Turkiy tillarda egalik va kelishik kategoriyasi
![Mavzu: Turkiy tillarda egalik va
kelishik kategoriyasi
Reja:
1.Turkiy tillarda kelishik kategoriyasi.
2.Jo ʼ nalish,o ʼ rin-payt ,chiqish
kelishigining xususiyatlari.
3.T.t larda egalik kategoriyasi](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_1.png)
![Ot turkumidagi so’zning yoki
ismlarning kelishik qo'shimchalarini
olib o'zgarishi turlanish deyiladi.
Kelishik qo'shimchalari (egalik
qo'shimchalari bilan bir qatorda)
turlovchi qo‘shimcha hisoblanadi. Har
bir kelishik bitta affiksga ega (fonetik
variantlari bilan birgalikda).](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_2.png)
![Turkiy tillarda kelishiklar quyidagicha:
Bosh kelishik --
Q aratqich kelishigi
-in,-ning-nung, -un.
Tushum kelishigi
- i. -i, —ay; - ni / - nu; -in-// in, -u .
Jo ʼ nalish kelishigi
- qa, -g a,- a, - , a/ -qa, —ja, — a, -ka(<-э у
kant)
O ʼ rin-p ayt kelishigi
- ta//- ta // -to, -da, -da, //-la//-lo//-za//-zo//-
sa//-so//-na//-no](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_3.png)
![Ch iq is h k e lis h ig i
- t a n , - ta n , -d a n , - d an ; - d a ; - d a n: - d ay :
-d y n
Vo s it a k e lis h ig i
-in / - in // - u n
Bi rg a lik k e lis h ig i
-la , -l e , - la n , -l en ,-l i,- li
O 'x sh a t is h -q iy o s la s h k e lis h ig i -c a , -c e !](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_4.png)
![Kelishik qo'shimchalari olmoshlar,
harakat nomi, jamlovchi songa
qo‘shilishi mumkin. Otlashgan so'zlar
( otlashgan sifat, otlashgan
sifatdosh) hamda olmoshlar ham
kelishik qo'shimchalarini qabul
qiladi.](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_5.png)
![Turkologlar qadimgi turkiy tildagi kelishiklar soni
haqida turli cha fikr bildiradilar: V. V.Radlov 8 ta, I.A.
Batmanov 6 ta, V.I.Nasilov 7ta , A.Kononov 11 ta
kelishik mavjud bo'lganligini ta ʼ kidlay di. Hozirgi
turkiy t illarda kelishiklar miqdor jiqatidan unchalik
farq qilmaydi. Tatar,
gagauz, ozarbayjon, turkman, o'zbek, qoraqalpoq
tillarida 6 ta, qozoq tilida 7ta, xakas va chuvash tilida
8ta, yoqut, turk, boshqird tillarida 9 ta kelis hik
mavjud.](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_6.png)
![Bosh kelishik. Turkiy tillarda bosh
kelishik morfologik ko'rsatkichga ega
emas. Bosh kelishikning asosiy
vazifasi gapda ega vazifasida
kelishidir. Ol yigitlar
a aytdilar QR) Qaratqich ,jo ʼ nalish ,tus
hum kelishigi belgisiz qo ʼ llanganda
bosh kelishigiga shaklan o ʼ xshab
ketadi](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_7.png)
![Qaratqich kelishigi. Qaratqich kelishigi
affikslari quyidagicha:
-it] -nj, -it], -nui]/ -nihj; -tju.
Hozirgi turkiy tillarda qaratqich kelishigi ko'p
variantli bo'lib,
ularning qo'Uanishi quyidagicha:
1) o'zb., uyg' -mrj //-nif] shakllari: atanuj,
bizniy;](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_8.png)
![2 ) o lt., b o s h q ., t u v ., x a k .. s h o r. - n n j/ / - n ir j / / - n u t] / /
-n o ij // - d h j/ Z - d u rj/ / -
d o rrj / / -ti r) / / -tu i] / / -t o i] s h a k ll a ri: to m m y, s u d u j;
3 ) q irg '. n m // -m m / /- d in / / - d u n / / -ti n / / -t u n
sh a k lla ri: b a la n in , t o n u n ,
4 ) q a r. -n m / / -n in s h a k li : a ta n in , a tn in , m e n in ;
5 ) tu rk m . - ig / У -Ш ] // — n ig / / -n u g : a g a jiy ,
6 ) o z a rb ., g a g ., t u rk . -i n / / - u n / /- n u n / /- n u n :
a n im ,b izi m ;
7 ) q .-b a lq ., q u m . - n i / / -n u : b u rn u ;
8 ) c h u v .- n / /- a n / / -n a n s h a k lla ri i s h la ti la d i: p u lle n
“ b a liq n in g ” .](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_9.png)
![Tushum kelishigi. Tushum kelishigining - m /
-ni, -in-// in, - i, -i,
- nu; -u, -ig, -m /- ni, -n shakllari ishlatiladi
belgili qo'llanishi nasriy asarlar tili uchun
xos.Tushum kelishigi shaklining qa ratqich
kelishigi o'rnida qo'llanishi
XV1-XIX asrlarga oid yodgorliklar hamda
“Boburnoma” tiliga xos b o'lgan. Bir qator
manbalarda, xususan, Muhammad Solihning
"S hayboniynoma” va Alisher Navoiy
asarlarida tushum kelishigining
bunday ishlatilishi qayd etilmaydi.](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_10.png)
![Jo‘nalish kelishigi. Turkiy
tillarda jo'nalish kelishigining -
qa/ -ga /
-ga, -ka/-ga/-a /-э / ya/ -qa/ -
ja / a, -ka(<-karu) shakllari
qoTlanadi. -ga /
-ga, -q a /-k a affikslari
jo'nalish kelishigining asosiy
shaklini tashkil etadi.](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_11.png)
![O ʼ rin -payt kelishigi. 0 ‘rin-payt k elishigi -
da/ / -da/ /- ds//-do; -Та//- ta/-la//-lo//-
za//-zo//-sa//-so//-na//-no affiksi bilan
ifodalanadi: olt.
tuda “tog‘da”, emde ‘“dorida”, tosto
“toshda”, qaasta “qog'ozda”, biste
' “bizda”; boshqird. qazza ’‘g'ozda”,
dalala “dalada”, qalala “shaharda”,
bizza “bizda”;](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_12.png)
![Chiqish kelishigining, asosan, -
din// -din, -tm //-
tin shakllari qo'llanadi, ayrim
turkiy tillarda -dan// -dan// -tan//
-tan va
-dun //- diin, -tun//-tiin shakllari
ham kuzatiladi. Bular bir affiksning
turli fonetik shakllari bo‘lib,
tarkibidagi unli yoki undosh tovush
xususiyatiga o‘zaro farqlanadi.](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_13.png)
![Turkiy tillarda o'zakning unli
yoki undosh bilan tugashiga ko'ra egalik
qo'shimchalari turli variantlarda
qo'shiladi.
Turkiy tillarda qarashlilikni ifodalash usullari,
asosan, ikki yo'l: egalik
qo'shimchalari va morfologik-sintetik usul orqali
reallashadi. Turkiy tillarda o'zakning unli
yoki undosh bilan tugashiga ko'ra egalik
qo'shimchalari turli variantlarda
qo'shiladi.](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_14.png)
![Turkiy tillarda egalik qo'shimchalari va
sonning ko'plik shakli quyidagi umumiy
xususiyatlari bilan ajralib turadi:
1. Birlik sondagi I shaxsda turkiy tillarga xos
egalik qo'shimchalari musht arakdir. Shu bilan
birga, shaklidagi unli I tovushiga
aylanishi mumkin. Bu shaxsning ko'plikdagi -
miz shakli ko'pgina turkiy
tillarda -biz; yoqut tilida -bit/-bit (agabit
"mening o ta m ”), tuva tilida
-vis/-vis shakllarida qo'llanadi ,](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_15.png)
![2. II shaxs birlik qo'shimchalari turk, gagauz,
ozarbayjon tillarida -n,-
in shaklida qo'llanadi. Ammo chuvash tilida bu
shakl qadimgi holatini
saqlagan: K o'plikda asosan -gig / / -niz
shakli, turk, gagauz, ozarbayjon tilida -mz/-niz,
tatar, boshqird. qumiq
tillarida -giz / / -giz shakli mavjud. Sibir tillarida
ancha farqli: y oqut tilida -gt;-xt, oltoy tilida -gir,
-xir shaklida uchraydi . Bu affikslar qadimiy
shakllarning o'zgarishi natijasida shakllangan](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_16.png)
![3. Ill shaxsning qadimgi variantlari
saqlanib qolgan. Tuva, xakas,
shor tillarida -si> zi ga o'tgan: kimezi
fkemasy; boshqird tilida -hi:
otahi (otasi). Olimlar -si shaklining
ajratish m a’nosi borligini ta’kidlab,
grammatik shaklning kelib chiqishini
shu m a’no bilan izohlaydilar.](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_17.png)
![EʼTIBORINGIZ
UCHUN RAHMAT](/data/documents/e5b3db31-e210-4d8b-a6a8-109ba2ab75b5/page_18.png)
Mavzu: Turkiy tillarda egalik va kelishik kategoriyasi Reja: 1.Turkiy tillarda kelishik kategoriyasi. 2.Jo ʼ nalish,o ʼ rin-payt ,chiqish kelishigining xususiyatlari. 3.T.t larda egalik kategoriyasi
Ot turkumidagi so’zning yoki ismlarning kelishik qo'shimchalarini olib o'zgarishi turlanish deyiladi. Kelishik qo'shimchalari (egalik qo'shimchalari bilan bir qatorda) turlovchi qo‘shimcha hisoblanadi. Har bir kelishik bitta affiksga ega (fonetik variantlari bilan birgalikda).
Turkiy tillarda kelishiklar quyidagicha: Bosh kelishik -- Q aratqich kelishigi -in,-ning-nung, -un. Tushum kelishigi - i. -i, —ay; - ni / - nu; -in-// in, -u . Jo ʼ nalish kelishigi - qa, -g a,- a, - , a/ -qa, —ja, — a, -ka(<-э у kant) O ʼ rin-p ayt kelishigi - ta//- ta // -to, -da, -da, //-la//-lo//-za//-zo//- sa//-so//-na//-no
Ch iq is h k e lis h ig i - t a n , - ta n , -d a n , - d an ; - d a ; - d a n: - d ay : -d y n Vo s it a k e lis h ig i -in / - in // - u n Bi rg a lik k e lis h ig i -la , -l e , - la n , -l en ,-l i,- li O 'x sh a t is h -q iy o s la s h k e lis h ig i -c a , -c e !
Kelishik qo'shimchalari olmoshlar, harakat nomi, jamlovchi songa qo‘shilishi mumkin. Otlashgan so'zlar ( otlashgan sifat, otlashgan sifatdosh) hamda olmoshlar ham kelishik qo'shimchalarini qabul qiladi.