logo

Fe’l so‘z turkumi

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1473.9677734375 KB
Fe’l so‘z turkumi
Reja :
1. Fe’lning umumiy grammatik ma’nosi
2. Fe’l derevatsiyasi
3. Fe’lning tasniflovchi grammatik kategoriyalari  O‘zbek tilidagi fe’llar leksik-grammatik xususiyatiga ko‘ra ikki asosiy guruhga ega : 
A; mustaqil fe’l B; nomustaqil fe’lMasalan, Daraxtlar yam-yashil gapida sifat-kesim turg‘un holatni ifodalamoqda.
Daraxtlar ko‘kardi gapida esa 
holat jarayon sifatida,  Bir tusdan ikkinchisiga o‘tish 
tarzida yuz bermoqda.Fe’lning UGMsi – ish-harakat va holatni jarayon sifatida ifodalash.
Holat ifodalash boshqa so‘z 
turkumiga ham xos. Biroq fe’lda u bir tusdan 
boshqasiga o‘tish tarzida.             1 ) Lug‘aviy ma’no 
asosidagi harakatni 
ifodalaydi 2 ) Biror so‘zni 
boshqarib yoki 
biror so‘z 
tomonidan 
boshqarilib keladi 3 )  Harakatning 
obyektga 
munosabatiga ko‘ra 
ikkiga bo‘linadi: a )  
o‘timli fe’l; b )  
o‘timsiz fe’lMustaqil fe’lga quyidagi xususiyat xos: 4 )  fe’l ifodalagan harakat 
obyektiv borliq hodisasi bo‘ladi
5 )  Harakat real yoki irreal 
bo‘lishi ham mumkin
6 )  Har qanday harakat 
bajaruvchi bilan ham bo‘ladi.    7 )  Harakat zamon bilan bog‘lanishi mumkin. 
Mantiqan zamondan tashqaridagi harakat yo‘q.
8 )  aytilganidek, borliqda harakat, albatta, 
bajaruvchi bilan bog‘lanadi. Biroq uning tildagi 
ifodasida Grammatik shaxs mavjud bo‘lmasligi 
mumkin. Nomustaqil fe’llar
Bevosita lug‘aviy ifodali harakat 
ma’nosiga ega emas.
•
Masalan,  qaror qildi, o‘qib chiqdi.
Biroq bu fe’llardan ham qandaydir 
harakat uqilmoqda.
•
Bu harakat derivatsion, grammatik harakat 
lekin lug‘aviy emas. a )  Yordamchi 
fe’l;
b )  Ko‘makchi fe’l;
d )  To‘liqsiz fe’l.Nomustaqil fe’l mohiyat e’tibori 
bilan uchga bo‘linadi:    Affiksatsiya 
KompozitsiyaFe’l o‘ziga xos so‘z yasalish tizimiga 
ega. U, asosan,  Affiksatsiya usuli keng qamrovli. Bu usul bilan fe’l 
bo‘lmagan so‘zdan fe‘l yasaladi.
Yasash asosiga qo‘shilib, fe’l hosil qiluvchi affiksning 
so‘z yasash darajasi ham turlicha.  –la, -lan, -lashtir, -a ( r), 
-a ( y )   kabi affiks ancha mahsuldor bo‘lib, ko‘p miqdorda 
fe‘l hosil qiladi. Bu affiksning har biri turli derivatsion 
qolip tarkibida fe‘l yasaydi.Affiksatsiya usuli Kompozitsiya usuli
Bu usul vositasida qo‘shma va juft 
fe’l yasaladi:
Qo‘shma fe’l tarkibiga ko‘ra ikkiga 
bo‘linadi:
a ) ism+fe’l;
b ) fe’l+fe’l.
Ism+fe’l tipidagi fe’lni hosil qilishda 
yordamchi fe’l vazifasida  ( qilmoq ) , 
( etmoq ) ,  ( aylamoq )  kabi.
O‘zbek tilida fe’l+fe’l tipidagi fe’l 
barmoq bilan sanarli:  ( sotib olmoq ) , 
( olib bormoq ) ,  ( olib chiqmoq )  kabi. Juft fe’l grammatik shakliga ko‘ra ikki 
ko‘rinishda bo‘ladi:
a) Biri ravishdosh, ikkinchisi boshqa shaklda: 
( aylanib-o‘rgilmoq ) ,  ( o‘ynab-kulmoq ) ;
b) Har ikki qismi bir xil shaklda:  ( aylanib-
o‘rgilib ) ,   (o‘ylamay-netmay )
Tilshunosligimizda fe’l ibora bilan qo‘shma fe’l 
chegarasi aniq oydinlashtirilmagan. Fe’lning tasniflovchi kategoriyalari faqat shu turkumga xos 
Grammatik shakllar sistemasidir. Ular nisbat, o‘zgalovchi, harakat 
tarsi, bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyalari. Fe’l kesimlik yoki 
nokesimlik vazifasida bo‘lishidan qat’iy nazar, ushbu shakldan 
birida bo‘lishi shart. Tasniflovchi shakllar orasida nisbat fe’l 
leksemani modifikatsiya qilish darajasi jihatidan boshqalaridan 
ustuvordir. O‘zgalovchi, nisbatdan farqli o‘laroq, fe’lning 
nokesimlik vazifasi uchun xoslangan. O‘zgalovchi kategoriyasining 
umumlashgan Grammatik ma’nosi – fe’lni kesim vazifasidan 
tashqarida boshqa ya’ni hokim so‘z bilan bog‘lash vazifasini 
bajarish.
Tarz ma’nosi fe’lda ifodalanishi ham, ifodalanmasligi ham mumkin. 
Masalan,  ( o‘qidi )  fe’lida u nol darajada bo‘lsa,  ( o‘qib chiqdi )  so‘z 
shaklida namoyon bo‘lgan.  Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy 
tili, Toshkent – 2009
2. Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek tili Toshkent - 2007

Fe’l so‘z turkumi Reja : 1. Fe’lning umumiy grammatik ma’nosi 2. Fe’l derevatsiyasi 3. Fe’lning tasniflovchi grammatik kategoriyalari

O‘zbek tilidagi fe’llar leksik-grammatik xususiyatiga ko‘ra ikki asosiy guruhga ega : A; mustaqil fe’l B; nomustaqil fe’lMasalan, Daraxtlar yam-yashil gapida sifat-kesim turg‘un holatni ifodalamoqda. Daraxtlar ko‘kardi gapida esa holat jarayon sifatida, Bir tusdan ikkinchisiga o‘tish tarzida yuz bermoqda.Fe’lning UGMsi – ish-harakat va holatni jarayon sifatida ifodalash. Holat ifodalash boshqa so‘z turkumiga ham xos. Biroq fe’lda u bir tusdan boshqasiga o‘tish tarzida.

1 ) Lug‘aviy ma’no asosidagi harakatni ifodalaydi 2 ) Biror so‘zni boshqarib yoki biror so‘z tomonidan boshqarilib keladi 3 ) Harakatning obyektga munosabatiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: a ) o‘timli fe’l; b ) o‘timsiz fe’lMustaqil fe’lga quyidagi xususiyat xos:

4 ) fe’l ifodalagan harakat obyektiv borliq hodisasi bo‘ladi 5 ) Harakat real yoki irreal bo‘lishi ham mumkin 6 ) Har qanday harakat bajaruvchi bilan ham bo‘ladi.

7 ) Harakat zamon bilan bog‘lanishi mumkin. Mantiqan zamondan tashqaridagi harakat yo‘q. 8 ) aytilganidek, borliqda harakat, albatta, bajaruvchi bilan bog‘lanadi. Biroq uning tildagi ifodasida Grammatik shaxs mavjud bo‘lmasligi mumkin.