TARIXIY ANTROPOLOGIYADA ZAMONAVIY YO‘NALISHLAR Reja 1. Yangi zamonaviy yo‘nalishlarning shakllanish omillari. 2. Strukturaviy antropologiya yo‘nalishi 3. Neofunksionalizmning Manchester maktabi 4. Lesli Elvin Uayt konsepsiyasi 5. Neoevolyusionizm g‘oyalari

Tarixiy antropologiyada zamonaviy yo‘nalishlar Keyingi yarim asr davomida tarixiy antropologiya fanida ko‘plab yangi nazariy-metodologik qarashlar hamda g‘oyalar paydo bo‘ldi. Shubhasiz bunday qarashlarning paydo bo‘lishi dunyo miqyosidagi siyosiy jarayonlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq. Bu davrda Yevropa antropolog lari tomonidan bir qator yangi nazariyalar yaratildi. Ayniqsa, ikkinchi jahon urushidan so‘ng mustamlakachi imperiyalarning yemirilishi antropologiyaning taraqqiyotiga sezilarli ta’sir qildi deb aytish mumkin. Aynan shu davrda Yevropa antropolog/etnologlari tomonidan antropologiya - antropologiya sohalarida bir qator yangi nazariyalar yaratildi. Jumladan, mashhur fransuz olimi Levi Stross (1908-2009 yy)ning strukturaviy antropologiya maktabini misol tarzida keltirish mumkin. Levi-Stross XX asr jahon antropologiyasi fanining klassiklaridan biri bo‘lib, uning nazariy-metodologik qarashlarining o‘ziga xosligi va ilmiyligi bilan antropologiya fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan. Shuningdek, keyingi o‘n yilliklarda Yevropa antropolog/etnolog olimlari orasida bir qator yangi yo‘nalishlarga asos solinmoqda. Jumladan, ingliz olimi Maks Gyulkman (1917 –1975 yy.) tomonidan «neofunksionalizmning Manchester maktabi» nomi ostida mashhur bo‘lgan yo‘nalishga asos solingan. Rodney Nidxem (1923 yilda tug‘ilgan.) tomonidan ijtimoiy strukturalizmning yangi konsepsiyasi yaratilgan. Fransuz etnologlari XX asr ikkinchi yarmidan boshlab, ma’lum ma’noda Levi Stross qarashlari ta’sirida bo‘lishlariga qaramay, Moris Godile, Klod Melissolar tomonidan tarixiy materializmga asoslangan qarashlarini shakllantirishga harakat qilganlar. Tarixiy antropologiyada so‘nggi o‘n yilliklarda yangi nazariyalar yaratilishi AQShga ta’luqlidir. Bu dunyodagi siyosiy vaziyat va kuchlar muvozanatining o‘zgarishi bilan bog‘liq. Ayniqsa, ikkinchi jahon urushidan so‘ng mustamlakachilik siyosatining yemirilishi antropologiyaga sezilarli ta’sir qildi. Ilgari yirik mustamlakachi davlatlarda antropologiyaga qiziqishning pasayishi o‘z navbatida, antropologik tadqiqotlarga ajratiladigan mablag‘ning kamayishiga olib keldi.

Niderlandiyada antropologiya va antropologiyaga amaliy qiziqishniing zaiflshuvi sababli, bir qator ilmiy tadqiqot institutlari yopildi. Buyuk Britaniya va Fransiyada esa antropologiyaning fanlar tizimidagi mavqei pasaydi. Biroq, bu Yevropa mamlakatlarida tarixiy antropologiya fani butunlay inkor etildi degan ma’noni anglatmaydi. Keyingi davrda Yevropa olimlari tomonidan antropologiya sohasida bir qator yangi nazariyalar yaratildi. Jumladan, ingliz olimi Maks Glyukman (1917-1975 yy) tomonidan “neofunksionalizmning Manchester maktabi” nomi ostida mashhur bo‘lgan yo‘nalishga asos solingan. Rodney Nidxem (1923 yili tug‘ilgan) tomonidan ijtimoiy strukturalizmning yangi konsepsiyasi yaratilgan. Fransiyada ham antropologiya rivojlanib garchi ular Levi Stross qarashlari ta’sirida bo‘lishiga qaramay, Moris Godile, Klod Melissolar tarixiy materializmga asoslangan qarashlarni shakllantirishga harakat qilishgan. XX asrning 50-yillaridan boshlab AQShda antropologiya, madaniy antropologiya nomi ostida nihoyatda rivojlandi hamda u o‘z ta’sirini Yevropaga ham o‘tkazdi. Bu davrda AQShda mazkur fanga qiziqishning ortishiga ikki xil sababni ko‘rsatish mumkin: birinchidan, AQShda madaniy antropologiya talabalarning umumiy ta’lim olishlarida muhim rol o‘ynagan ijtimoiy-gumanitar fan hisoblanan, ikkinchidan ikkinchi jahon urushidan so‘ng jahon siyosiy maydonidagi vaziyatning o‘zgarishi AQShda antropologiya fani taraqqiyotiga ma’lum ma’noda ijobiy ta’sirini o‘tkazdi. Amerikalik olimlar tomonidan uchinchi dunyo mamlakatlariga tavsiya qilingan madaniy relyativizm konsepsiyasi dunyoning yangi tartib qoidasi sifatida qabul qilingan. XX asrning 40-50 yillarida Amerika va Yeropa tarixiy antropologiyasida Yevropa etnotsentrizmni targ‘ib qilgan yangi maktab shakllandi. Bu maktab vakillari Yevropadan boshqa madaniyatlarni qoloq va yovvoyiroq deb hisoblaganlar. Bu nazariya Boas tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, uni Melavill Xerkovis rivojlantirgan. XX asrning 40-yillariga kelib, tarixiy antropologiyada evolyusion nazariyani isloh qilib, uni to‘ldirib, neoevolyusionizm g‘oyasi vujudga keldi. XX asrning 40 -

yillarida antropologiyaning taraqqiyoti evolyusionizm g‘oyalariga qiziqishning kuchayishiga olib keldi. Bu paytda klassik evolyusionizmning sodda to‘g‘ri chiziqliligini inkor etgan yangi yo‘nalish shakllandi. Neoevolyusionizm tarafdorlari “evolyusiya” atamasini u albatta progress (taraqqiyot) yoki ortga qaytarib bo‘lmaydigan o‘zgarishni: oddiylikdan murakkablikka o‘tishni; oddiy moslashuv (adaptatsiya)ning kuchayib borishini bir chiziqli yoki ko‘pchiziqli evolyusiyani; darvinning turlar bo‘yicha g‘oyasini umuman inson madaniyatiga nisbatan qo‘llash mumkinmi va h. ko. ni turlicha izohlagan. Ushbu atamani tushunilishi bo‘yicha u yoki bu nazariy xulosalar qilingan. Yangi evolyusionizm g‘oyasi tarafdorlarining ko‘pchiligi, universal tarixiy qonuniyatni tan olmaydilar, shuning uchun ular “evolyusiya”ni ma’lum bo‘lmagan sabablarga ko‘ra insoniyatning doimiy rivojlanishi sifatida izohlaydilar. Madaniyatning bir chiziqdagi taraqqiyoti g‘oyasi o‘rnida neoevolyusionistlar bir necha: umumiy va xususiy taraqqiyot nazariyasi, mikro va makro jarayonlar nazariyasini, madaniy dominantlik qonuni, taraqqiyot imkoniyati qonuni va boshqalarni ishlab chiqdilar. O‘z tadqiqodlarida ular insoniyat tarixini ko‘pchiziqli yopiq tizimlar taraqqiyoti yig‘indisi sifatida ko‘rsatib, ko‘pliniyalikni insonni ekologik muhitga moslashuvi natijasi sifatida izohlaydilar. Neoevolyusionizm g‘oyalari AQShda alohida o‘rin tutib, kulturolog va etnolog Lesli Elvin Uayt (1910-1975) asarlarida o‘z ifodasini topgan. Madaniyat haqidagi g‘oyalar va umumiy konsepsiyalarini Uayt “Madaniyat haqida fan” (1949), “Madaniyat evolyusiyasi (1959) va” Madaniy sistemalar tushunchasi: qabilalr va millatlarni tushunish kaliti “(1975) fundamental asarlarida bayon etgan. Uayt konsepsiyasi asosida uning ijtimoiy madaniy hodisalar va jarayonlarni tadqiq qilishda ikki tadqiqot usuli: tarixiy va funksional bo‘lishiga qarshi ekanligi o‘z ifodasini topgan. Birinchisi katta ijtimoiy ahamiyatga ega hodisalarni taxlil qilsa, ikkinchisi madaniy hodisalar, jarayondarning umumiy xususiyatlarini, ularning xronologik ketma – ketligidan qat’iy nazar o‘rganilishini anglatadi. Ularning o‘rniga amerikalik olim, madaniy jarayonlarning uch turini, uni izohlashning yana shuncha usulini: vaqtli jarayonlar, xronologik ketma –

ketlikdagi muhim voqealar tarix tomonidan o‘rganilishi lozim: madaniy taraqqiyotning funksional jihatlari–funksional tahlil chegaralarida tadqiq qilinsa; nihoyat formal – vaqtli jarayonlar, unda madaniy hodisalar vaqtli ketma – ketlik formatida – evolyusion metodda ko‘rilishi lozim deb hisoblaydi. Uaytning fikricha evolyusiya, mavjudlikning uch asosiy formasining yaxlitlikdagi taraqqiyoti bo‘lib, bu jarayonda bir forma ikkinchisidan xronologik ketma-ketlikda o‘sib chiqadi. Har bir forma o‘z navbatida madaniyatning turli elementlari yig‘indisidan tashkil topadi. Uayt bo‘yicha madaniyat mustaqil tizimni tashkil etib, uning vazifasi va maqsadi-insoniyat uchun hayotni xavfsiz va qulay qilishdir. U o‘z hayotiga ega, o‘z prinsip va qonuniyatlari tomonidan boshqariladi. Asrlar davomida u shoxlarni tug‘ilganidan o‘z bag‘riga olib, ularni fikrlari, xulqi, tasavvuri va munosabatlariga ega shaxslarga aylantiradi. Lekin Uaytning yozishicha har qanday taraqqiyotning o‘lchovi va manbasi energiya (quvvat) hisoblanadi. Barcha tirik mavjudotlar kosmosning erkin energiyasini, o‘z tanalaridagi hayotiy jarayonlarga xizmat qiladigan quvvat turlariga aylantiradi. O‘simlik quyosh energiyasini o‘sish, qayta yaralish uchun, hayotini saqlash uchun zarur bo‘lgani singari, insonlar ham yashash uchun quvvat olishlari shart. Bu to‘lig‘icha madaniyatga ham ta’luqlidir. Har qanday madaniy harakat energiyani sarflashni talab etadi. Madaniyatning yuksakligi omili va belgisini aniqlovchi vosita, uning quvvat bilan ta’minlanishi darajasidir. Madaniyatlar foydalanayotgan quvvati miqdori bilan farqlanib, madaniy taraqqiyot darajasi aholi jon boshiga yil davomida ishlatilgan quvvat miqdori bilan o‘lchanishi ham mumkin. Taraqqiy etmagan madaniyatlar faqat inson kuchiga nisbatan rivojlanganlari esa shamol, bug‘, atom quvvatidan foydalanadi. Shu tariqa Uayt madaniyat evolyusiyasini ishlatiladigan quvvat miqdorining o‘sishi, butun madaniy evolyusiya mazmun-mohiyatini esa insonning dunyoga moslashuvini takomillashtirish bilan bog‘laydi. L. Uayt konsepsiyasida ramzlar nazariyasi muhim o‘rinni egallaydi. Olim madaniyatni ekstrasomatik (noan’anaviy) an’ana sifatida belgilab, unda ramzlar yetakchi rol o‘ynashini ta’kidlaydi. Uning fikricha ramziy xulq – atvor