logo

САРСУХАН ОИД БА АСОСҲОИ ЭКОЛОГИЯ ВА ҲИФЗИ ТАБИАТ

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

172.9375 KB
МАВЗ : САРСУХАН ОИД БА АСОСҲОИ Ӯ
ЭКОЛОГИЯ ВА ҲИФЗИ ТАБИАТ                 Нақша:

1.Таърихи экология. 

2. Зарурати вобастакунии муносибатҳои 
табиат, инсон ва  амъият.ҷ

3. Пайдоиши фанни экология, мафҳум, 
зинаҳои такомул, мақсад ва вазифа, методҳои 
он.

4. Мавқеи экология дар байни фанҳо, низоми 
фанҳои эколог . 	
ӣ                 
Ма муъи  мав удот ои  зиндаи  р йи  Замин    дар  нати аи  эволютсияи  ни оят  мураккаб  ва ҷ ҷ ҳ ӯ ҷ ҳ
дарозмуддати  миллион о  сол о    ба  ву уд  омадаанд.  Чунин    сохтор ои  генетикии    ба  худ 	
ҳ ҳ ҷ ҳ
хос  тан о  дар  му ити  авои  тоза,  об,  изо,  нури  офтоб  арзи  ву уд  кардаанд  ва  он о  тан о 	
ҳ ҳ ҳ ғ ҷ ҳ ҳ
дар  чунин  му ит  метавонанд  зиндаг   карда,  аёти  намуд ои  биологиро  таъмин  созанд.  Аз 	
ҳ ӣ ҳ ҳ
ин  р ,  ом зиши  асос ои  илми  экология  барои  ар  фарди  омеа  а амияти  хоса  касб 	
ӯ ӯ ҳ ҳ ҷ ҳ
мекунад.

Экология – илм дар бораи муносибат ои  байни  якдигарии  организм ои  зинда  ва 	
ҳ ҳ
муносибат ои  мута обилаи  он о  бо му ити  зисташон  ба шумор меравад.	
ҳ қ ҳ ҳ

Экология ба таълимоти эволютсион , алалхусус ба масъала ои  микроэволютсия вобастаг  	
ӣ ҳ ӣ
дорад, зеро  вай  одисаю зу урот ои дар популятсия  р йди андаро  та и  мекунад.	
ҳ ҳ ҳ ӯ ҳ қ қ

Экология барои инкишофи со а ои  гуногуни  хо агии хал   а амияти калон дорад. Бинобар 	
ҳ ҳ ҷ қ ҳ
ин  му имтарин со а ои  истифодаи  дониш ои  эколог  –  ифзи табиат, хо агии  ишло , 	
ҳ ҳ ҳ ҳ ӣ ҳ ҷ қ қ
баъзе со а ои гуногуни саноат (масалан, ба ву уд овардани  технологияи  бепартов) 	
ҳ ҳ ҷ
мебошад. Аз ин р  таъкид кардан  оист, ки экология барои инкишофи  со а ои  гуногуни  	
ӯ ҷ ҳ ҳ
хо агии хал   амчун заминаи асосии назарияв  хизмат мекунад.  	
ҷ қ ҳ ӣ                 
Банди 1. Таърихи мухтасари инкишофи экология

Экология аз калима ои юнонии oikos – манзил, хона,  ойи зист ва logos – илм, фан, ҳ ҷ
таълимот  гирифта  шуда,  маънои  «илм  дар  бораи  манзил»ро  дорад.  Он  амчун  илм 	
ҳ
муносибати  байни амдигарии  организм ои  зиндаро  дар  вобастаг   ба  му ити  атроф,  яъне 	
ҳ ҳ ӣ ҳ
табиат  меом зонад.	
ӯ

Бинобар  манбаъ ои  дастраси  одамон  дар  бораи  тарзи  аёти  айвонот,  ой ое,  ки 	
ҳ ҳ ҳ ҷ ҳ
растани о  нашъунамо  меёбанд,  усули  кишту  кор    ва  монанди  ин о  маълумот  доштанд.  Дар 	
ҳ ҳ
обида ои таърихии хал ои Юнон,  инд, форсизабон о баъзе аз чунин маълумот оро дучор 	
ҳ қҳ Ҳ ҳ ҳ
омадан  мумкин  аст.  Аз  умла,  дар  бораи  тарзи  зисти  пан о   намуди  айвон  ва  та йирёбии 	
ҷ ҷ ҳ ҳ ғ
ми дории  он о  дар  китоби  “Ма аб арата”,  ки  аз  ёдгори ои  адимии  инду ост,  маълумот 	
қ ҳ ҳ ҳ ҳ қ ҳ ҳ
мав уд  аст.    амчунин,  дар  осори  олимони  даври  адим  мисли  Гераклит  (530–470  пеш  аз 
ҷ Ҳ қ
мелод),  Гиппократ  (460–370  пеш  аз  мелод),  Арасту  (384–322  пеш  аз  мелод)  ва  дигарон 
хулоса ои  чу ур  дар  бораи  экология  ба  назар  мерасанд,  ки  ар  яке  аз  он о  назари 	
ҳ қ ҳ ҳ
ало идаи худро иброз намудаанд. 	
ҳ                 
Чунонки  дида  мешавад,  Арасту  дар  “Таърихи  айвонот”  ном  асараш  беш  аз  500  намуди ҳ
айвон оро  тавсиф  кардааст.  Таъсири  хок  ва  и лим  ба  сохтори  растани о  аз  ониби  Т. 	
ҳ ҳ қ ҳ ҷ
Эрезийский  (372–287  пеш  аз  мелод)  таъкид  шудааст.  Плиняи  калон   (23–70  сол ои  давраи 	
ӣ ҳ
нав)  растани ои  п шидатухмро  ба  навъ ои  дарахт ,  буттаг ,  нимбуттаг   ва  алаф   удо 	
ҳ ӯ ҳ ӣ ӣ ӣ ӣ ҷ
мекунад. 

Дар  аср ои  минбаъда,  ва те,  ки  ба  о истаг   илм ои  оиди  табиат  риво   меёфт,  на 	
ҳ қ ҳ ӣ ҳ ҷ
ама  ба  он  тава у   мекарданд,  балки  он оеро,  ки  ба  мутолиа  ва  сарукор  бо  чунин  фан о 	
ҳ ҷҷ ҳ ҳ ҳ
маш ул  шаванд,  та ти  шикан а  ва  та диди  шадид  арор  медоданд.  Аз  ин  р ,  со аи  мазкур 	
ғ ҳ ҷ ҳ қ ӯ ҳ
ба  таври  чашмгир  дар  ин  давра  пеш  нарафт.  Ба  тарзи  истисно  кор ои  Роз   (850-923),  Ибни 	
ҳ ӣ
Сино  (980-1037)  а амияти  бузурги  илм   доштанд,  ки  дар  он о  дар  бобати  растани ои 	
ҳ ӣ ҳ ҳ
доруг ,  зироат ,  айвоноти  хонаг   маълумоти  ан   оварда  шудааст.  Азбаски  илм ои 	
ӣ ӣ ҳ ӣ ғ ӣ ҳ
табиатшинос   вобаста  ба  аёти  р змарраи  одамон  буд,  дар  аср ои  баъдина  боз  ба 	
ӣ ҳ ӯ ҳ
та аввулоту  такомул  р бар   шуд.  Алберт  фон  Болштадт  (1193-1280)    шароити  зисти 	
ҳ ӯ ӯ
растани оро ом хта, дар бораи хок, на ши нури офтоб дар  аёт маълумот меди ад. Венсен 	
ҳ ӯ қ ҳ ҳ
де Бове (асри XIII) дар “Оинаи табиат” ном асари худ, А. Сезалпин (1513-1603), Д.Рей (1623-
1705)  ва  дигарон  аз  му ити  зист  ё  ойи  парвариш  вобаста  будани  растани оро  таъкид 	
ҳ ҷ ҳ
кардаанд.  П.С.Паллас  тарзи  зиндагии  151  намуди  ширх рон  ва  425  намуди  парранда оро 	
ӯ ҳ
ом хта,  баъзе  одиса ои  биологиро  та лил  кардааст.  Ба  ин  хотир,  Б.  Е.  Рейкова  (1947)  ро 	
ӯ ҳ ҳ ҳ ӯ
аз асосгузорони экологияи  айвонот медонад. 	
ҳ                 
Ба а идаи Ж.Л.Бюффон (1707-1788) таъсири омил ои беруна,  арорат, и лим ва сифати қ ҳ ҳ қ
изо омили асосии та йири як намуд ба намуди дигар шуда метавонад. А ида ои   барои 	
ғ ғ қ ҳ ӯ
ом зиши минбаъдаи такомули Ж.Б. Ламарк (1744	
ӯ -1829 ) замина гардид. Ж.Б.Ламарк чунин 
ме исобид, ки аз сабаб ои му ими та йирёби ои мутоби шавии организм о дар инкишофи 
ҳ ҳ ҳ ғ ҳ қ ҳ
олами  айвонот ва растани о омил ои беруна мебошанд. 	
ҳ ҳ ҳ

То охири асри XVIII дар хусуси экологияи растани о ва  айвонот далел о дастрас 	
ҳ ҳ ҳ
шуда бошанд  ам, он о тан о ну таи назари экологии ом зиши  одиса ои табииро фаро 	
ҳ ҳ ҳ қ ӯ ҳ ҳ
мегирифтанд. 

Мувофи и А.Гумболдт, ки  асосгузори асосии экологияи растани о мебошад, бо 	
қ ҳ
мушо ида ои бисёрсола дар Амрикои Марказ  ва  ануб  собит кард, ки шароити и лим, 	
ҳ ҳ ӣ Ҷ ӣ қ
хусусан,  арорат дар густариши растани о на ши ало ида дорад. Дар ин давра кор ое и ро 	
ҳ ҳ қ ҳ ҳ ҷ
шуд, ки таъсири омил ои и лимиро ба та симшав  ва биологияи  айвонот фаро 	
ҳ қ қ ӣ ҳ
мегирифтанд.                  
Му окимарони ои  зоологи  олмон   Г.Глогер  (1883)  дар  бобати  та йирёбии  парранда о  зери ҳ ҳ ӣ ғ ҳ
таъсири и лим, олими данияг  Т.Фебер (1826) оид ба хусусияти парранда ои шимол , К. Бергман 	
қ ӣ ҳ ӣ
(1848) дар бобати та йирёби ои  у роф  дар мисоли андозаи  айвон ои хунгарм назаррас аст. 	
ғ ҳ ҷ ғ ӣ ҳ ҳ

О.Декандол  соли  1832  удо  кардани  самти  нави  илмии  таъсири  омил ои  берунаро  ба 	
ҷ ҳ
растани о  мавриди  ом зиш  арорди анда  –  “эпиррелогия”–ро  пешни од  мекунад.    а ида  дошт, 	
ҳ ӯ қ ҳ ҳ Ӯ қ
ки: “Растани о шароити му ити худро интихоб намекунанд, он о ё ба ин му ит мутоби  мешаванд 	
ҳ ҳ ҳ ҳ қ
ё мемиранд”. Э.А.Эверсмен, ки аз олимони рус мебошад, омил ои му ити берунаро ба абиот  ва 	
ҳ ҳ ӣ
биот   удо  мекунад.    оид  ба  муборизаву  зиддияти  байни  организм о  ва  фард ои  як  намуд 	
ӣ ҷ Ӯ ҳ ҳ
мисол ои зиёде овардааст. 	
ҳ

К.Ф.Руле  (1814-1858)  а ида  дошт,  ки  илми  айвонотшинос   тан о  бо  таснифи  узв ои 	
қ ҳ ӣ ҳ ҳ
ало идаи  айвонот  маш ул  нашуда,  балки  ба  та лили  одиса о  ва  тарзи  аётгузаронии  айвонот 	
ҳ ҳ ғ ҳ ҳ ҳ ҳ ҳ
низ  сару  кор  карданаш  лозим  аст.  Дар  баробари  ин,  хобкун ,  к чиши  мавсим   барин  одиса ои 	
ӣ ӯ ӣ ҳ ҳ
даври  аётии  айвон оро  ом хта,  ба огузор   кардан  та озо  карда  машавад.  Руле  бо  ин  усул 	
ҳ ҳ ҳ ӯ ҳ ӣ қ
барои рушду такомули илми “зообиолог ” заминаи мусоид фаро ам овард. Тад и от ои  ро Н.А. 	
ӣ ҳ қ қ ҳ ӯ
Севертсов  (1827-1885)  ва  А.Н.  Бекетов  (1825-1902)  мавриди  истифода  арор  доданд.  Н.А. 	
қ
Севертсов  нахустин  касест,  ки  дар  Русия  дар  хусуси  олами  айвонот  тад и от ои  экологиро 	
ҳ қ қ ҳ
таълиф  кардааст.  Бо  чунин  ро   олимон  дар  о ози  асри  XIX  одиса ои  мутоби шав   ва 	
ҳ ғ ҳ ҳ қ ӣ
мутоби атпайдокун ,  вобастагии  байни  организм о  ва  онуният ои  байни  организм  ва  му итро 	
қ ӣ ҳ қ ҳ ҳ
та лилу баррас  намуданд. Аммо масоили мазкур дар асоси таълимоти такомули Ч. Дарвин (1809-	
ҳ ӣ
1882)  аллу  фасл  гардиданд  ва  инкишофи  илми  экология  ба  назар  намудор  гашт.    дар  китоби 	
ҳ Ӯ
“Пайдоиши  намуд о”  (1859)  дар  табиат  ба  интихоби  таби   овардани  “мубориза  барои  аёт”-ро 	
ҳ ӣ ҳ
нишон  дод.  Дар  таърихи  экология  алабаи  назарияи  такомул  зинаи  сеюм  ба  шумор  меравад,  ки 	
ғ
барои минбаъд ами  ом хтани масоили му имми эколог  заминаи нав фаро ам меорад. 	
қ ӯ ҳ ӣ ҳ                 
Маф уми  “экология”  аз  ониби  айвонотшиноси  олмон   Геккел  соли  1866  пешни од ҳ ҷ ҳ ӣ ҳ
гардидааст.  Ба  фикри  :  “Экология  во ифияти  и тисодии  табиат  мебошад,  ки  дар  як  ва т 	
ӯ қ қ қ
тамоми  муносибат ои  олами  зиндаро  бо  узъ ои  узвиву  айриузв   мавриди  тад и оти  худ 	
ҳ ҷ ҳ ғ ӣ қ қ
арор  меди ад  ва  кулли  вобастаги ои  байни  растан   ва  айвонотро  меомо зад”.  Э.  Геккел 	
қ ҳ ҳ ӣ ҳ ӯ
(1834-1910)  илми  экологияро  ба  таркиби  илм ои  биологиву  таби   дохил  намуда,    дар  илм 	
ҳ ӣ
собит  намуд,  ки  экология  илмест,  ки  кулли  самт ои  аёти  организм ои  зиндаро  фаро 	
ҳ ҳ ҳ
мегирад.  Маф уми  экология  минбаъд  аз  ониби  донишмандони  зиёд  мавриди  эътироф 	
ҳ ҷ
арор  гирифта,  дар  нимаи  дуюми  асри  XIX  асоси  ом зиши  тарзи  аёти  айвонот  ва 	
қ ӯ ҳ ҳ
растани о,  мутоби шавии  он о  ба  шароити  и лим  гардид.  Е.  Верминг,  ки  аз  умлаи 	
ҳ қ ҳ қ ҷ
растанишиносони  данияг   мебошад,  асос ои  экологии  растани оро  баён  намуда, 	
ӣ ҳ ҳ
вазифа ои  онро  нишон  додааст.  Бинобар  пешни од  кардани  самт ои  асосии  экологии 	
ҳ ҳ ҳ
системаи ани и фитоэкология дар  атори асосгузорони экология эътироф гардидааст. 	
қ қ                 
Маф уми  ма м и  биолог   бори  нахуст  амчун  ма м и  шароит ои  беруна  дар  асари ҳ ҷ ӯ ӣ ҳ ҷ ӯ ҳ
“ у рофияи  растани о”  (1896)-и  А.Н.Бекетов  ифода  гардидааст.  Мавсуф  вобастаги ои 	
Ҷ ғ ҳ ҳ
сохтор ,  анатом   ва  морфологии  растани оро  бинобар  густариши  у рофии  он о  муайян 	
ӣ ӣ ҳ ҷ ғ ҳ
карда, дар со аи экология ба тад и от ои физиолог  замина гузоштааст. 	
ҳ қ қ ҳ ӣ

Дар  нимаи  дувуми  асри  ХIX  самти  нави  илм,  яъне  биосенология  ба  ву уд  омад. 	
ҷ
Соли  1877  К.  Мёбиус  дар  асоси  та и и  садафак  (навъи  малюски  ба  сифати  изо 	
ҳқ қ ғ
корбастшаванда)-и  маскуни  ба ри  Шимол   нисбат  ба  биосеноз  амчун  онунияти  кунунии 	
ҳ ӣ ҳ қ
организм о  тасаввуроти  моро  бой  гардонд.  Тиб и  ин  та и от  дигаргуншавии  яке  аз 	
ҳ қ ҳқ қ
омил ои  биосеноз  ба  та йирёбии  дигар  омил ои  он  замина  фаро ам  меорад.  Дар 	
ҳ ғ ҳ ҳ
заминагузории  экологияи  растани о  бошад,  олимони  рус  С.И.  Коржинский  ва  И.К.  Пачоско 	
ҳ
иссаи сазовор гузоштаанд. 	
ҳ

В.В.Докучаев  дар  асараш  “Таълимот  оид  ба  минта а ои  таби ”  айд  мекунад,  ки 	
қ ҳ ӣ қ
аблан  исм о,  одиса ову  офат ои  табииро  тан о  дар  ало идаг   мавриди  ом зиш  арор 	
қ ҷ ҳ ҳ ҳ ҳ ҳ ҳ ӣ ӯ қ
медоданд.  Ин  таълимоти  олим  ба  манзарашинос ,  тад и от ои  муносибати  растани о  ва 	
ӣ қ қ ҳ ҳ
хок асос гузоштанд, ки дар осори Г.Ф. Морозов ва В,Н,Сукачёв оиди биогеосеноз о мавриди 	
ҳ
та лилу баррасии густурда  арор гирифтааст. 	
ҳ қ                 
Минбаъд  мактаб ои  экологии  гидробиолог о,  фитосенолог о,  растанишиносон  ва ҳ ҳ ҳ
айвонотшиносон  такмилу  инкишоф  ёфтанд  ва  бар  ин  асос  илми  экология  сер анба  ва 	
ҳ ҷ
густурда мегардид. Дар Брюсел дар конгресси 3-юми растанишиносон экологияи растан  ба 	
ӣ
экологияи  фард о  ва  экологияи  амоа о  удо  карда  шуд,  ки  ин  во еа  дар  соли  1910  ба 	
ҳ ҷ ҳ ҷ қ
ву уъ  омада  буд.  Бинобар  таклиф  ва  пешни оди  растанишиноси  швейтсар   К.  Шретер 	
қ ҳ ӣ
экология  фард о  аутэкология  ва  экологияи  амоа о  синэкология  номида  шуд.  Маф ум ои 	
ҳ ҷ ҳ ҳ ҳ
мазкур  минбаъд  дар  экологияи  айвонот  низ  мавриди  истифода  арор  гирифтанд  ва  Ч. 	
ҳ қ
Адамс,  В.  Шелфорд,  С.А.Зернов  барин  олимон  дар  таълифоти  худ  он оро  асоснок 	
ҳ
намудаанд. 

И.П.Бородин  соли  1910  дар  маър зааш  та ти  унвони  “Дар  бораи  ифзи  итъа ои 	
ӯ ҳ ҳ қ ҳ
растани ои  аз  ниго и  у роф   судманд”  таъкид  кард,  ки  растани о  бояд  мисли  ёдгори ои 	
ҳ ҳ ҷ ғ ӣ ҳ ҳ
таърих   ифз  карда  шаванд,  зеро  дар  асари  нобудшав   аз  нав  устувор  кардани  он о 
ӣ ҳ ӣ ҳ
душвор  мешавад.  Олими  рус  Г.А.Кожевников  новобаста  аз  олати  и тимоии  амъият  ба 	
ҳ ҷ ҷ
ифзи  му ити  атроф  эътибори  ало ида  нигаронданро  таъкид  кард  ва  собит  намуд,  ки 	
ҳ ҳ ҳ
о ибати  анг  ва  ин илоб о,  а ибмондаг ,  одами  технологияи  инкишофёфта,  дур   аз 
қ ҷ қ ҳ қ ӣ ӣ
маърифат ва у дадори ои ша рванд  аз  умлаи омил ои вайронкунандаи му ити атроф ба 	
ҳ ҳ ҳ ӣ ҷ ҳ ҳ
шумор мераванд.                  
Паж иш о дар бобати гуногунии муносибати организм ое, ки дар асоси  астии биосеноз о ӯҳ ҳ ҳ ҳ ҳ
арор доштанд, баъди тад и от ои мукаммал то сол ои 30-юми асри ХХ вусъат ёфт. Олими 	
қ қ қ ҳ ҳ
рус  В.И.  Вернадский  (1926)  масоили  муносибат ои  организм ои  зинда  бо  табиати 	
ҳ ҳ
айризиндаро  ама ониба ом хт ва дар ин асос ба ягонагии организм ои биот  ва омил ои 	
ғ ҳ ҷ ӯ ҳ ӣ ҳ
табиии му ити зист замина фаро ам оварда шуд. 	
ҳ ҳ

Олимон  дар  заминаи  хусусият ои  морфолог ,  физиолог ,  эколог -морфолог   ва 	
ҳ ӣ ӣ ӣ ӣ
хусусият ои  дигари  хоси  амоа о  система ои  гуногуни  таснифи  растани оро  пешни од 	
ҳ ҷ ҳ ҳ ҳ ҳ
намуда,  оид  ба  ом зиши  сохтор,  осилнок ,  динамикаи  ало аи  фотосинтез о, 	
ӯ ҳ ӣ қ ҳ
индикатор ои эколог  кор ои судманд ан ом доданд. 	
ҳ ӣ ҳ ҷ                 
Д.Н.  Кашкаров  дар  осор ои  худ  самт ои  му ими  экологияро  нишон  дода,  самти  нави  он  –  экологияи ҳ ҳ ҳ
популятсиониро  пешкаш  намудааст.  Ч.  Элтон  дар  “Экологияи  айвонот”  ном  асараш  ба  популятсия 	
ҳ
амчун  во иди  ягонаи  муста ил  ом хташаванда  тава у и  зиёд  намудааст,  ки  ин  кори  олим  минбаъд 	
ҳ ҳ қ ӯ ҷҷ ҳ
та аввул  ёфт  ва  олимоне  мисли  С.А.Севертсов,  Е.Н.  Синская,  И.Г.Серебряков,  М.С.Гиляров,  Н.П. 	
ҳ
Наумов,  Г.А.  Викторова,  Т.А.  Работнов,  А.А.  Уранов,  С.С.  Швартс  ва  дигарон  дар  рушду  такомули 
экологияи  популятсион   на ши  бузург  доранд.  Масалан,  Е.Н.Синская  дар  бобати  муайян  кардани 	
ӣ қ
полиморфизм  (гуногуншаклии  айвонот  ва  набототи  ам инси  шаклан  дорои  фар ият ои  кулл )–и 	
ҳ ҳ ҷ қ ҳ ӣ
эколог  ва  у рофии намуди растани о паж иш ои доманадор ан ом дод. 	
ӣ ҷ ғ ҳ ӯҳ ҳ ҷ

Ба  а идаи  М.С.Гиляров  барои  ба  хушк   гузаштани  бандпой о  (бу умпой о)  хок  амчун  му ити 	
қ ӣ ҳ ғ ҳ ҳ ҳ
хуб  хизмат  кардааст.  С.С.  Швартс  дар  бобати  инкишофи  экологияи  айвон ои  му радор  тад и от ое 	
ҳ ҳ ҳ қ қ ҳ
ан ом  дод,  ки  дар  ни оят,  илми  палеоэкология  ба  ву уд  омад  ва  вазифаи  асосии  ин  таълимот  устувор 	
ҷ ҳ ҷ
кардани  тасвири  шакли  аётии  организм ои  мурда  мебошад.  Соли  1934  Г.Гаузе  принсипи  намоёни  худ 	
ҳ ҳ
истиснои  ра обатро  пешни од  намуда,  ба  сифати  ро и  асосии  инти оли  энергия  тавассути  амоа ои 	
қ ҳ ҳ қ ҷ ҳ
таби   зарурати  робитаи  изоиро  нишон  дод.  Соли  1935  А.  Тенсли  ном  олими  англис  маф уми  экологии 	
ӣ ғ ҳ
“системаи  эколог ”-ро  пешни од  кард.  Ин  олим  биосенозро  ба  биотоп  дар  дара аи  во иди 	
ӣ ҳ ҷ ҳ
функсионалии  нави  экосистема о  омезиш  дод,  ки  аз  комёби ои    дар  ин  со а  мебошад.  В.Н.Сукачёв 	
ҳ ҳ ӯ ҳ
фа миши  биогеосенозро  та вият  дода,  дар  он  ягонагии  ма м и  организм ои  зиндаро  бо  омил ои 	
ҳ қ ҷ ӯ ҳ ҳ
абиот ,  ки  дар  асоси  он  тамоми  амоа ои  зинда    ва  му ити  айризинда  –  гардиши  модда о  ва 	
ӣ ҷ ҳ ҳ ғ ҳ
мубаддалшавии энергияро дар бар мегиранд, нишон дод. Р. Линдмен дар таълимоти худ асоси усул ои 	
ҳ
исобкунии  мувозинаи  энергетикии  система ои  экологиро  пешни од  кардааст,  ки  барои  дар  му ити 	
ҳ ҳ ҳ ҳ
муайян  исобкунии пешакии популятсия ва биосеноз о имконият ба ву уд омад. Ом зиши экосистема о 	
ҳ ҳ ҷ ӯ ҳ
ба  таълимоти  экологии  биосфера  асос  гузошт,  ки  аз  таснифоти  В.В.  Вернадский  ба  исоб  меравад.  Ин 	
ҳ
олим  а ида  дорад,  ки  биосфера  системаи  сайёравие  мебошад,  ки  доимият  ва  вазифаи  он  дар  асоси 	
қ
онуният ои экологии мувозинаи таъминоти модда о ва энергия асоснок мешавад. 	
қ ҳ ҳ                 
Н.Ф.Реймерс  асар ои  зиёде  дар  вобастагии  одам  ва  табиат  таълиф  намудааст  ва  дар ҳ
ом зиши  муносибати  инсону  табиат,  ну таи назари  экологияи и тимоиву  и тисод   ва  табиат 	
ӯ қ ҷ қ ӣ
на ши  ало ида  дорад.  Олими  маш ури  рус  Н.Н.  Моисеев  усул ои  оптималии  корбасти 
қ ҳ ҳ ҳ
боигари ои  таби ,  модел ои  риёзии  динамикии  биосфера,  методологияи  муносибати 	
ҳ ӣ ҳ
биосфера  ва  амъият,  модел ои  доимиятии  биосфера  дар  шароити  таъсири  антропоген  	
ҷ ҳ ӣ
пешни од карда, дар ташаккули со аи экология на ши басазо гузоштааст. 	
ҳ ҳ қ

Аксаран  дар  ибтидои  асри  озир  эколог   гардонида  шудани  кулли  илм ои  дигар 	
ҳ ӣ ҳ
асосан ба он вобастаг  дорад, ки инсоният дар фаъолияти  арр заи худ бар иловаи ба табиат 	
ӣ ҳ ӯ
зарар расонидан таъсири куллан манф  расонда, дар нати а ба шароити зист ва мав удияти 	
ӣ ҷ ҷ
бани башар хавф меорад. 

Система  бо  як  тартиби  муайян  ба  амдигар  таъсиррасон   ва  ба  ам  вобаста  будани 	
ҳ ӣ ҳ
ягонаю  бутунро  мефа монад.  Экология  асосан,  система ои  аз  дара аи  организм  боло, 	
ҳ ҳ ҷ
популятсия,  амоа,  система ои  экологиро  меом зад.  Системаи  бузургтарини  худтаъмингари 	
ҷ ҳ ӯ
низоми биолог  биосфера аст, ки кулли организм ои зиндаи сайёраи Заминро фаро мегирад. 	
ӣ ҳ
Бо  ма сади  дар  олати  амешаг   ниго   доштани  ин  система  сарчашмаи  энергияро  аз  офтоб 	
қ ҳ ҳ ӣ ҳ
гирифта,  ба  фазои  кай он  интишор  меди ад.  Аз  ин  ну таи  назар  экология  илмест,  ки 	
ҳ ҳ қ
онуният ои  фаъолияти  организм оро  дар  му ити  зисти  таби   меом зад.  Назари  асосии 	
қ ҳ ҳ ҳ ӣ ӯ
экологияи  муосир  ба  он  нигаронда  шудааст,  ки  муносибати  организм оро  дар  дара аи 	
ҳ ҷ
популятсион -биогеосенетик   мавриди  та и у  ом зиши  васеъ  арор  дода,  аёти  биологии 	
ӣ ӣ ҳқ қ ӯ қ ҳ
система ои  сат и  баландтарро  барои  та лил  дар  араён  мегузорад.  Ватани  тад и от ои 	
ҳ ҳ ҳ ҷ қ қ ҳ
экологиро система ои калони биолог  ва динамикаи он о ташаккул хо анд дод.	
ҳ ӣ ҳ ҳ                 
Банди 2. Вазифа о ва усул ои ом зиши экологияҳ ҳ ӯ


Илми экология вазифа ои му имтарини худро дорад, ки аз ин о иборат мебошанд: 	
ҳ ҳ ҳ
ом зиши  динамикаи  популятсия,  биосеноз  ва  система ои  эколог .  Структура  ё  сохтори 	
ӯ ҳ ӣ
биосеноз  барои  арчи  сарфакорона    ва  мукаммалтар  аз  худ  кардани  захира ои  аёт  	
ҳ ҳ ҳ ӣ
мусоидат  хо ад  кард.  Пас,  вазифа ои  асосии  назарияв   ва  амалии  экология  ба  он 	
ҳ ҳ ӣ
нигаронда  мешаванд,  ки  онунияти  ин  араён оро  ифтито   бахшида,  дар  шароити 	
қ ҷ ҳ ҳ
саноаткунон   ва  урбанизатсияшавии  сайёраи  Замин  он оро  та ти  назорат  арор  дода 	
ӣ ҳ ҳ қ
тавонем.

Вазифа ои экология. 	
ҳ Барои  аллу фасли масъала ои  эколог  ва  ифзи табиат дар ояндаи 	ҳ ҳ ӣ ҳ
наздик  бояд вазифа ои  зеринро и ро намуд.	
ҳ ҷ                 
1.  Устувор  намудани    мувозинати    эколог   дар    табиат  ва    фавран  та йир    додани  муносибати  инсон  ва   ӣ ғ
му ит.	
ҳ

2. Ом хтани  муносибати  байни организм ои зинда ва  му ити зист.	
ӯ ҳ ҳ

3.  ифз  ва  истифодаи    самараноки  сарват ои  таби   (об,  аво,  замин,  айвон о,  растани о, 	
Ҳ ҳ ӣ ҳ ҳ ҳ ҳ
микроорганизм о ва  кандани ои фоиданок).	
ҳ ҳ

4. Аз усул ои кимиёвии мубориза бар зидди касали о  ва  нури ои  минерал  ва модда ои  за рнок.	
ҳ ҳ ҳ ӣ ҳ ҳ

5.  ори  намудани    технологияи  кампартову  бепартов,  тоза    намудани    газ ои    с хта,  аз  нав  истифодаи 	
Ҷ ҳ ӯ
партов о ва кам  кардани  партов ои  на лиёт.	
ҳ ҳ қ

6. Ниго  доштан ва  ифзи намуд ои  нодири  айвон о  ва  растани о.
ҳ ҳ ҳ ҳ ҳ ҳ

7.  ори  намудани    низоми    назорати    доимии  эколог ,  ба    ву уд  овардани    пойго и  экологии  илм   ва 	
Ҷ ӣ ҷ ҳ ӣ
баланд бардоштани  дониш ва маданияти  экологии а ол .	
ҳ ӣ

8.  абул кардани  онун о оиди  ифзи табиат.	
Қ қ ҳ ҳ

Экология ба монанди илм ои дигар усул ои ом зиши худро дорад, ки  он оро ба се гур   удо менамоянд.	
ҳ ҳ ӯ ҳ ӯҳ ҷ

1. Усул ои мушо идав , ки дар са ро гузаронида мешаванд;	
ҳ ҳ ӣ ҳ

2. Усул ои та рибав ;
ҳ ҷ ӣ

3. Усул ои  математик  ва моделсозии биолог .
ҳ ӣ ӣ

Усул ои  мушо идав     дар  навбати  худ  ба  усули  мушо идавии    са ро ,  усули  мушо идавии    ро и  пешаки 	
ҳ ҳ ӣ ҳ ҳ ӣ ҳ ҳ
муайяншуда  (маршрут )  ва    усули    та рибавии    як  омил    ва  инчунин    усули  та рибавии    бисёромил 	
ӣ ҷ ҷ
(таъсири чанд омили эколог ) низ та сим мешавад.	
ӣ қ                 
Усули математик  ва моделсозии биолог   дар навбати худ  вазифаи  созиши  модел ои гуногуни ӣ ӣ ҳ
оиди таркиб, шумора ва рафтори  популятсия о ва силсила ои экологиро (биосеноз, 	
ҳ ҳ
биогеосеноз, экосистема) та и   менамояд, инчунин, ро ои  гуногуни  ба амтаъсиркунии 	
ҳқ қ ҳҳ ҳ
омил ои экологиро  бо му ити зист бо маълумот ои да и   (на шав , сифр , ну тав  ва  . .) 	
ҳ ҳ ҳ қ қ қ ӣ ӣ қ ӣ ғ ҳ
муайян мекунад.

Бо ма сади   аллу фасли масъала ои  эколог  ва  ифзи табиат  дар  ояндаи наздик  бояд бисёр  
қ ҳ ҳ ӣ ҳ
вазифа оро и ро намуд;	
ҳ ҷ

устувор  намудани  мувозинати  эколог  дар табиат ва фавран та йир додани муносибати инсон 	
ӣ ғ
ба му ит;	
ҳ

ифз ва истифодаи о илонаи  сарват ои  таби  (об,  аво, замин,  айвон о, наботот, 	
ҳ қ ҳ ӣ ҳ ҳ ҳ
микроорганизм о);	
ҳ

аз усул ои кимиёв   ба усул ои  биолог  гузаштан, танзими  истифодаи нури ои  минерал  ва 	
ҳ ӣ ҳ ӣ ҳ ӣ
модда ои за рнок, чора ои зидди эрозияро  васеъ намудан;
ҳ ҳ ҳ

ор  намудани технологияи кампартову бепартов, тоза намудани газ ои  с хта, истифодаи  	
ҷ ӣ ҳ ӯ
партов о  ва кам кардани  окибат ои  зарарноки  кори на лиёт;	
ҳ ҳ қ

ниго  доштани  намуд ои  нодири  айвон о ва растани о;	
ҳ ҳ ҳ ҳ ҳ

ор  намудани низоми  назорати доимии эколог , ба ву уд  овардани  пойго и экологии илм  ва 	
ҷ ӣ ӣ ҷ ҳ ӣ
баланд бардоштани  маърифати экологии а ол .	
ҳ ӣ

МАВЗ : САРСУХАН ОИД БА АСОСҲОИ Ӯ ЭКОЛОГИЯ ВА ҲИФЗИ ТАБИАТ

Нақша:  1.Таърихи экология.  2. Зарурати вобастакунии муносибатҳои табиат, инсон ва амъият.ҷ  3. Пайдоиши фанни экология, мафҳум, зинаҳои такомул, мақсад ва вазифа, методҳои он.  4. Мавқеи экология дар байни фанҳо, низоми фанҳои эколог . ӣ

 Ма муъи мав удот ои зиндаи р йи Замин дар нати аи эволютсияи ни оят мураккаб ва ҷ ҷ ҳ ӯ ҷ ҳ дарозмуддати миллион о сол о ба ву уд омадаанд. Чунин сохтор ои генетикии ба худ ҳ ҳ ҷ ҳ хос тан о дар му ити авои тоза, об, изо, нури офтоб арзи ву уд кардаанд ва он о тан о ҳ ҳ ҳ ғ ҷ ҳ ҳ дар чунин му ит метавонанд зиндаг карда, аёти намуд ои биологиро таъмин созанд. Аз ҳ ӣ ҳ ҳ ин р , ом зиши асос ои илми экология барои ар фарди омеа а амияти хоса касб ӯ ӯ ҳ ҳ ҷ ҳ мекунад.  Экология – илм дар бораи муносибат ои байни якдигарии организм ои зинда ва ҳ ҳ муносибат ои мута обилаи он о бо му ити зисташон ба шумор меравад. ҳ қ ҳ ҳ  Экология ба таълимоти эволютсион , алалхусус ба масъала ои микроэволютсия вобастаг ӣ ҳ ӣ дорад, зеро вай одисаю зу урот ои дар популятсия р йди андаро та и мекунад. ҳ ҳ ҳ ӯ ҳ қ қ  Экология барои инкишофи со а ои гуногуни хо агии хал а амияти калон дорад. Бинобар ҳ ҳ ҷ қ ҳ ин му имтарин со а ои истифодаи дониш ои эколог – ифзи табиат, хо агии ишло , ҳ ҳ ҳ ҳ ӣ ҳ ҷ қ қ баъзе со а ои гуногуни саноат (масалан, ба ву уд овардани технологияи бепартов) ҳ ҳ ҷ мебошад. Аз ин р таъкид кардан оист, ки экология барои инкишофи со а ои гуногуни ӯ ҷ ҳ ҳ хо агии хал амчун заминаи асосии назарияв хизмат мекунад. ҷ қ ҳ ӣ

 Банди 1. Таърихи мухтасари инкишофи экология  Экология аз калима ои юнонии oikos – манзил, хона, ойи зист ва logos – илм, фан, ҳ ҷ таълимот гирифта шуда, маънои «илм дар бораи манзил»ро дорад. Он амчун илм ҳ муносибати байни амдигарии организм ои зиндаро дар вобастаг ба му ити атроф, яъне ҳ ҳ ӣ ҳ табиат меом зонад. ӯ  Бинобар манбаъ ои дастраси одамон дар бораи тарзи аёти айвонот, ой ое, ки ҳ ҳ ҳ ҷ ҳ растани о нашъунамо меёбанд, усули кишту кор ва монанди ин о маълумот доштанд. Дар ҳ ҳ обида ои таърихии хал ои Юнон, инд, форсизабон о баъзе аз чунин маълумот оро дучор ҳ қҳ Ҳ ҳ ҳ омадан мумкин аст. Аз умла, дар бораи тарзи зисти пан о намуди айвон ва та йирёбии ҷ ҷ ҳ ҳ ғ ми дории он о дар китоби “Ма аб арата”, ки аз ёдгори ои адимии инду ост, маълумот қ ҳ ҳ ҳ ҳ қ ҳ ҳ мав уд аст. амчунин, дар осори олимони даври адим мисли Гераклит (530–470 пеш аз ҷ Ҳ қ мелод), Гиппократ (460–370 пеш аз мелод), Арасту (384–322 пеш аз мелод) ва дигарон хулоса ои чу ур дар бораи экология ба назар мерасанд, ки ар яке аз он о назари ҳ қ ҳ ҳ ало идаи худро иброз намудаанд. ҳ

 Чунонки дида мешавад, Арасту дар “Таърихи айвонот” ном асараш беш аз 500 намуди ҳ айвон оро тавсиф кардааст. Таъсири хок ва и лим ба сохтори растани о аз ониби Т. ҳ ҳ қ ҳ ҷ Эрезийский (372–287 пеш аз мелод) таъкид шудааст. Плиняи калон (23–70 сол ои давраи ӣ ҳ нав) растани ои п шидатухмро ба навъ ои дарахт , буттаг , нимбуттаг ва алаф удо ҳ ӯ ҳ ӣ ӣ ӣ ӣ ҷ мекунад.  Дар аср ои минбаъда, ва те, ки ба о истаг илм ои оиди табиат риво меёфт, на ҳ қ ҳ ӣ ҳ ҷ ама ба он тава у мекарданд, балки он оеро, ки ба мутолиа ва сарукор бо чунин фан о ҳ ҷҷ ҳ ҳ ҳ маш ул шаванд, та ти шикан а ва та диди шадид арор медоданд. Аз ин р , со аи мазкур ғ ҳ ҷ ҳ қ ӯ ҳ ба таври чашмгир дар ин давра пеш нарафт. Ба тарзи истисно кор ои Роз (850-923), Ибни ҳ ӣ Сино (980-1037) а амияти бузурги илм доштанд, ки дар он о дар бобати растани ои ҳ ӣ ҳ ҳ доруг , зироат , айвоноти хонаг маълумоти ан оварда шудааст. Азбаски илм ои ӣ ӣ ҳ ӣ ғ ӣ ҳ табиатшинос вобаста ба аёти р змарраи одамон буд, дар аср ои баъдина боз ба ӣ ҳ ӯ ҳ та аввулоту такомул р бар шуд. Алберт фон Болштадт (1193-1280) шароити зисти ҳ ӯ ӯ растани оро ом хта, дар бораи хок, на ши нури офтоб дар аёт маълумот меди ад. Венсен ҳ ӯ қ ҳ ҳ де Бове (асри XIII) дар “Оинаи табиат” ном асари худ, А. Сезалпин (1513-1603), Д.Рей (1623- 1705) ва дигарон аз му ити зист ё ойи парвариш вобаста будани растани оро таъкид ҳ ҷ ҳ кардаанд. П.С.Паллас тарзи зиндагии 151 намуди ширх рон ва 425 намуди парранда оро ӯ ҳ ом хта, баъзе одиса ои биологиро та лил кардааст. Ба ин хотир, Б. Е. Рейкова (1947) ро ӯ ҳ ҳ ҳ ӯ аз асосгузорони экологияи айвонот медонад. ҳ