Fe’l so‘z turkumi
![Fe’l so‘z turkumi
Reja :
1. Fe’lning umumiy grammatik ma’nosi
2. Fe’l derevatsiyasi
3. Fe’lning tasniflovchi grammatik kategoriyalari](/data/documents/f75547b7-c74d-4d71-bf9c-344323f07691/page_1.png)
![O‘zbek tilidagi fe’llar leksik-grammatik xususiyatiga ko‘ra ikki asosiy guruhga ega :
A; mustaqil fe’l B; nomustaqil fe’lMasalan, Daraxtlar yam-yashil gapida sifat-kesim turg‘un holatni ifodalamoqda.
Daraxtlar ko‘kardi gapida esa
holat jarayon sifatida, Bir tusdan ikkinchisiga o‘tish
tarzida yuz bermoqda.Fe’lning UGMsi – ish-harakat va holatni jarayon sifatida ifodalash.
Holat ifodalash boshqa so‘z
turkumiga ham xos. Biroq fe’lda u bir tusdan
boshqasiga o‘tish tarzida.](/data/documents/f75547b7-c74d-4d71-bf9c-344323f07691/page_2.png)
![1 ) Lug‘aviy ma’no
asosidagi harakatni
ifodalaydi 2 ) Biror so‘zni
boshqarib yoki
biror so‘z
tomonidan
boshqarilib keladi 3 ) Harakatning
obyektga
munosabatiga ko‘ra
ikkiga bo‘linadi: a )
o‘timli fe’l; b )
o‘timsiz fe’lMustaqil fe’lga quyidagi xususiyat xos:](/data/documents/f75547b7-c74d-4d71-bf9c-344323f07691/page_3.png)
![4 ) fe’l ifodalagan harakat
obyektiv borliq hodisasi bo‘ladi
5 ) Harakat real yoki irreal
bo‘lishi ham mumkin
6 ) Har qanday harakat
bajaruvchi bilan ham bo‘ladi.](/data/documents/f75547b7-c74d-4d71-bf9c-344323f07691/page_4.png)
![7 ) Harakat zamon bilan bog‘lanishi mumkin.
Mantiqan zamondan tashqaridagi harakat yo‘q.
8 ) aytilganidek, borliqda harakat, albatta,
bajaruvchi bilan bog‘lanadi. Biroq uning tildagi
ifodasida Grammatik shaxs mavjud bo‘lmasligi
mumkin.](/data/documents/f75547b7-c74d-4d71-bf9c-344323f07691/page_5.png)
![Nomustaqil fe’llar
Bevosita lug‘aviy ifodali harakat
ma’nosiga ega emas.
•
Masalan, qaror qildi, o‘qib chiqdi.
Biroq bu fe’llardan ham qandaydir
harakat uqilmoqda.
•
Bu harakat derivatsion, grammatik harakat
lekin lug‘aviy emas.](/data/documents/f75547b7-c74d-4d71-bf9c-344323f07691/page_6.png)
![a ) Yordamchi
fe’l;
b ) Ko‘makchi fe’l;
d ) To‘liqsiz fe’l.Nomustaqil fe’l mohiyat e’tibori
bilan uchga bo‘linadi:](/data/documents/f75547b7-c74d-4d71-bf9c-344323f07691/page_7.png)
![Affiksatsiya
KompozitsiyaFe’l o‘ziga xos so‘z yasalish tizimiga
ega. U, asosan,](/data/documents/f75547b7-c74d-4d71-bf9c-344323f07691/page_8.png)
![Affiksatsiya usuli keng qamrovli. Bu usul bilan fe’l
bo‘lmagan so‘zdan fe‘l yasaladi.
Yasash asosiga qo‘shilib, fe’l hosil qiluvchi affiksning
so‘z yasash darajasi ham turlicha. –la, -lan, -lashtir, -a ( r),
-a ( y ) kabi affiks ancha mahsuldor bo‘lib, ko‘p miqdorda
fe‘l hosil qiladi. Bu affiksning har biri turli derivatsion
qolip tarkibida fe‘l yasaydi.Affiksatsiya usuli](/data/documents/f75547b7-c74d-4d71-bf9c-344323f07691/page_9.png)
![Kompozitsiya usuli
Bu usul vositasida qo‘shma va juft
fe’l yasaladi:
Qo‘shma fe’l tarkibiga ko‘ra ikkiga
bo‘linadi:
a ) ism+fe’l;
b ) fe’l+fe’l.
Ism+fe’l tipidagi fe’lni hosil qilishda
yordamchi fe’l vazifasida ( qilmoq ) ,
( etmoq ) , ( aylamoq ) kabi.
O‘zbek tilida fe’l+fe’l tipidagi fe’l
barmoq bilan sanarli: ( sotib olmoq ) ,
( olib bormoq ) , ( olib chiqmoq ) kabi. Juft fe’l grammatik shakliga ko‘ra ikki
ko‘rinishda bo‘ladi:
a) Biri ravishdosh, ikkinchisi boshqa shaklda:
( aylanib-o‘rgilmoq ) , ( o‘ynab-kulmoq ) ;
b) Har ikki qismi bir xil shaklda: ( aylanib-
o‘rgilib ) , (o‘ylamay-netmay )
Tilshunosligimizda fe’l ibora bilan qo‘shma fe’l
chegarasi aniq oydinlashtirilmagan.](/data/documents/f75547b7-c74d-4d71-bf9c-344323f07691/page_10.png)
![Fe’lning tasniflovchi kategoriyalari faqat shu turkumga xos
Grammatik shakllar sistemasidir. Ular nisbat, o‘zgalovchi, harakat
tarsi, bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyalari. Fe’l kesimlik yoki
nokesimlik vazifasida bo‘lishidan qat’iy nazar, ushbu shakldan
birida bo‘lishi shart. Tasniflovchi shakllar orasida nisbat fe’l
leksemani modifikatsiya qilish darajasi jihatidan boshqalaridan
ustuvordir. O‘zgalovchi, nisbatdan farqli o‘laroq, fe’lning
nokesimlik vazifasi uchun xoslangan. O‘zgalovchi kategoriyasining
umumlashgan Grammatik ma’nosi – fe’lni kesim vazifasidan
tashqarida boshqa ya’ni hokim so‘z bilan bog‘lash vazifasini
bajarish.
Tarz ma’nosi fe’lda ifodalanishi ham, ifodalanmasligi ham mumkin.
Masalan, ( o‘qidi ) fe’lida u nol darajada bo‘lsa, ( o‘qib chiqdi ) so‘z
shaklida namoyon bo‘lgan.](/data/documents/f75547b7-c74d-4d71-bf9c-344323f07691/page_11.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy
tili, Toshkent – 2009
2. Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek tili Toshkent - 2007](/data/documents/f75547b7-c74d-4d71-bf9c-344323f07691/page_12.png)
Fe’l so‘z turkumi Reja : 1. Fe’lning umumiy grammatik ma’nosi 2. Fe’l derevatsiyasi 3. Fe’lning tasniflovchi grammatik kategoriyalari
O‘zbek tilidagi fe’llar leksik-grammatik xususiyatiga ko‘ra ikki asosiy guruhga ega : A; mustaqil fe’l B; nomustaqil fe’lMasalan, Daraxtlar yam-yashil gapida sifat-kesim turg‘un holatni ifodalamoqda. Daraxtlar ko‘kardi gapida esa holat jarayon sifatida, Bir tusdan ikkinchisiga o‘tish tarzida yuz bermoqda.Fe’lning UGMsi – ish-harakat va holatni jarayon sifatida ifodalash. Holat ifodalash boshqa so‘z turkumiga ham xos. Biroq fe’lda u bir tusdan boshqasiga o‘tish tarzida.
1 ) Lug‘aviy ma’no asosidagi harakatni ifodalaydi 2 ) Biror so‘zni boshqarib yoki biror so‘z tomonidan boshqarilib keladi 3 ) Harakatning obyektga munosabatiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: a ) o‘timli fe’l; b ) o‘timsiz fe’lMustaqil fe’lga quyidagi xususiyat xos:
4 ) fe’l ifodalagan harakat obyektiv borliq hodisasi bo‘ladi 5 ) Harakat real yoki irreal bo‘lishi ham mumkin 6 ) Har qanday harakat bajaruvchi bilan ham bo‘ladi.
7 ) Harakat zamon bilan bog‘lanishi mumkin. Mantiqan zamondan tashqaridagi harakat yo‘q. 8 ) aytilganidek, borliqda harakat, albatta, bajaruvchi bilan bog‘lanadi. Biroq uning tildagi ifodasida Grammatik shaxs mavjud bo‘lmasligi mumkin.