logo

O’zbekiston tarixida Temuriylar davlati tutgan o’rni

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1203.8251953125 KB
Mav zu: “ O’zbek ist on 
t arixida  Temuriy lar 
dav lat i
t ut gan o’rni” Reja
•
1.Amir  Temur  tomonidan  markazlashgan  davlat  va  buyuk  
salatanatning  tashkil  etilishi 
•
2. “Temur  tuzuklari” haqida.
•
3. Temuriylar     davrida  islohotlar.   
  •
  Turkiston    xalqlari     bir    necha    ming    
yillar    mobaynida    shakllangan    olamshumul 
    siyosiy    tajribalari,   ma’naviy     barkamol     
davlatchilik    ananalari    bilan    o’zbek    
davlatchiligi   va    siyisiy    taraqqiyotiga    katta  
  ta’sir     ko’rsatgan.   Xususan,    Sohibqiron     
Amir   Temurning     turkiy    ulusi    yakqalam   
qilib,    markazlashgan     davlat    va   millat    
qudratini    yuksaltirish    uchun    buyuk    
Temuriylar    saltanatiga    asos   solonishi     
Mirzo    Ulug’bekning    fan    va    ma’daniyat    
ravnaqi,    Husayn   Boyqaroning    adabiyot    
va    san’at   ilm    va     hunar    ahliga     
rahnamoligi,    Zahriddin    Muhammad    
Bobur,    Humoyun,   Akbarshoh,   
shohjahonlarning    turli    din   va   mashabdagi 
   xalqlarni    birlashtirib,    eng   insonparvar    
davlatni    vujudga    keltirish    yo’lidagi    
tajribalar   va   yutuqlari    o’zbek    
siyosatshunoslari    tomonidan   yuqori   
baholangan.  •
  Amir   Temur    sharq    davlatchiligi    tarixida    yangi    dunyo    qarashga    asos   
soldi,   uni   amalda    tadbiq    etdi.    U    ilgargi    holatdan    farqli   o’laroq    
jamiyat    barcha    tabaqalarining    haq-huquqlarining     manfaatlarini     hisobga   
 olib,    ularning    hayoti   uchun   zarur     ijtimoiy   tizimni    vujudga    keltirdi.  Har 
 bir   toifaning  haq-huquqlari,   burch va  majburiyatlari  o’ziga  xos   qonun  bilan  
kafolatlab  qo’yildi. 
•
   Sohibqironing   ulkan  xizmatlardan  yana  biri  uning  davlat  boshqaruvini  
tashkil  qilishi bilan  bog’liq. Amir  Temur  boshqaruv  tizimining  buyuk  
islohatchisidir.  
•
   Shuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  hokimyati  bo’linishiga  asoslangan  mazkur  
tizimni  joriy  etishda  Sohibqiron  ko’r-  ko’rona  emas,  balki  o’zi  yashab  turgan  
voqealikni  nazarda  tutgan  holda  ish  yuritadi •
  Amir  Temur  eng  oliy  davlat  idorasi  maqomida  qurultoyni  belgilagan  edi. 
Bugungi  tushunchadagi  kongeres , assambleya   majlis, kabilariga  to’g’ri  
keladigan  ushbu  siyosiy  instit  boshqaruv  mahkamasi  va  davlat  ahamiyatiga    
molik  bo’lgan   eng  asosiy  masalalarini  hale tib,  unda  salatanatdagi  barcha 
yirik  siyosiy, iqtisodiy,  harbiy  va madaniy  soha  namoyondalari  ishtirok etganlar. 
 
•
   Davlatni  mustahkamlash,   jamiyatni  rivojlantirish  borasida  ijroiya  tizim  
vazirlikning  o’rni  muhim bo’lgan.  Amir Temur  davrida  siyosiy,  ijtimoiy,  
iqtisodiy,  huquqiy,  madaniy  munosabatlarni  to’g’ri  yo’lga  qo’yib,  ulardan   
jamiyat  manfaatini  yo’lida  foydalanish  uchun  qat’iy  intizomga  asoslangan,   
talabchan  ijroiya  mexanizimi  zarur  edi.  Sohibqiron  ana  shunday  tizimni  yarata 
 oldi.   •
Amir   Temur  saltanatining  ijroiya  tizimidagi   sakkiz   vazirlik  va yana   bir  necha  
muassasalar,  moliya,   soliqlar,  daromad  va xarajatlar,  mulkchilik,  
yetishtiriladigan   hosil   chorva,  yaylovlar  obodonchilik,  xabar  va  pochta,  
harbiy  va  adliya   sohalarini  boshqargan.  
•
    Bundan  olti  asr  burun  Movarounnahrda  sud  tizimida  o’ziga   xos  tartib  va   
qoidalar   mavjud   edi .   Chunonchi,   fuqorolik   ishlari   bilan  ijroiya   tizimida  
faoliyat  ko’rsatgan  adliya  vazirligi  shug’ullangan  bo’lsa,   jamiyat  hayotiga   
ma’naviy ,  tarbiyaviy    ahamiyatga    doir    muamolar   bilan   esa   askar   qozisi,   
harbiylar  orasidagi  huququy   masalalar   bilan  esa  aaskar   qozisi,    ya’ni    
bugungi   til  bilan  aytganda   harbiy  tribunal  shug’ullangan.  
•
    Amir  Temurning   jamiyat  va davlat   boshqaruvida    hokimyat   bo’linishi   
haqida   fikr   yuritar  ekanmiz,     tadqiqotchilar  uni  XVIII  asr  mutafakkiri   
Monteskening     hokimyatning     qonun  chiqaruvchi,   ijro   etuvchi,    va   sudlov   
 idoralariga      bo’linishi   haqidagi    ta’limotiga   mos  kelishi    ta’kidlaydilar.   •
“  Temur  tuzuklari” ni  muhim  tarixiy   manba  sifatida    O’zbekiston   tarixida  
•
o’rganar  ekanmiz,   bu  manba  bizga  Amir  Temurning    harbiy   va  siyosiy   faoli
•
yatidan     ma’lumot  beruvchi   tarixiy  asar .  <<  Tuzuki  Temur>>  va  << Tuzukoti 
•
Temur>>  nomlari  bilan  atalgan.   Amir   Temurning   << Tuzuklar>>  muallifi  ekan
•
ligi   e’tirof  etadigan  olimlar  ko’pchilikni  tashkil  etadilar.  Bu  davlat  tuzishda  
•
amal  qilish  zarur  bo’lgan  birinchi  shartdir.  Davlatni  idora  qilishga  ikkinchi  
•
shart   salatanatning   to’rt    asosini  ustunini    to’g’ri   anglash   va   suyana  bilish 
•
bu  ustunlar  quydagilar: 
1.   Islom   va  shariat  aqidalari . 
2. Qadimdan  amalda   bo’lgan   odatlar   tuzuklar  qonun  ustunligi.
3. Xazina.
4. Raiyat,  ya’ni  mehnatkash   xalq.  •
Qonunga  asoslanish  va  musulmom  huquqi  tamoyillari   davlat  boshqaruv    tizi
•
   mida   qo’yilgan  poydevor  edi.   Tuzuklar  2 – qismdan  iborat  bo’lib ,  Birinchi 
•
    qismda  Amir  Temurning  tarjimayi   holi,   ijtimoiy,  siyosiy,  faoliyati  uning  
•
     Movarounnahrda   markaziy   hokimyatni  qo’lga  kiritishi,  siyosiy  tarqoqlikka   
•
      Barham  berishi   markazlashgan   davlat  tuzishi,  27  mamlakatni,  shu jumldan 
•
      Eron,  Afg’oniston,  Ozarbajon,  Gruziya,  va Hindistonni  o’z  tasarrufiga  kiritish
•
       Oltin  O’rda  hukmdori   To’xtamish,   turk  sultoni  Boyazid  Yildirimga   qarshi
•
       Yurishlari  Temur  Tuzuklarida  manba  sifatida  xizmat  qilar  edi. Tuzuklarda  
•
        G’alabaga  erish  haqida   bir  qator  jihatlar  tushunchalar   bayon  qilib  o’ti
•
        Ladi. Ikkinchi  qism   mashhur  jahongirning   farzandlariga   atalgan  o’ziga  
•
        xos  vasiyat,  pand-  nasihatlari,  va  o’gitlaridan   iborat.   •
Unda  davlatni  idora   etishda  kimlarga  
tayanish,   toju-  taxt  egalarining   tutumi  
va  vazifalari,  vazir  va qo’shin  
boshliqlarini   tanlash,  armiyaning   
tuzulishi  va  jang  olib  boorish   qoidalari, 
 sipohiylarning  maoshi,   mamlakatni  
boshqarish  taribi,   davlat  arboblari,  va  
qo’shin  boshliqlarining   burch  va  
vazifalari,  amirlar,   vazirlar   va  boshqa  
mansabdorlarning   toju-  taxt   oldida   
ko’rsatgan  alohida    xizmatlari    
taqdirlash   yo’sini    va   boshqa   
xususida   gap  boradi.  
•
Ushbu  asar  Amir  Temur   davridagi   
O’zbek   davlatchiligi   tarixini  o’rganishda 
 asaosiy  muhim   manbalardan   biridir.  •
. “ Temur   Tuzuklari”  fanimizda  
•
         qayd   etilgan   ikki   nusxasi   eski  o’zbek   tilida    bitilgan.  Bu  Usmoniy  turk 
•
         hokimlaridan   biri-   Yaman   hokimi   Ja’far   Posho   (1607-  12)  ning  kutub
•
         xonasidagi     turkiy  tilda    yozilgan  asar     bilan    bog’liq.  << Tuzuki Temur>>
•
         ning   so’z  boshida  keltirilishicha,  O’rta  osiyolik    olim  Mir  Abu  Tolib Husay
•
          niy   al  arziy   at  Turbatit   forscha  tarjimasini  1637-  yilda  Shoh  jahonga  
•
          (1628-  57)   tortiq  qilgan.  Bizning  tariximizda  Amir  Temurdek   ulug’ siymo
•
          Bor  ekan,  uning   qoldirgan    merosi,   pandu   o’gitlari   bugungi   hayotimiz
•
          ga  hamohang  ekan,  oldimizda   turgan   bugungi   muamollarni  yechishda  
•
          bizga   << Temur  Tuzuklari>>   bu  merosni   o’rganmasdan,     ta’riflamasdan,
•
          targ’ibot  qilmasdan  haqqimiz  yo’q. •
Amir    Temurning  Tuzuklardagi  qarashlari  davlat  va  jamiyat  hayoti  uchun  
muhim  manba  hisoblanadi.   Amir Temur
•
    ning  davlatchilik  va  diplomatiya,   harbiy  mahorat,    bunyodkorlik  salohiyati  
•
     fan, san’at,  va  me’morchilikda   oid  qarashlari,  hayotning   ma’no  -  mazmuni
•
     insonni   ulug’laydigan  ezgu    ishlar   hqaida    bildirgan    fikrlari  dinu   diyonat 
•
      adolatni  joyiga  qo’yish,   salatanat   ishlarini    kengash   va  tadbir  asosida  
•
     amalga   oshirish    har  bir   masalada   uzoqni   ko’zlab  el   manfaatini  o’ylab
•
     ish   tutish  bilan  bog’liq  ibratli  fazilatlarni  alohida     ta’kidlash   o’rinlidir.   •
Temur    tuzuklarida     yetitta   idoradan     iborat    yaxlit    davlat  apparati
•
    Bo’lgan .
1.   Bosh   vazir    devoni   ( mamlakat    va   xalq    ishlari   bo’yicha    vazirlik)
2. Harbiy   vazirlik   (  qo’shimcha    taaluqli    ishlar   vazirligi)  
3. Moliya    ishlari    vazirligi 
4.   Saroy   vazirligi
5. Adliya    vazirligi  (  Bosh   qozi  devoni)
6. Davlat    xavfsizligi   vazirligi  (  devoniy   mushrif)
7. Tashqi  aloqalar  vazirligi  (   devoni  rasoyil  )  •
Mazkur  ijroiya  tashkiloti    bu  yerda  o’ziga   xos  ravishda    ish    olib   borganini
•
ko’rishimiz       mumkin.   Davlatni    boshqarish     san’ati,    o’ziga   xos   uslub
•
jamiayat     a’zolarining     yo’naltirgan     xatti  -   harakatlari   ham   tuzuklarda
•
o’z    o’rnini    egallagan.    Atoqli    rus    olimi   D.   Logofet     <<   Temur  Tuzukla
•
rini    o’rganib    unga    Turkistonda     Yevropadan    500-    yillar     oldin   vujud
•
ga     kelgan    konstitutsiyaviy     kodeks      bir    so’z     bilan      aytganda    Amir
•
Temur     saltaning    tayanchi     hisoblangan     tuzuklar    haqida     gap   bora 
•
yotganligi       haqida      bilib    olishimiz      mumkin. 14 15•
  Buyuk      davlat      arbobi      va      mashhur      lashkarboshi       Amir    Temur  
•
o’zining      butun     hayotini     o’zbek      xalqi      ozodligi     va    taraqqiyoti    
•
uchun    kurashga     bag’ishladi.    U     hamisha      vatan      ishqi    va    xalq      
•
dardi    bilan     yashab,     jang      maydonlarida     qahramonlik      na’munalarini  
•
namoyish     etdi. <<    Boshimga      - deydi    Amir     Temur- pulat    dubulg’a  eg-
•
nimga    dovdudiy     sovut     kiydim,    belimga     esa    misr    qilingini    bog’lab,   
•
bahodirligu     kurash     taxtiga      o’tirdim… 16•
Saltanat     to’nini      kiygach,   tinchligu    so’g’ligim     ketdi,     
o’z      tushagimda     rohatda     uxlash,    huzur-halovatdan      
voz    kechdim,     ranju    mehnat     tortdim.    Har   xil     
tadbirlar    qo’l-lab     g’anim     qo’shinlarini     sindirdim.    
Amirlar     va     sipohlarning     isyonla-rini     ko’rdim,     
ulardan     achchiq    so’zlar     eshitdim.    Va   bular    mening 
qarashlarimga       ta’sir     etdi     deb    ta’kidlaydi.    Lekin    
sabru-     bardosh  bilan      o’zimni     eshitmagan        va       
ko’rmaganga      solib,     ularni    tinchitdim. 17•
.      Qilich      ko’tarib     jang     maydoniga     otildim     va     shu      tariqa  
•
dunyoda       nom    chiqardim  .  Darhaqiqat,    Amir    Temur     vatan    mus-
•
taqilligi      va     yurt     ozodligini     tiklash,     uning      taraqqiyotini    ta’minlash,
•
Turkiston      zaminini       jahon    davriga      olib     chiqa     olgan     buyuk    inson
•
edi.     
•
    “ Amir      Temur    tarixi” asarining      muallifi      Ibn    Arabshoh   ham  
•
Sohibqironning      fazilatlarini     sharhlab,    yozgan  :  “  Temur     tengi    fe’l-
•
atvori     chuqur    mulohazali    kishi    bo’lib    tafakkur     dengizining    qa’ri   yo’q
•
va  (  uning )  tadbiri     tag’icha    na    tekislugu,     na   g’adir    - budur,   orqali
•
yo’l   topiladi”.  18Xulosa
•
Amir   Temurning   O’zbek   davlatchiligi    tarixi    uning     
rivojlanish   tamoyillariga    qaraydigan  bo’lsak,   uning    
qanchalik    mahoratli    sarkarda   dono hukmdor   sifatida   
bilib   olishimiz   mumkin.   Mustaqillik    yillarida   O’zbekiston  
olimlarining     samarali    tadqiqotlari   natijasida    milliy   
tariximizning    ilgari   noma’lum    bo’lgan     sahifalari   ochildi. 
 Tarixiy     o’tmishimizning    ko’p   jihatlari     kashf      etildi. 
10.08.2023 19Foydalanilgan adabiyotlar
1.   Ziyoyev  .  Buyuk   Amir   Temur  Saltanati   va   uning    taqdiri – T: 2008
 
2.Azamat   Ziyo   o’zbek   davlatchiligi   tarixi   - T:  <<  Sharq>> -2000
 
3.Shamsutddinov   Vatan   tarixi  T:-  1996
 
4.Muhammadjonov.   A.  Temur  va  Temuriylar   saltanati .  Tarixiy   ocherk 
T:1996
 
5.Norqulov.   N.  Temuriylar    davri   madaniyati  tarixidan   lavhalar.  
Xorazm- 1996
 
6.Pugachenkova   Temur  davri  o’ziga   xos  xususiyatlari.  T:  1996

Mav zu: “ O’zbek ist on t arixida Temuriy lar dav lat i t ut gan o’rni”

Reja • 1.Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat va buyuk salatanatning tashkil etilishi • 2. “Temur tuzuklari” haqida. • 3. Temuriylar davrida islohotlar.

• Turkiston xalqlari bir necha ming yillar mobaynida shakllangan olamshumul siyosiy tajribalari, ma’naviy barkamol davlatchilik ananalari bilan o’zbek davlatchiligi va siyisiy taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatgan. Xususan, Sohibqiron Amir Temurning turkiy ulusi yakqalam qilib, markazlashgan davlat va millat qudratini yuksaltirish uchun buyuk Temuriylar saltanatiga asos solonishi Mirzo Ulug’bekning fan va ma’daniyat ravnaqi, Husayn Boyqaroning adabiyot va san’at ilm va hunar ahliga rahnamoligi, Zahriddin Muhammad Bobur, Humoyun, Akbarshoh, shohjahonlarning turli din va mashabdagi xalqlarni birlashtirib, eng insonparvar davlatni vujudga keltirish yo’lidagi tajribalar va yutuqlari o’zbek siyosatshunoslari tomonidan yuqori baholangan.

• Amir Temur sharq davlatchiligi tarixida yangi dunyo qarashga asos soldi, uni amalda tadbiq etdi. U ilgargi holatdan farqli o’laroq jamiyat barcha tabaqalarining haq-huquqlarining manfaatlarini hisobga olib, ularning hayoti uchun zarur ijtimoiy tizimni vujudga keltirdi. Har bir toifaning haq-huquqlari, burch va majburiyatlari o’ziga xos qonun bilan kafolatlab qo’yildi. • Sohibqironing ulkan xizmatlardan yana biri uning davlat boshqaruvini tashkil qilishi bilan bog’liq. Amir Temur boshqaruv tizimining buyuk islohatchisidir. • Shuni alohida ta’kidlash kerakki, hokimyati bo’linishiga asoslangan mazkur tizimni joriy etishda Sohibqiron ko’r- ko’rona emas, balki o’zi yashab turgan voqealikni nazarda tutgan holda ish yuritadi

• Amir Temur eng oliy davlat idorasi maqomida qurultoyni belgilagan edi. Bugungi tushunchadagi kongeres , assambleya majlis, kabilariga to’g’ri keladigan ushbu siyosiy instit boshqaruv mahkamasi va davlat ahamiyatiga molik bo’lgan eng asosiy masalalarini hale tib, unda salatanatdagi barcha yirik siyosiy, iqtisodiy, harbiy va madaniy soha namoyondalari ishtirok etganlar. • Davlatni mustahkamlash, jamiyatni rivojlantirish borasida ijroiya tizim vazirlikning o’rni muhim bo’lgan. Amir Temur davrida siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, madaniy munosabatlarni to’g’ri yo’lga qo’yib, ulardan jamiyat manfaatini yo’lida foydalanish uchun qat’iy intizomga asoslangan, talabchan ijroiya mexanizimi zarur edi. Sohibqiron ana shunday tizimni yarata oldi.