TARIXIY ANTROPOLOGIYADA MUAMMOLARINI TANLASH VA O‘RGANISH METODOLOGIYASI . Reja: 1. Tarixiy antropologiyada tadqiqot metodlari. 2. Tarixiy antropologiyada tadqiqot metodlarini olib borishda e’tibor beriladigan jihatlar.

2.1. Tarixiy antropologiyaning metodlari qanaqa? Ular boshqa ijtimoiy fanlardlagi ilmiy metodlardan nimasi bilan farq qiladi? An’anaga ko‘ra, antropologiyada ishlash boshqa jamiyatning zaminida ishlashni talab qiladi. Mahalliy- madaniy muhit o‘rab turgan sharoitda insonlar hayotini o‘rganishda etpnografiya qo‘llaniladi. E tnograflar turli jamoalarni tadqiq qilishadi. Ular insoniy qarindoshliklarni mahalliy xalqning yashash sharoitini o‘rgangan holda a n i q l a s h a d i . I n t e r v y u j a d v a l l a r i e t n o g r a f l a r n i n g h a r x i l odamlardan keraklm ma’lumotlarni yig‘ib yurgan odam tomonidan tuziladi. E t n o g r a f l a r m a h a l l i y j a m o a h a y o t i b i l a n b o g ‘ l i q a l o h i d a muhitda maslahatchilar bilan birgalikda ishlab kelmoqda. Hayot, tarix hujjatlari, insoniy tajribalar, madaniy va ma’naviy o‘zgarishlar j a r a y o n i d a o ‘ r g a g a n i l a d i . G e n e a l o g i k m a ’ l u m o t l a r q a r d o s h l i k t a m o y i l l a r i v a i j t i m o i y h a y o t n i o ‘ r g a n i s h d a a l o h i d a m u h i m hisoblanadi 1 .. Arxeologik antropologlar guruhlari vaqt va fazo orqali ham ishlashadi. Oddiy qilib aytganda, arxeologlar har ikkala mahalliy ( q a z i b o l i s h ) v a m a h a l l i y ( t i z i m l i k u z a t u v ) i s t i q b o l l a r i n i birlashtiradi. Zamonaviy etnograflarga o‘xshab, ular joylarning alohida va bo‘lingan holdaligini emas, balki butun bir katta ijtimoiy tizimlarni o‘rganishadi. A n t r o p o l o g l a r e t n i k m a j b u r i y a t l a r n i o ‘ z l a r i n i n g o ‘ q i s h sohalarida, jamiyat va madaniyatda, inson ko‘rinishlarida, boshqa ko‘rinishlar va atrof- muhitga nisbatan anglashadi. An’anaga ko‘ra, antropologlar kichik jamiyatlarda, sotsialashgan zamonaviy millatlarda ishlashadi. Turli o‘rganish texnikalari bunday jamiyatlarda rivojlanadi. Sotsiolog olimlar kuzatuv ishlari oddiy usullarda kompleks jamiyatlarda ishlashadi. Kuzatuv ishlari etnografiyadan nimasi bilan farq qiladi? j| ko‘plab a’lo darajadagi javoblarga qaraganda kuzatuv ishlarini olib boruvchi, bajargan 1 Conrad Phillip Kottak Cultural Anthropology . А.Бегматов таржимаси . Тошкент 2004 й. 79 б.

ishlarini savollar ishlatib qo‘llashgan. Sotsiolog bo‘laklarni keng aholi haqida xulosa chiqargan holda o‘rganadi. Antropologiya insonni o‘rganuvchi boshqa fanlardan o‘zinii qiyosiyligi va kengqamrovliligi bilan ajralib turadi. Antropologl^ biologiya, til, madaniyat, o‘tmish va hozir mavjud bo‘lgan ibtidoiy zamonaviy jamiyatlarni tadqiq qiladi. Ushbu bobda antropologiyansh asosan madaniy antropologiyaning dala ishlarini olib borish usullash i j ti m oi y f anl ar dagi boshqa usul l ar bi l an qi yosl anadi . Bunda antropologiyaning etnik jihatlari ham inobatga olinadi. Taxminan asrning oxirlariga kelib antropologiya sotsiologiya fanidan ajral chiqa boshladi. Jamiyatni o‘rganishni boshlab berganlar orasida fransiyalik olimi Emil Durkxeym sotsiologiya va antropologiya fani asoschilarida hisoblanadi. Oddiy va murakkab tuzilgan jamiyatlar haqida mushohada yuritar ekan mahalliy Avstraliya xalqlarining yozma yodgorliklariga (Durkxeym 1912/1961) va zamonaviy xalqlarda namoen bo‘luvchi ommaviy fenomen (o‘z joniga qasd qilish ko‘rsatkichlari kabi)larni nazardan q o c h i r m a y d i . S h u n d a y q i l i b a n t r o p o l o g i y a q a d i m i y j a m i y a t l a r , sotsiologiya esa zamonaviy jamiyatlarga ixtisoslashadi. Tarixiy antropologiyada etnografiyaga xos dala ishlarini olib borish usullarga quyidagilar kiradi: Kundalik faoliyatlarni bevosita kuzatish.  Turli xil darajadagi suhbatlar ;  Genealogik usul  Jamoaning o‘ziga xos hayot tarzi haqida muhim maslahatchi bilan olib boriladigan faoliyat 2 . 5. Batafsil muloqot olib borish, odatda ayrim odamlarn; (hikoyachining) hayoti haqidagi ma’lumotlarni beradi. E tnografning shaxsiy kuzatishlari va xulosalari bilan qiyoslanishi mumkin bo‘lgan mahalliy e’tiqodlar va qarashlarni aniqlash Turli xil muammolarga yechim topish uchun yo‘naltirilgan tadqiqotlar; 2 Conrad Phillip Kottak Cultural Anthropology . А.Бегматов таржимаси . Тошкент 2004 й. 83 б.

Uzoq muddatli tadqiqot - ma’lum bir hudud yoki makonni doimiy tadqiq etish Guruh bo‘lib tadqiqot olib borish - ko‘pchilikni tashkil qilgan etnograflar tomonidan boshqariladigan tadqiqot kuzatuv va amaliy kuzatuv usuli E tnograflarning kundalik hayotning turli taraflariga, fasliy jarayonlarga va g‘ayrioddiy hodisalarga diqqat bilan yondashishi taqozo etiladi. O‘zlari ko‘rib turgan voqea-hodisalarni qog‘ozga tushirib borishlari lozim. Etnograf dala ishini olib bor e k a n d a s t l a b k i k u n y o k i h a f t a d a b o ‘ l g a n i d e k e n d i u a t r o f d e jarayonlarga ajablanarli nigoh bilan qaramaydi 3 . Ko‘pchilik etnograflar o‘z taassurotlarini shaxsiy kundalik xotira daftarlariga yozib boradilar va bu kundalik zsa rasmiyroq ko‘rinishdagi dala taassurotlari daftaridan farq qiladi. Bu kabi xotira daftarlarida aks etadigan dastlabki taassurotlar keyinchalik madaniy tafovutlarning asosiy jihatlarini qayta ko‘rsatib beradi. Bunday jihatlarga farqli hidlar, odamlarning shovqin-suronlari, ularning ovqat yeyishida og‘izlarining holati va bir-birlariga qanday nigoh bilan qarashlari kirishi mumkin. Arzimas tuyuluvchi bu ko‘rinishlar g‘oyatda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular Bronislav Malinovski iborasi bilan aytganda «mahalliy hayotning va alohida kishi faoliyatining tassavvur qilib bo‘lmas xususiyatlari dan iboratdir. Bu kabi fundamental jihatlarni mahalliy odamlar tabiiy ko‘rinishlar sifatida qabul qiladilar. Bu kabi jihatlar ular uchun aslida gapirishga ham arzimaydigandek tuyulsa-da, lekin antropologning o‘rganmagan ko‘zi bunday g‘ayrioddiy ko‘rinishlarni tezda ilg‘ab oladi va bu holatlar bilan yaqindan tanishish natijasida ularni yaxshiroq tushunish imkoniga ega bo‘ladi. Dastlabki taassurotlar g‘oyatda qimmatli bo‘lib, bu imkoniyatni qo‘ldan boy bermaslik uchun kuzatuvchilardan birinchi navbatda diqqat bilan 3 Conrad Phillip Kottak Cultural Anthropology . А.Бегматов таржимаси . Тошкент 2004 й. 78 б.

kuzatishlari va o‘z taassurotlarini tartib bilan qog‘ozga tushirib borishlari talab etiladi. Etnograflar laboratoriya kataklaridagi hayvonlarni o‘rganmaydilar. Psixologlarning kaptarlar, jo‘jalar, dengiz cho‘chqasi va kalamushlar ustidan olib boradigan tadqiqotlari etnografik tadqiqotdan tubdan farq qiladi. Antropologlar tadqiqot qilinayotganlarni boshqarmaydilar yoki ularning ma’lum bir sharoitga qanday javob berishlarini o‘rganmaydilar. Biz tilsiz buyum yoki jonzotlarni o‘rganmaymiz, bizning tadqiqotimiz markazida inson zoti turadi. Etnograflar o‘rganish jarayonida ulardan o‘z bilganlaricha foydalanmaydilar, inson muhitini boshqarmaydilar yoki sinov tariqasida ma’lum faoliyatlarni keltirib chiqarmaydilar. Ular mezbonlar (o‘zga madaniyat vakillari) bilan ishchanlik ruhidagi do‘stona aloqa o‘rnatishga harakat qiladilar. Etnografiya olib boradigan odatiy tadqiqot usullaridan biri bevosita qatnashuv deb nomlanadi. Bu biz o‘rganayotgan jamoa bilan birgalikda yashash va uning bir qisman aylanish degan ma’noni anglatadi. Inson zoti boshqalar bilan birga yashar ekan biz butunlay befarq kuzatuvchi bo‘la olmaymiz. Kuzatuv tadqiqoti Antropologlarning keng ko‘lamli jamiyatlarda tobora ko‘proq olib borishlari natijasida etnografiya va kuzatuv tadqiqotlar birgalikda olib borishning yangi usullari paydo bo‘ldi (Frik 1994). Kuzatuv tadqiqotida odatda katta aholi orasidan tadqiqot ostidagi aholi guruhi tanlab olinadi. To‘g‘ri tanlangan turli xil qatlamlarni o‘z ichiga olgan guruhni o‘rganish natijaa yirik aholi bo‘yicha aniq tasavvurga ega bo‘lish mumkin. Kichikroq jamiyatlarda etnograflar mahalliy xalqni yaxshir biladilar, lekin jamiyatning yirikligi va murakkab tuzilgashi sharoitidagi kuzatuvning egasiz bo‘lishdan boshqa afzalligi mav) emas. Kuzatuv tadqiqotini olib boruvchilar tadqiqot doirasida odamlarni respondentlar deb ataydilar. Ya’ni, ular tadqiqot davomr savollarga javob beruvchilardir. Ba’zida ular tadqiqotchi tomonida alohida intervyu vositasida o‘rganiladi.