ABU RAYHON BERUNIYNING FAN VA TEXNIKA TARIXIDAGI TUTGAN O’RNI MUNDARIJA KIRISH 4-8 I BOB. ABU RAYHON BERUNIY – BUYUK O’ZB E K ENSIKLOP E DISTI. 1.1 Abu Rayhon Beruniyning tabiiy – ilmiy va falsafiy qarashlari 9-17 1.2. Beruniyning jamiyat va inson to’g’risidagi fikrlari. 18-22 II BOB. ABU RAYHON BERUNIY – O’RTA ASRNING MASHHUR OLIMI. 2.1. Olimning astronomiya va fizika faniga qo’shgan hissasi 23-32 2.2. Abu Rayhon B e runiy – g e ologik hodisalar, min e rallar va javohirlarni o’rgangan dastlabki tadqiqotchi 33-50 III BOB. BERUNIY – FAN TARIXCHISI. 3.1. Allomaning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” va “Hindiston” asari haqida. 51-67 3.2. Beruniy haqida sharq qo’lyozma kitoblaridagi ma'lumotlar 68-72 Xulosa 73-79 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O’ YXATI 80-82 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . B archamizga ma’lumki, har bir suveren davlat o’zining betakror tarixi va madaniyatiga egadir. Bu tarix, bu madaniyatning haqiqiy ijodkori, yaratuvchisi esa haqli ravishda shu mamlakat xalqi hisoblanadi 1 . Qadimgi ajdodlarimiz butun olam doimiy harakatda bo’lishi va har jismu jonzotning shu harakatga monand, uyg’un holda yashashi tabiiy qonuniyat ekanligini tasavvur etolmaganlar. Qur’oni Karim esa harakat –olamning yashash tarzi ekanidan dalolat beradi. Bizningcha, o’rta asr Movaraunnahr olimlarining ilmdagi mislsiz kashfiyotlarida aqlbovar qilmaydigan sir-asror yo’q edi. Ular Quroni Karimda zikr etilgan mo’jizalarning hayotiy tasdig’ini dalillab ketdilar xolos. Sharqning buyuk mutafakkiri Abu Rayhon Beruniyning ilmiy yangiliklari misolida ana shu narsaga yana bir marta ishonch hosil qilamiz. Abu Rayhon Beruniy “Yer yumaloq bo’lmaganida odamlar yashaydigan joylar kenglamasi jo’g’rofiy mintaqalarga ajralmas edi, yozu-qishda kecha bilan kunduz davomiyligi o’zgarmas edi, yoritgichlarning (ufqqa nisbatan) vaziyatlari va sutkalik yo’llari hozirgidek ko’rinishda bo’lmas edi” 2 deydi. Mustaqillika erishganimizdan keyin xalqimizning o’z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini nasl-nasabi, o’zi tug’ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullaski, Vataning tarixini bilishni istaydi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ham bejizga “Keyingi vaqtda men joylarda bo’lib hudularimiz hayoti bilan yanada yaqindan tanishar ekanman, shunday bir fikrga ishonch hosil qilyapmanki biz hali yurtimizni biz hali yurtimizni uning o’ziga xos tarixi, madaniyati ulug’ olimu ulamolarini, bebaho ma’naviy merosimizni to’liq o’rganganimiz yo’q 3 ” -demagan edi. 1 Sh. M. Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T.: O’zbekiston 2016. 5-bet 2 Ватанпарвар. 2006 й., 24-феврал. № 8 , 1 ва 7-бет 3 Sh. M. Mirziyoyev. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. Asarlar 1-jild. T.: “O’zbekiston” 2017. 467-bet 3

Hozirgi O’zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat sharq, balki, umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo’lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk allomalar fozilu- fuzalolar, olimu- ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar, yetishib chiqan. Ana shunday allomalardan biri buyuk vatandoshimiz Abu Rayhon Beruniydir. Beruniyni yer yuzidagi barcha mamlakatlar aholisi buyuk ensiklopedist olim sifatida yaxshi bilishadi. U qomusiy olim sifatida tarix, falsafa, astronomiya, geografiya, tibbiyot, matematika, astrologiya, fizika, adabiyot kabi fanlarni mukammal o’rgandi va ilmiy izlanishlar olib bordi. Bundan ming yillar avval yaratilgan ushbu fan sohalariga oid asarlar hali-hanuz o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Muhtaram Prezidentimiz , “Jamiyat taraqiyyotining asosi, uni muqarrar halokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch- ma’rifatidir” deb ta’kidlagan edi 1 . “Beruniy turli fan sohalariga qo’shgan hissasini 150 dan ortiq asarlaridan ham ko’rish mumkin. Ulardan eng yiriklari “Hindiston”, “O’tmish xalqlaridan qolgan yodgorliklar”, “Qonuni Mas’udiy”, “Geodeziya”, “Mineralogiya”, “Astranomiya” kabi asarlaridir. Qolganlarini quyidagicha taqsimlash mumkin: Matematikaga oid 22 ta , astranomik asboblar haqida 10 ta, astralogiyaga oid 21 ta, turli fanlar ( fizika, mineralogiya, adabiyot, tarix va boshqa) 38 ta. Turli tillardan tarjima qilingan asarlar 21 ta. Afsuski, Beruniyning bu asarlaridan 30 ga yaqini bugungi kunga qadar yetib kelgan” 4 . U yashagan davr bizdan qanchalik uzoq bo’lishiga qaramasdan u go’yo bizning zamondoshimizga o’xshaydi. Chunki undagi geniylik tabiati, ilmiy tadqiqot ishlarida qo’llagan usullari bizga yaqqol ko’rinadi. U yuqorida ta’kidlaganimizdek matematik, astranom, geograf, tarixchi, sayohatchi, tilshunos, olim shoir va faylasuf edi. Uning asarlari chuqur falsafiy zavq bilan yozilgan bo’lib, ulardagi ilmiy masalarning matematik tomondan qarab tekshirilganligi yaqqol ko’rinib turadi. Agar Beruniyning tarjimai holiga doir bizgacha yetib kelgan manbalarni qator qo’yib, ular ichida eng ishonchlilarini, beradigan 1 И . А Каримов . Тарихий хотирасиз келажак йўқ . Тошкент , Ш ар қ , 1998. 7- б . 4 П . Г . Булгаков . Абу Рай ҳ он Беруний.Тошкент. Фан .1966 , 6-бет. 4

ma’lumoti jihatidan mukammalroqlarini ajratish kerak bo’lganda, shubhasiz olimning o’z asarlarini tanlagan bo’lar edik. Beruniy asarlari – uning jahon fani oldidagi buyuk rolini yaqqol ko’rsatuvchi bamisoli muazzam bir haykaldir. Ushbu asarlar bizga qomusiy bilimlar sohibi - Beruniyning ilmiy qarashlari, jahonshumul ahamiyatga ega bo’lgan kashfiyotlari, tevarak-atrofga, voqea- hodisalarga, bir so’z bilan aytganda, tabiatga diniy nuqtai –nazardan qarash mutlaqo hukmron bir paytda ko’rsatgan buyuk shijotlari, dunyoqarashlari, mamlakat siyosiy hayotidagi ishtiroki, shaxsiy hislatlari va h.k. lar haqida tasuvvur hosil qilishimizga imkon beradi. Shu bilan birga, ulardagi olimning tarjimai holiga doir tarqoq ma’lumotlarni sinchiklab o’rganish Beruniyning hayoti va faoliyatining asosiy bosqichlaridangina emas, balki bir qator muhim detallarni ham aniqlashga imkon beradi. Tadqiqotning davriy chegarasi . Ilmiy tadqiqot ishining davriy chegarasi X-XI asrlarni qamrab olib, o’rta asrlarda murrakab va qarama-qarshiliklardan iborat bir zamonda yashagan bo’lsada, o’zining serqirra ijodi bilan jahon madaniyati xazinasiga ulkan meros qoldirdi. Shuningdek, o’rganilayotgan mavzu o’sha davrda alloma yashagan hududda kechgan turli siyosiy vaziyatning murakkabligiga qaramasdan bunday ulkan ilmiy merosning yaratilishi hali- hanuz turli ilmiy qarashlarni yuzaga keltirmoqda. Muammoning o’rganilganlik darajasi Buyuk olim Abu Rayhon Beruniyning fan va texnika tarixidagi o’rni haqida gap ketganda ,uning shaxsini, butun jahon xalqiga qoldirgan boy ilmiy merosini tarixiy yozma manbalar, ayrim arxiv hujatlari ,tarixiy –ilmiy adabiyotlar hamda Beruniyshunos olimlarning ilb brogan ilmiy tadqiqot ishlari juda qimmatli manba bo’lib xizmat qiladi .Umuman olganda ,mazkur mavzuning o’rganilish darajasi va tadqiqotning metodologik asoslaridan kelib chiqqan holda mavzuga bevosita taalluqli bo’lgan adabiyotlardagi ma’lumotlar ushbu dissertatsiya ishiga asosiy manba sifatida olindi. Beruniyning boy ilmiy merosini o’rganishda akademik I. Yu. Krachkoviskiy ,M.A. Sal’e, G.P.Matvievskaya, Hamid Rizo , S.K.Chatterji, 5

Eduard Zaxau kabi olimlar Beruniyning boy ilmiy merosini o’rganib, shunday asarlar yaratdiki, bu hozirgi zamon ahli uchun ham allomaning hayoti va ijodini o’rganishda muhim manbalardan hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . Beruniy shaxsini, u qoldirgan merosini, ilmiy o’rganish tadqiqotning asosiy maqsadi hisoblanadi. Shundan kelib chiqib, tadqiqotda quyidagi masalalar xususida fikr yuritildi: o Abu Rayhon Beruniy – buyuk o’zbek ensiklopedist sifatida tabiiy – ilmiy va falsafiy qarashlari; o Allomaning jamiyat va inson to’g’risidagi fikrlari ; o O’rta asrning mashhur olimining astronomiya va fizika faniga qo’shgan hissasi ; o G eologik hodisalar, minerallar va javohirlarni o’rganish borasidagi yutuqlari ; o Allomaning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” va “Hindiston” asarlari tahlili o Beruniy haqida sharq qo’lyozma kitoblaridagi ma'lumotlar. Tadqiqot obyekti va predmeti. Abu Rayhon Beruniy shaxsi, uning qoldirgan merosi shu qadar boyki, uning shaxsi va ilmiy merosini har tomonlama va mahsus tadqiq etish tadqiqot ishining ob’yekti qilib olindi. Abu Rayhon Beruniyning jahon ilm–fani xazinasiga qo’shgan hissasini, hozirgi kundagi ahamiyatini tarixiy manbalar, ilmiy adabiyotlar asosida o’rganish tadqiqot ishining predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning nazariy-metodologik asoslari. Xalqimizning ma’naviyati boyligi, iymon va e’tiqodimiz, hayotimizning farovonligi ham ilmdandur. Yoshlarni ilm o’rganishga ko’proq da’vat qilaylik. Biz ushbu kichik bir ilmiy tadqiqotdan buyuk ajdodlarimiz tomonidan bizlarga meros qilib qoldirgan ilm ummonidan kichik bir lavhalarnigina keltirdik. Dissertatsiyaning tarkibiy tuzilishi: Dissertatsiya kirish, 3 bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati kabi tarkibiy tuzulmadan iborat. Dissertatsiyaning har bir bobda ikki masala ko’rib chiqildi. I bob – Abu Rayhon 6