
gazetasi 2020 yil 24-sentabr soni
A3 R.A.Mavlonova, O.To’rayeva, K.M.Xoliqberdiyev, Pedagogika. Darslik
T:. O’qituvchi 2018 yil.
A4 B.X.Xodjayev Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti.
“Sanostandart” nashriyoti. Toshkent 2017 y.

A5 K.Xoshimov, S.Nishonova. Pedagogika tarixi . Darslik –Toshkent 2005
yil
A6 K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. O‘quv
qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2010-yil
A7 Pedagogika (Pedagogika nazariyasi va tarixi) O‘qituvchilar tayyorlash va
pedagogika fani sohasi: bakalavriat yo‘nalishi uchun darslik //
prof.M.X.Toxtaxadjayevaning umumiy tahriri ostida, O‘zbekiston
Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. – Toshkent
“O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati” nashriyoti, 2010
A8 A.Xoliqov Pedagogik mahorat.DarslikT.: Iqtisod-moliya, 2011yil
A9 Maxsus pedagogika. Darslik.-T.: (Fan va texnologiya ) 2004 y

Pedagogika shaxs tarbiyasi va rivojlanishi to`g`risidagi fan. Ilmiy pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi va metodlari Reja: 1. Pedagogika fani va uning asosiy kategoriyalari. 2. Pedagogika fanining paydo bo‘lishi va rivojlanishi. 3. Pedagogik fanlar tizimi. Ilmiy-pedagogik tadqiqotlarni tashkil etish va o‘tkazish. 4. Shaxs haqida tushuncha. Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillari. 5. Shaxs shakllanishining yosh davrlari va ularning o’ziga х os xususiyatlari

Milliy istiqlol tufayli taraqqiyotning barcha sohalarida jadal rivojlanib borayotgan mamlakatimizda yosh avlodning bilim darajasini jahon andozalari talablariga javob beradigan, fan-texnika yangiliklaridan xabardor, mustaqil fikrlay oladigan, hayotga dadillik bilan kirisha oladigan, tadbirkor, ma`naviy jihatdan barkamol qilib voyaga etkazish dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Bu esa, avvalo, pedagogika fanini, ta`lim-tarbiya tizimini zamonaviy texnologiyalar asosida takomillashtirishni taqozo etadi. O`zbekiston Respublikasining «Ta`lim to`g’risida»gi Qonunida (1997y.) ta`lim davlatimiz ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustivor deb e`lon qilinishi pedagogika fani zimmasiga juda katta mas`uliyatli ulug’vor vazifalarni yukladi. Juda boy ilmiy, ma`naviy, madaniy, diniy merosimimizni qayta tiklash ularni zamon ruhi talabi bilan uyg’unlashtirib faqat shaxsiy, milliy manfaat kasb etib qolmasdan umumjahon ma`naviy, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga ulkan hissa bo`lib qo`shilmoqda. O`sib kelayotgan yosh avlod va ularning kelajakda qanday kasb-hunar egallashlariga qarab, Respublikamiz kelajagini tasavvur qilsa bo`ladi. Yoshlar farovon hayotimiz mezonidir. Xuddi shu ma`noda yoshlarning ta`lim-tarbiyasiga jiddiy e`tibor bermog’imiz lozim. Yoshlar ta`lim-tarbiyasi har bir ota-onaning, o`qituvchi-tarbiyachining Vatan oldidagi muqaddas burchidir. Savol tug’iladi: ular ta`lim-tarbiya borasida nima qilishlari, qanday yo`l tutishlari, nimaga e`tibor berishlari lozim? Bu savollarga ma`lum darajada pedagogika fani javob beradi. Pedagogika fani nima va u qachon paydo bo`lgan? Mazkur savolga javob berishdan oldin tarixiy manbalarga murojaat etaylik. Manbalarda yozilishicha kishilik jamiyati paydo bo`lgach, ijtimoiy hayotda orttirilgan tajribalarni quyi avlodga o`rgatish ehtiyoji tug’ildi. Tajribalarning to`planishi natijasida ta`lim-tarbiyaning dastlabki omillari vujudga keldi. Tabiat, ijtimoiy hayot haqidagi tajribalar asosida ma`lum bilimlar boyib bordi. Ta`lim-tarbiya ishlari bilan shug’ullanuvchi tarbiyachilar kasb-hunar homiylari sifatida ajralib chiqa boshlashdi. Ularning ta`lim-tarbiya borasidagi

faoliyatlari va to`plangan tajribalaridan o`rinli foydalanishlari pedagogika fanining vujudga kelishiga olib keldi. Shu asnoda dastlabki maktab ko`rinishidagi muassasalar vujudga keldi, taraqqiy etdi. Shunday qilib, pedagogika ta`lim- tarbiyaning maqsad va vazifalari, ularning mazmuni, metodlari hamda tashkil etish shakllari haqida ma`lumot beruvchi fanga aylandi. Demak, pedagogika fani o`sib kelayotgan yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalash uchun ta`lim-tarbiyaning mazmuni, umumiy qonuniyatlari va amalga oshirish yo`llarini o`rgatuvchi fandir. Ba`zan, pedagogika fa ni ning nima keragi bor? Pedagogikadan xabari yo`q, lekin bolalarga yaxshi tarbiya bergan insonlar ko`pku? Yoki aksincha, pedagogika fanini bilgan holda hatto o`z bolalarini risoladagidek tarbiyalay olmaganlar ozmunchami? degan savollar eshitilib qoladi. Shuni unutmaslik kerakki, pedagogika fanining yutuqlarisiz jamiyatni olg’a siljitish g’oyat mashaqqatli kechadi. Agar pedagogika fanidan xabarsiz bo`lgan kishilar pedagogika fanini o`z vaqtida o`rganib, yutuqlaridan samarali foydalanganlarida bolalarni ham yahshiroq tarbiyalagan bo`lur edilar. Pedagogikadan yaxshi xabardor kishilar esa o`z bilimlarini tajribada ishlata olmaganliklari uchun bolalarni tarbiyalashda muvaffaqiyatga erisha olmaganlar. Pedagogika fanini ham nazariy, ham amaliy jihatdan puxta o`rganish lozim. Ta`lim tarbiyadan ko`zlangan maqsadni anglash va ular tizimida yangi bilimlar berish bolalarni to`g’ri tarbiyalash shartidir. Bunda tarbiyachining beg’araz mehnati, bolalarni sevishi va ularga jon fido aylashlari tarbiya samaradorligini ta`minlaydi. Biroq, ijtimoiy jarayonda to`plangan tajribalar tarbiya mazmunini tashkil etsa-da, ularning hammasini yosh avlodga o`rgatishning imkoniyati yo`q edi. Faqat xalq ta`limi tizimiga kiruvchi bo`g’inlar orqali orttirilgan tajribaning muayyan qismini qamrab olish mumkin edi.

Bu y erda ham muammo tug’ildi. Hozirgi kunda barcha xildagi tajriba shakllari tarbiya mazmunini tashkil eta oladimi? Yosh avlod tarbiyasiga aloqador tajribalarni qanday ajratish mumkin? Kim bunday ish bilan shug’ullanadi? Tabiiyki, barcha xildagi tajriba shakllari ham tarbiya mazmunini tashkil etavermaydi. Chunki: - Birinchidan, pedagogika, xususan, o`zbek xalq pedagogikasi taraqqiyotida juda murakkab bo`lgan tomonlar (hatto bu murakkablikning noma`lum qismlari) mavjudki, ularni yoshlar daf`atan o`zlashtira olmaydilar. Masalan; sharq falsafasi yoki mutafakkirlarimizning ma`naviy merosini falsafa, tabiiy va gumanitar fanlar, diniy manbalardan yaxshi xabardor bo`la olmaganligimiz sababli o`rganishimiz qiyin kechadi; - ikkinchidan, tarbiyalanuvchilarning yosh hususiyatlariga ko`ra va ham metodik, ham moddiy asosning etishmasligi sababli to`plangan tajribalarning hammasini olish imkoniyati yo`q va hokazo. Eng muhimi, jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlariga va kelajakda kutiladigan o`zgarishlarni hisobga olib tarbiya mazmunini shakllantirish darkor. O`zbek pedagogikasining vazifasi Respublikamizda yashovchi turli millat- elatlarning orzu-istaklariga monand ta`lim-tarbiyaning ham nazariy, ham amaliy muammolarini milliy qadriyatlar asosida to`g’ri hal etib berishdir. Bunda islom dunyosida qalam tebratgan allomalarimizdan tortib, zamondosh olimu fuzalolarimizning ta`limotlaridan hamohang ta`lim tarbiyaga oid qirralarini izlab topishni taqozo etadi. Yosh-avlod dunyoqarashini shakllantirishda istiqloldan avval qoralangan tasavvuf ilmidan ham foydalanish joiz. Negaki, bir mafkura yakka hokimliligiga endilikda nuqta qo`yiladi. Erkin fikrlash tizimi yosh avlod ruhini tarbiyalashdagi bosh omillardan biridir. «Pedagogika» atamasi «Peyne»-«bola»va «aygogeyn»-«etaklamoq» degan ma`noni bildiruvchi lotincha «paydagogos» so`zlaridan paydo bo`lishi quyidagicha izohlanadi: eramizdan oldingi I asrlarda Gretsiyada, quldorlarning bolalalarini ovqatlantiradigan, sayrga olib boruvchi, tarbiyachi-qullarni «pedagog» deb atalgan. U bolalarning kamolga yetishiga mas`ul bo`lgan. Quldorning bolasini yetaklab

maktabga olib borgan va olib kelgan. Maktabda ishlovchi o`qituvchilarni «didaskallar» (didayko-men o`qitaman) deyishgan. Feodalizm jamiyatiga kelib esa har ikki kasbdagi kishilar hamkorligi natijasida ta`lim-tarbiya bilan maxsus shug’ullanuvchilar vujudga kelgan. Ularni chex pedagogi Ya.A.Kamenskiy ta`kidlaganidek, «pedagog» deb nomlaganlar va bu so`z hozir ham ta`lim-tarbiya beruvchi o`qituvchilarga nisbatan qo`llaniladi. Har qanday fanning ob’ekti va predmetini farqlash muhim ahamiyatga ega. Fanning ob’ekti - shu fan tadqiq etadigan voqe’lik qismi ya’ni, o’rganish sathi, maydoni hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, pedagogika fanining ob’ekti- pedagogik jarayonda kechadigan tarbiyalash, ta’lim berish, rivojlantirish asosida shakllanadigan inson hisoblanadi. Pedagogika o’zining ob’ektini – rivojlanayotgan, doimiy yuksalish sharoitidagi insonda anglaydi. Bu inson doimiy ravishda tabiat hamda jamiyat qonuniyatlariga bo’ysunib, ular bilan uyg’unlikda faoliyat ko’rsatadi. Fanning predmeti- ob’ektdagi bevosita o’rganiladigan aniq soha bo’lib, u o’z xususiyatlari, sifatlari va jihatlariga ega. Predmet – bu tadqiqotchi (sub’ekt) tomonidan mazkur ob’ektda qo’yilgan vazifani o’rganish sohasi hisoblanadi. Pedagogika fanining predmeti- bir butun yaxlitlikdagi pedagogik jarayonning qonuniyatlari va mohiyati hisoblanib, shaxsning shakllanishi va rivojlanishi ushbu jarayonda kechadi. Lo’nda qilib aytganda pedagogikaning predmeti - inson rivojlanishini ta’minlaydigan pedagogik jarayon dir. Zamonaviy pedagogik jarayon bir qator o’zaro bog’liqlikdagi jarayonlar: o’qitish, tarbiyalash, o’z-o’zini tarbiyalash, rivojlanish, ta’lim, psixologik tayyorgarlikni o’zida qamrab oladi. Zamonaviy talqinda pedagogikaning ob’ekti bo’lib-pedagogik jarayon ishtirokchilarining o’zaro ta’siri hisoblansa, predmeti esa- o’zaro ta’sirning maqsadi, mazmuni, yo’llari hamda pedagogik texnologiyalarda o’z aksini topadi.

Pedagogika shaxs tarbiyasi va rivojlanishi to`g`risidagi fan. Ilmiy pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi va metodlari

08.08.2023

0

297.560546875 KB

Похожие