O’zbekiston tarixida Temuriylar davlati tutgan o’rni
![Mav zu: “ O’zbek ist on
t arixida Temuriy lar
dav lat i
t ut gan o’rni”](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_1.png)
![Reja
•
1.Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat va buyuk
salatanatning tashkil etilishi
•
2. “Temur tuzuklari” haqida.
•
3. Temuriylar davrida islohotlar.](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_2.png)
![•
Turkiston xalqlari bir necha ming
yillar mobaynida shakllangan olamshumul
siyosiy tajribalari, ma’naviy barkamol
davlatchilik ananalari bilan o’zbek
davlatchiligi va siyisiy taraqqiyotiga katta
ta’sir ko’rsatgan. Xususan, Sohibqiron
Amir Temurning turkiy ulusi yakqalam
qilib, markazlashgan davlat va millat
qudratini yuksaltirish uchun buyuk
Temuriylar saltanatiga asos solonishi
Mirzo Ulug’bekning fan va ma’daniyat
ravnaqi, Husayn Boyqaroning adabiyot
va san’at ilm va hunar ahliga
rahnamoligi, Zahriddin Muhammad
Bobur, Humoyun, Akbarshoh,
shohjahonlarning turli din va mashabdagi
xalqlarni birlashtirib, eng insonparvar
davlatni vujudga keltirish yo’lidagi
tajribalar va yutuqlari o’zbek
siyosatshunoslari tomonidan yuqori
baholangan.](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_3.png)
![•
Amir Temur sharq davlatchiligi tarixida yangi dunyo qarashga asos
soldi, uni amalda tadbiq etdi. U ilgargi holatdan farqli o’laroq
jamiyat barcha tabaqalarining haq-huquqlarining manfaatlarini hisobga
olib, ularning hayoti uchun zarur ijtimoiy tizimni vujudga keltirdi. Har
bir toifaning haq-huquqlari, burch va majburiyatlari o’ziga xos qonun bilan
kafolatlab qo’yildi.
•
Sohibqironing ulkan xizmatlardan yana biri uning davlat boshqaruvini
tashkil qilishi bilan bog’liq. Amir Temur boshqaruv tizimining buyuk
islohatchisidir.
•
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, hokimyati bo’linishiga asoslangan mazkur
tizimni joriy etishda Sohibqiron ko’r- ko’rona emas, balki o’zi yashab turgan
voqealikni nazarda tutgan holda ish yuritadi](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_4.png)
![•
Amir Temur eng oliy davlat idorasi maqomida qurultoyni belgilagan edi.
Bugungi tushunchadagi kongeres , assambleya majlis, kabilariga to’g’ri
keladigan ushbu siyosiy instit boshqaruv mahkamasi va davlat ahamiyatiga
molik bo’lgan eng asosiy masalalarini hale tib, unda salatanatdagi barcha
yirik siyosiy, iqtisodiy, harbiy va madaniy soha namoyondalari ishtirok etganlar.
•
Davlatni mustahkamlash, jamiyatni rivojlantirish borasida ijroiya tizim
vazirlikning o’rni muhim bo’lgan. Amir Temur davrida siyosiy, ijtimoiy,
iqtisodiy, huquqiy, madaniy munosabatlarni to’g’ri yo’lga qo’yib, ulardan
jamiyat manfaatini yo’lida foydalanish uchun qat’iy intizomga asoslangan,
talabchan ijroiya mexanizimi zarur edi. Sohibqiron ana shunday tizimni yarata
oldi.](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_5.png)
![•
Amir Temur saltanatining ijroiya tizimidagi sakkiz vazirlik va yana bir necha
muassasalar, moliya, soliqlar, daromad va xarajatlar, mulkchilik,
yetishtiriladigan hosil chorva, yaylovlar obodonchilik, xabar va pochta,
harbiy va adliya sohalarini boshqargan.
•
Bundan olti asr burun Movarounnahrda sud tizimida o’ziga xos tartib va
qoidalar mavjud edi . Chunonchi, fuqorolik ishlari bilan ijroiya tizimida
faoliyat ko’rsatgan adliya vazirligi shug’ullangan bo’lsa, jamiyat hayotiga
ma’naviy , tarbiyaviy ahamiyatga doir muamolar bilan esa askar qozisi,
harbiylar orasidagi huququy masalalar bilan esa aaskar qozisi, ya’ni
bugungi til bilan aytganda harbiy tribunal shug’ullangan.
•
Amir Temurning jamiyat va davlat boshqaruvida hokimyat bo’linishi
haqida fikr yuritar ekanmiz, tadqiqotchilar uni XVIII asr mutafakkiri
Monteskening hokimyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, va sudlov
idoralariga bo’linishi haqidagi ta’limotiga mos kelishi ta’kidlaydilar.](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_6.png)
![•
“ Temur tuzuklari” ni muhim tarixiy manba sifatida O’zbekiston tarixida
•
o’rganar ekanmiz, bu manba bizga Amir Temurning harbiy va siyosiy faoli
•
yatidan ma’lumot beruvchi tarixiy asar . << Tuzuki Temur>> va << Tuzukoti
•
Temur>> nomlari bilan atalgan. Amir Temurning << Tuzuklar>> muallifi ekan
•
ligi e’tirof etadigan olimlar ko’pchilikni tashkil etadilar. Bu davlat tuzishda
•
amal qilish zarur bo’lgan birinchi shartdir. Davlatni idora qilishga ikkinchi
•
shart salatanatning to’rt asosini ustunini to’g’ri anglash va suyana bilish
•
bu ustunlar quydagilar:
1. Islom va shariat aqidalari .
2. Qadimdan amalda bo’lgan odatlar tuzuklar qonun ustunligi.
3. Xazina.
4. Raiyat, ya’ni mehnatkash xalq.](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_7.png)
![•
Qonunga asoslanish va musulmom huquqi tamoyillari davlat boshqaruv tizi
•
mida qo’yilgan poydevor edi. Tuzuklar 2 – qismdan iborat bo’lib , Birinchi
•
qismda Amir Temurning tarjimayi holi, ijtimoiy, siyosiy, faoliyati uning
•
Movarounnahrda markaziy hokimyatni qo’lga kiritishi, siyosiy tarqoqlikka
•
Barham berishi markazlashgan davlat tuzishi, 27 mamlakatni, shu jumldan
•
Eron, Afg’oniston, Ozarbajon, Gruziya, va Hindistonni o’z tasarrufiga kiritish
•
Oltin O’rda hukmdori To’xtamish, turk sultoni Boyazid Yildirimga qarshi
•
Yurishlari Temur Tuzuklarida manba sifatida xizmat qilar edi. Tuzuklarda
•
G’alabaga erish haqida bir qator jihatlar tushunchalar bayon qilib o’ti
•
Ladi. Ikkinchi qism mashhur jahongirning farzandlariga atalgan o’ziga
•
xos vasiyat, pand- nasihatlari, va o’gitlaridan iborat.](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_8.png)
![•
Unda davlatni idora etishda kimlarga
tayanish, toju- taxt egalarining tutumi
va vazifalari, vazir va qo’shin
boshliqlarini tanlash, armiyaning
tuzulishi va jang olib boorish qoidalari,
sipohiylarning maoshi, mamlakatni
boshqarish taribi, davlat arboblari, va
qo’shin boshliqlarining burch va
vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa
mansabdorlarning toju- taxt oldida
ko’rsatgan alohida xizmatlari
taqdirlash yo’sini va boshqa
xususida gap boradi.
•
Ushbu asar Amir Temur davridagi
O’zbek davlatchiligi tarixini o’rganishda
asaosiy muhim manbalardan biridir.](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_9.png)
![•
. “ Temur Tuzuklari” fanimizda
•
qayd etilgan ikki nusxasi eski o’zbek tilida bitilgan. Bu Usmoniy turk
•
hokimlaridan biri- Yaman hokimi Ja’far Posho (1607- 12) ning kutub
•
xonasidagi turkiy tilda yozilgan asar bilan bog’liq. << Tuzuki Temur>>
•
ning so’z boshida keltirilishicha, O’rta osiyolik olim Mir Abu Tolib Husay
•
niy al arziy at Turbatit forscha tarjimasini 1637- yilda Shoh jahonga
•
(1628- 57) tortiq qilgan. Bizning tariximizda Amir Temurdek ulug’ siymo
•
Bor ekan, uning qoldirgan merosi, pandu o’gitlari bugungi hayotimiz
•
ga hamohang ekan, oldimizda turgan bugungi muamollarni yechishda
•
bizga << Temur Tuzuklari>> bu merosni o’rganmasdan, ta’riflamasdan,
•
targ’ibot qilmasdan haqqimiz yo’q.](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_10.png)
![•
Amir Temurning Tuzuklardagi qarashlari davlat va jamiyat hayoti uchun
muhim manba hisoblanadi. Amir Temur
•
ning davlatchilik va diplomatiya, harbiy mahorat, bunyodkorlik salohiyati
•
fan, san’at, va me’morchilikda oid qarashlari, hayotning ma’no - mazmuni
•
insonni ulug’laydigan ezgu ishlar hqaida bildirgan fikrlari dinu diyonat
•
adolatni joyiga qo’yish, salatanat ishlarini kengash va tadbir asosida
•
amalga oshirish har bir masalada uzoqni ko’zlab el manfaatini o’ylab
•
ish tutish bilan bog’liq ibratli fazilatlarni alohida ta’kidlash o’rinlidir.](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_11.png)
![•
Temur tuzuklarida yetitta idoradan iborat yaxlit davlat apparati
•
Bo’lgan .
1. Bosh vazir devoni ( mamlakat va xalq ishlari bo’yicha vazirlik)
2. Harbiy vazirlik ( qo’shimcha taaluqli ishlar vazirligi)
3. Moliya ishlari vazirligi
4. Saroy vazirligi
5. Adliya vazirligi ( Bosh qozi devoni)
6. Davlat xavfsizligi vazirligi ( devoniy mushrif)
7. Tashqi aloqalar vazirligi ( devoni rasoyil )](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_12.png)
![•
Mazkur ijroiya tashkiloti bu yerda o’ziga xos ravishda ish olib borganini
•
ko’rishimiz mumkin. Davlatni boshqarish san’ati, o’ziga xos uslub
•
jamiayat a’zolarining yo’naltirgan xatti - harakatlari ham tuzuklarda
•
o’z o’rnini egallagan. Atoqli rus olimi D. Logofet << Temur Tuzukla
•
rini o’rganib unga Turkistonda Yevropadan 500- yillar oldin vujud
•
ga kelgan konstitutsiyaviy kodeks bir so’z bilan aytganda Amir
•
Temur saltaning tayanchi hisoblangan tuzuklar haqida gap bora
•
yotganligi haqida bilib olishimiz mumkin.](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_13.png)
![14](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_14.png)
![15•
Buyuk davlat arbobi va mashhur lashkarboshi Amir Temur
•
o’zining butun hayotini o’zbek xalqi ozodligi va taraqqiyoti
•
uchun kurashga bag’ishladi. U hamisha vatan ishqi va xalq
•
dardi bilan yashab, jang maydonlarida qahramonlik na’munalarini
•
namoyish etdi. << Boshimga - deydi Amir Temur- pulat dubulg’a eg-
•
nimga dovdudiy sovut kiydim, belimga esa misr qilingini bog’lab,
•
bahodirligu kurash taxtiga o’tirdim…](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_15.png)
![16•
Saltanat to’nini kiygach, tinchligu so’g’ligim ketdi,
o’z tushagimda rohatda uxlash, huzur-halovatdan
voz kechdim, ranju mehnat tortdim. Har xil
tadbirlar qo’l-lab g’anim qo’shinlarini sindirdim.
Amirlar va sipohlarning isyonla-rini ko’rdim,
ulardan achchiq so’zlar eshitdim. Va bular mening
qarashlarimga ta’sir etdi deb ta’kidlaydi. Lekin
sabru- bardosh bilan o’zimni eshitmagan va
ko’rmaganga solib, ularni tinchitdim.](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_16.png)
![17•
. Qilich ko’tarib jang maydoniga otildim va shu tariqa
•
dunyoda nom chiqardim . Darhaqiqat, Amir Temur vatan mus-
•
taqilligi va yurt ozodligini tiklash, uning taraqqiyotini ta’minlash,
•
Turkiston zaminini jahon davriga olib chiqa olgan buyuk inson
•
edi.
•
“ Amir Temur tarixi” asarining muallifi Ibn Arabshoh ham
•
Sohibqironning fazilatlarini sharhlab, yozgan : “ Temur tengi fe’l-
•
atvori chuqur mulohazali kishi bo’lib tafakkur dengizining qa’ri yo’q
•
va ( uning ) tadbiri tag’icha na tekislugu, na g’adir - budur, orqali
•
yo’l topiladi”.](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_17.png)
![18Xulosa
•
Amir Temurning O’zbek davlatchiligi tarixi uning
rivojlanish tamoyillariga qaraydigan bo’lsak, uning
qanchalik mahoratli sarkarda dono hukmdor sifatida
bilib olishimiz mumkin. Mustaqillik yillarida O’zbekiston
olimlarining samarali tadqiqotlari natijasida milliy
tariximizning ilgari noma’lum bo’lgan sahifalari ochildi.
Tarixiy o’tmishimizning ko’p jihatlari kashf etildi.
10.08.2023](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_18.png)
![19Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ziyoyev . Buyuk Amir Temur Saltanati va uning taqdiri – T: 2008
2.Azamat Ziyo o’zbek davlatchiligi tarixi - T: << Sharq>> -2000
3.Shamsutddinov Vatan tarixi T:- 1996
4.Muhammadjonov. A. Temur va Temuriylar saltanati . Tarixiy ocherk
T:1996
5.Norqulov. N. Temuriylar davri madaniyati tarixidan lavhalar.
Xorazm- 1996
6.Pugachenkova Temur davri o’ziga xos xususiyatlari. T: 1996](/data/documents/37cd1245-8bbf-4a30-aebe-7764433d754d/page_19.png)
Mav zu: “ O’zbek ist on t arixida Temuriy lar dav lat i t ut gan o’rni”
Reja • 1.Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat va buyuk salatanatning tashkil etilishi • 2. “Temur tuzuklari” haqida. • 3. Temuriylar davrida islohotlar.
• Turkiston xalqlari bir necha ming yillar mobaynida shakllangan olamshumul siyosiy tajribalari, ma’naviy barkamol davlatchilik ananalari bilan o’zbek davlatchiligi va siyisiy taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatgan. Xususan, Sohibqiron Amir Temurning turkiy ulusi yakqalam qilib, markazlashgan davlat va millat qudratini yuksaltirish uchun buyuk Temuriylar saltanatiga asos solonishi Mirzo Ulug’bekning fan va ma’daniyat ravnaqi, Husayn Boyqaroning adabiyot va san’at ilm va hunar ahliga rahnamoligi, Zahriddin Muhammad Bobur, Humoyun, Akbarshoh, shohjahonlarning turli din va mashabdagi xalqlarni birlashtirib, eng insonparvar davlatni vujudga keltirish yo’lidagi tajribalar va yutuqlari o’zbek siyosatshunoslari tomonidan yuqori baholangan.
• Amir Temur sharq davlatchiligi tarixida yangi dunyo qarashga asos soldi, uni amalda tadbiq etdi. U ilgargi holatdan farqli o’laroq jamiyat barcha tabaqalarining haq-huquqlarining manfaatlarini hisobga olib, ularning hayoti uchun zarur ijtimoiy tizimni vujudga keltirdi. Har bir toifaning haq-huquqlari, burch va majburiyatlari o’ziga xos qonun bilan kafolatlab qo’yildi. • Sohibqironing ulkan xizmatlardan yana biri uning davlat boshqaruvini tashkil qilishi bilan bog’liq. Amir Temur boshqaruv tizimining buyuk islohatchisidir. • Shuni alohida ta’kidlash kerakki, hokimyati bo’linishiga asoslangan mazkur tizimni joriy etishda Sohibqiron ko’r- ko’rona emas, balki o’zi yashab turgan voqealikni nazarda tutgan holda ish yuritadi
• Amir Temur eng oliy davlat idorasi maqomida qurultoyni belgilagan edi. Bugungi tushunchadagi kongeres , assambleya majlis, kabilariga to’g’ri keladigan ushbu siyosiy instit boshqaruv mahkamasi va davlat ahamiyatiga molik bo’lgan eng asosiy masalalarini hale tib, unda salatanatdagi barcha yirik siyosiy, iqtisodiy, harbiy va madaniy soha namoyondalari ishtirok etganlar. • Davlatni mustahkamlash, jamiyatni rivojlantirish borasida ijroiya tizim vazirlikning o’rni muhim bo’lgan. Amir Temur davrida siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, madaniy munosabatlarni to’g’ri yo’lga qo’yib, ulardan jamiyat manfaatini yo’lida foydalanish uchun qat’iy intizomga asoslangan, talabchan ijroiya mexanizimi zarur edi. Sohibqiron ana shunday tizimni yarata oldi.