Iqtisodiy geografiyaning tarixiy shakllari

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

607.7421875 KB

Скачать

MAVZU : Iqt isodiy geografi yaning
t arixiy shak llari

REJA:
Iqtisodiy geografiya fanining vujudga kelishi
Fanning tadqiqot obyekti va predmeti
Fanning tadqiqot metodlari
Iqtisodiy geografiyaning fanlar tizimidagi roli

Iqt isodiy geografi y a fanining
v ujudga k elishi
Geografiya fanining rivojlanishi qadimgi Antik davrida mamlakatlar o'rtasida
hududiy (geografik) mehnat taqsimoti, ya'ni har bir hududning o'ziga xos tabiiy
sharoiti va resurslari, iqtisodiy geografik o'rni, xalqlarning urf-odatlari va an'anlari
asosida ma'lum bir tovarlarni ishlab chiqarish va xizraatlar ko'rsatishga
ixtisoslashishi va ular o'rtasida tovar ayirboshlash jarayonining shakllanishi davriga
borib taqaladi
Mamlakatlar o'rtasida hududiy mehnat taqsimotining shakllanishi
geografiya fanlari tizimida dastlab iqtisodiy- geografik tadqiqotlarni vujudga
kelishiga olib keladi. Qadimgi yunon olimi Strabon o'zining o'n etti tomlik
«G eogra fiya», deb nomlangan asarida, aholining hududiy joylashuvi, mamla katlar
va hududlar o'rtasidagi tovar ishlab chiqarish va savdo- sotiq aloqalarini yoritadi.

O'rta asrlarda, jahon mamlakatlarida natural xo'jalik hukm surgan
davrda, antik davrda olib borilgan iqtisodiy geografik izlanishlar bir
oz sustlashadi. Ma'lumki, Buyuk Geografik kashfiyotlar xalqaro
savdo va ilk kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga olib keladi.
Bu davrda hududiy mehnat taq- simotining chuqurlashishi va jahon
xo'jaligining shakllanishi, o'z navbatida, iqtisodiy geografiya
fanining rivojlanishini talab etadi. Mamlakatlar va ularning
hududiy birliklari haqidagi iqtisodiy geografik tavsif g'arbiy
yevropalik olimlarning asarla- rida o'sha davrlarda juda chuqur
talqin etilgan. Ayniqsa, ilk geografik bilimlarning nazariy jihatlari,
mamlakatning rivoj- lanishida alohida ahamiyatga ega bo'lgan
iqtisodiy-geografik o'rin, yerning ustki tuzilishi, aholining tarkibi,
shaharlar, siyosiy tuzum masalalariga qaratilgan

B ozor iqtisodiyoti munosabatlarining kirib kelishi ishlab chiqarish
jarayonini rivojlanishiga olib keladi. Ishlab chiqarish kuchlarini
rivojlantirish va uni joylashtirish mamlakat hudud- lari to'g'risida
ma'lum bilimlarni va ma'lumotlarni to'plashni talab etadi^Binobarin,
ishlab chiqarish korxonalarini samarali va oqilona joylashtirishda
hududning xo'jalik jihatdan o'zlash- tirilganlik darajasini, uning tabiiy,
demografik, moddiy shart- sharoitlarini va imkoniyatlarini o'rganish
ehtiyoji iqtisodiy geografiya fanining geografiya fanidan ajralib
chiqishiga va alohida mustaqil fan sifatida rivojlanishiga olib keldivAgar
«Tabiiy geografiya» fani geografik qobiqda kechayotgan tabiiy
jarayonlarni va hodisalarni o'rgansa, «Iqtisodiy geografiya» fa ni esa
ishlab chiqarishni, xususan, ishlab chiqarish kuchlarini hududiy
rivojlanish xususiyatlarini va qonuniyatlarini tadqiq etadi.

«Iqtisodiy geografiya» atamasini fanga dastlab rus olimi M.V. Lomonosov tomonidan 1760-
yillarda kiritiladi va keyin- chalik butun dunyoda e'tirof etiladi. Olimning asosiy g'oyasida
e'tibor, iqtisodiyotni rivojlanishida mamlakatni iqtisodiy geografik nuqtai nazardan tadqiq
qilish g'oyat muhim va zarurligiga qaratiladi, Shuningdek, hududlarning xo'jaligini o'rganganda
davriylik jihatdan o'rganish va tabiiy resurslarni o'zlashtirish masalalariga alohida e'tibor
beradi .
G'arbiy Yevropa mamlakatlarida XYIII asrning yarmida iqtisodiy geografiya fanining
ilmiy maktablari Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniyada shakllanadi va rivojlanadi. Bu bejiz
emas, albatta, chunki bu mamlakatlarda fan-texnika sohasining taraqqiy etishi, sanoat
inqilobining ro'y berish va dastlab bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllanishi ishlab
chiqarishni va buning natijasida, mamlakat hududlari to'g'ri- sidagi iqtisodiy bilimlarni
rivojlanishiga olib keladi.

Mazkur rejani amalga oshirish, o'z navbatida, mamlakat hududlarining
tabiiy resurslari va sharoitlarini, iqtisodiy geog rafik o'rnini, aholi va
mehnat resurslarini, hududiy ixtisosla- shish va boshqa imkoniyat va
sharoitlarni majmuali o'rga- nishni talab etadi. Oqibatda, iqtisodiy
geografik tadqiqotlarni olib borish zaruriyatini yuzaga keltiradi.
Iqtisodiy geografik tadqiqotlarning asosiy ilmiy yo'nalishlarida,
mamlakat iqtiso- diyotini jadal sur'atlarda rivojlantirish va
sanoatlashtirish maq- sadida iqtisodiy rayonlashtirish va yangi hududiy
ishlab chiqarish majmualarni tashkil etishning nazariy masalalarini
yaratishga katta e'tibor qaratiladi. Ushbu reja asosida, O'zbekiston
Respublikasidagi ilk yirik gidroelektrostansiya- larining kaskadi
Chirchiq-Bozsu gidroelektroenergiya kaskadi quriladi va Toshkent
viloyatida elektroenergetika, metallurgiya va kimyo mashinasozlik
korxonalari tashkil topadi.

Fanning t adqiqot obyek t i va
predmet i
Ma'lumki, har qanday fanning tadqiqot obyekti va pred meti bo'ladi.
Obyekt bu keng va serqirra ma'nodagi voq'ea va hodisa bo'lib, bu
obyektni ko'pgina fanlar o'rganishi mumkin. Obyektdan farqli o'laroq,
predmet esa shu obyektning bir tomonini yoki ma'lum bir qirrasini
o'rganadi. Masalan, aholini, ayni paytda, iqtisodchilar, demograflar,
geograflar, sotsiologlar va boshqa soha vakillari ham o'rganadi. Biroq,
har bir soha vakili bir-biridan farqli o'laroq, shu obyektning bir tomonini
o'rganishadi. Agar iqtisodchilar, aholini ishlab chiqaruvchi kuch va
iste'molchi nuqtai nazardan o'rganishsa, demograf yoki aholishunoslar
aholini takror barpo etish, tabiiy ko'payishi, migratsion ko'payishi,
tug'ilish, o'lim, nikoh va boshqa jarayonlarini, geograflar esa aholining
hududiy joylashish qonuniyatlarini va xususiyatlarini o'rganadi.

Fanning tadqiqot metodlari
Fanning obyekti va predmetini to'g'ri bilish, ularni kelib chiqishini, rivojlanishini
ilmiy asosda tahlil etishda va obyektiv ravishda baho berishda, ma'lum iqtisodiy
geografik metodlarga tayangan holda amalga oshiriladi.
Iqtisodiy geografiya fanining asosiy tadqiqot metodlariga quyidagilar
kiradi:

Fanningta
dqiqotmet
odlariTarixiymetod Taqqoslashmet
od Kartografikmet
od Statistikavamat
ematikametodi Tarkibiy-
tizimlimetod
Modellashtirish
metodi
Ekstrapolyatsiy
ametodi
Sotsialso&
apos;rovmetodi

Iqt isodiy geografi yaning fanlari
t izimidagi roli
Iqtisodiy geografiyaning tarkibi murakkab va majmuali fanlar yo'nalishidan iborat bo'lib, bu
tizimni shartli ravishda quyidagi pog'onalarga qo'yib chiqamiz.
Birinchi pog'onadagi fanlarga geografiyaning nazariy va fundamental tadqiqotlarni
o'rganuvchi fanlar: iqtisodiy va ijtimoiy geografiya tarixi, iqtisodiy, ijtimoiy geografiyaning
nazariyasi, umumiy tabiiy geografiya, umumiy yer bilimi, landshaftshunoslik va boshqa fanlar
tashkil etadi. Chunki, har qanday iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanidagi tadqiqotlar- ning
asosini yoki uning ustqurtmasini geografiyaning nazariy masalalari tashkil etadi.

Tib-
biyot
geog Turm
ush
tarzi
geog Xizmat
ko’rsa-
tish
soha-lari
geog Re-
kreat
siya
geog Aho-li
migrat
siyasi
geog. Aholi
manzilg
oxlari
geog . Aholini
takror
barpo qi-
linishi
geog. Mehn
at
resur
slari
geog. Trans
port
geog Sa-
noat
ge-
og. Dunyo
xo’-
jaligi
geog. Qishl
oq
xo’-
jaligi
geog
. Tabii
y re-
sursla
r
geog
Qishloq
manzilg
oxlari
geog. Sha-
harlar
geog .Madaniyat geografiyasi
Etnogeografiya
Din geografiyasi
Sotsial rayonlashtirish Ijtimoiy geografiya tarixi
Xarbiy geografiya
Siyosiy geografiya
Iqtisodiy geografiyaIqtisodiy geografiya
Iqtisodiy va sotsial
geografiya
Sotsial geografiya Aholi geografiyasi Iqtisodiy rayonlashtirishIjtimoiy geografiyaning zamonaviy tizimi

MAVZU : Iqt isodiy geografi yaning t arixiy shak llari

REJA: Iqtisodiy geografiya fanining vujudga kelishi Fanning tadqiqot obyekti va predmeti Fanning tadqiqot metodlari Iqtisodiy geografiyaning fanlar tizimidagi roli

Iqt isodiy geografi y a fanining v ujudga k elishi Geografiya fanining rivojlanishi qadimgi Antik davrida mamlakatlar o'rtasida hududiy (geografik) mehnat taqsimoti, ya'ni har bir hududning o'ziga xos tabiiy sharoiti va resurslari, iqtisodiy geografik o'rni, xalqlarning urf-odatlari va an'anlari asosida ma'lum bir tovarlarni ishlab chiqarish va xizraatlar ko'rsatishga ixtisoslashishi va ular o'rtasida tovar ayirboshlash jarayonining shakllanishi davriga borib taqaladi Mamlakatlar o'rtasida hududiy mehnat taqsimotining shakllanishi geografiya fanlari tizimida dastlab iqtisodiy- geografik tadqiqotlarni vujudga kelishiga olib keladi. Qadimgi yunon olimi Strabon o'zining o'n etti tomlik «G eogra fiya», deb nomlangan asarida, aholining hududiy joylashuvi, mamla katlar va hududlar o'rtasidagi tovar ishlab chiqarish va savdo- sotiq aloqalarini yoritadi.

O'rta asrlarda, jahon mamlakatlarida natural xo'jalik hukm surgan davrda, antik davrda olib borilgan iqtisodiy geografik izlanishlar bir oz sustlashadi. Ma'lumki, Buyuk Geografik kashfiyotlar xalqaro savdo va ilk kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga olib keladi. Bu davrda hududiy mehnat taq- simotining chuqurlashishi va jahon xo'jaligining shakllanishi, o'z navbatida, iqtisodiy geografiya fanining rivojlanishini talab etadi. Mamlakatlar va ularning hududiy birliklari haqidagi iqtisodiy geografik tavsif g'arbiy yevropalik olimlarning asarla- rida o'sha davrlarda juda chuqur talqin etilgan. Ayniqsa, ilk geografik bilimlarning nazariy jihatlari, mamlakatning rivoj- lanishida alohida ahamiyatga ega bo'lgan iqtisodiy-geografik o'rin, yerning ustki tuzilishi, aholining tarkibi, shaharlar, siyosiy tuzum masalalariga qaratilgan

Iqtisodiy geografiyaning tarixiy shakllari

15.08.2023

0

607.7421875 KB

Похожие