Mavzu: Abu Rayhon Beruniyning "Saydana" asari Reja: 1. Abu Rayhon Beruniy haqida 2. "Saydana" asarining yaratilishi 3. Asarning tilshunoslikdagi o'rni

Xorazmlik ulug alloma Abu Rayhon Beruniy ota-onasidan juda yoshʻ yetim qolgan va Iroqiylar xonadonida tarbiyalangan. Iroqiylarning oxirgi vakili Xorazmshoh, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Iroq hisoblanadi. Xorazmshohning jiyani — amakisining o g li Abu Nasr ʻ ʻ Mansur ibn Iroq Beruniyning ustozi edi. Beruniy juda yoshligidan ilm va fanga qiziqadi. U sevgan fanlar — astronomiya, matematika, geodeziya, geografiya va mineralogiya edi.U o zining „Geodeziya“ asarida 990-yil ʻ Kat shahrining geografik kengligini aniqlaganini yozadi. Ma lumki, ʼ geografik kenglikni aniqlash uchun geografiya, matematika va astronomiyadan yetarlicha bilimga ega bo lish lozim. 995-yil Katni, ʻ Xorazmning ikkinchi poytaxti, Gurganj (Urganch)ning amiri Ma mun ibn ʼ Muhammad bosib oladi. Beruniy Iroqiylar xonadoniga mansubligi uchun Ma munning g azabidan qochib, Ray shahriga (hozirgi Tehron yaqinida) ʼ ʻ keladi. U Rayda mashhur olim — matematik va astronom al-Xo jandiy, ʻ tabib va faylasuf ar-Roziylar bilan tanishadi. Beruniy Rayda o zining ʻ „Al-Faxriy sekstanti“ risolasini yozadi. 997-yil Beruniy Katga qaytdi. Bu davrda Xorazmda o zgarishlar bo lib, Ma mun vafot etib, uning o rniga ʻ ʻ ʼ ʻ Ali ibn Ma mun taxtga chiqqan edi. 997 yilda buxorolik mashhur tabib ʼ Abu Ali Ibn Sino ham Urganjga keladi.998-yil Beruniy Jurjonga keldi. U Jurjonda 1004-yilgacha yashaydi. O zining o n beshga yaqin asarini shu ʻ ʻ yerda yaratdi. Jumladan, olimning „Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“ asari 1000-yil atrofida shu yerda yozilgan. 1004-yilning bahorida Beruniy Xorazmga qaytdi. Bu vaqtda Xorazmning poytaxti Urganj edi. Urganjda u Oy tutilishini kuzatdi. Saroyda al-Masihiy, tabib al-Hammar, Ibn Iroq va boshqalar ishlar edilar.Urganjda Beruniy matematika, astronomiya bilan bir qatorda fizika va mineralogiyaning ba zi masalalari bilan shug ullandi. Minerallarni aniqlash, ularni tizimga ʼ ʻ solishda solishtirma og irliklardan foydalanish g oyasi ham mana shu ʻ ʻ yerda tug ildi. ʻ

U Hindistonda bo lajak asari „Hindiston tarixi“ uchun ma lumot yig di vaʻ ʼ ʻ uni 1030-yil yozib tugatdi. O sha yili Mahmud vafot etdi va uning o rniga ʻ ʻ o g li Mas ud taxtga chiqdi. Mas ud Beruniyga ko p iltifotlar ko rsatdi. ʻ ʻ ʼ ʼ ʻ ʻ Shu sababli, Beruniy o zining shoh asarini Mas udga bag ishlab „Qonuni ʻ ʼ ʻ Mas udiy“ deb atadi. Bu asar asosan astronomiyaga oid bo lsa ham ʼ ʻ Beruniyning matematikaga oid, ya ni trigonometriya va sferik ʼ trigonometriyada qilgan anchagina kashfiyotlari shu asarda bayon etilgan. Beruniyning matematikaga va fanning boshqa sohalariga qo shgan ʻ hissasini yozib qoldirgan 100 dan ortiq asaridan ham ko rish mumkin. ʻ Ulardan eng yiriklari — „Hindiston“, „Yodgorliklar“, „Qonuni Mas udiy“, „Geodeziya“, „Mineralogiya“ va „Astronomiya“. ʼ Qolganlarini quyidagicha taqsimlash mumkin: matematikaga doirlari — 22 ta; astronomik asboblar haqida — 10 ta; astrologiklari — 21 ta; turli fanlar (fizika, mineralogiya, adabiyot, tarix va boshqalar) — 38 ta; turli tillardan tarjima asarlar — 21 ta. Beruniyning bu asarlaridan atigi 30 ga yaqini bizning kunlargacha yetib kelgan. Beruniy yoshligidayoq ko p ʻ vaqtini turli kuzatishlar bilan o tkazgan. U bolaliastronomik asbob ʻ yasagan. Xorazmning turli joylari koordinatalarini aniqlash bilan shug ullangan va 995—996-yillarda Kat shahrida diametri 15 ziro (Ziro ʻ ʻ ʻ — qadimgi o lchov birligi, 49 santimetr chamasida) bo lgan doira va ʻ ʻ boshqa asboblar bilan astronomik o lchash ishlarini olib borgan. ʻ Beruniyning 152 asari ma lum bo lib, bizgacha uning faqat 30 tasi yetib ʼ ʻ kelgan. Jami asarlarining 70 tasi astronomiyaga, 20 tasi matematikaga, 12 tasi geografiya va geodeziyaga, 4 tasi mineralogiyaga, 1 tasi fizikaga, 1 tasi dorishunoslikka, 15 tasi tarix va etnografiyaga, 4 tasi falsafaga, 18 tasi adabiyotga bag ishlangan. U 50 yoshida qadimiy sanskrit tilini ʻ o rgandi, bundan tashqari, fors, arab, yahudiy, grek tillarini ham bilar edi. ʻ

Beruniy tibbiyotga bag ishlangan „Saydana“ asarida mingdan ortiqʻ dorivor moddalar nomini 30 tilda yozib chiqqan. Beruniyning oxirgi asari -«Dorivor o’simliklar haqidagi kitob»ining qo’lyozmasi XX asrning 30-yillarida Turkiyada topildi. Asar «Saydana» nomi bilan mashhur. Bu asarda Beruniy Sharq, ayniqsa Markaziy Osiyoda o’sadigan dorivor o’simliklarning to’la tavsifini bergan. Jumladan “Saydana” asarida 1116 tur dorivorni tavsiflaydi. Shundan 750 turi o’simliklardan, 101 turi hayvonlardan, qolgan 255 turi minerallardandir. “Saydana” asarining asosiy xususiyatlaridan biri shundaki, unda Abu Rayhon Beruniy dorishunoslik o’zi alohida fan bo’lishligini ta’kidlab, shu bilan farmokologiya fanini asoslaydi. Beruniyning mazkur asarida keltirilgan va tibbiyotda hozir ham keng qo’llanib kelinayotgan, ayrimlari bilan tanishtirmoqchimiz. Abujahl tarvuzi- qovoqdoshlar oilasiga mansub bir yillik o’t, o’simlik. Barglari yirik,poyasida ketma-ket joylashgan. Iyun-iyul oylarida gullaydi. Gullari bir uyli. Mevasi iyul-avgust oylarida pishadi. Ildizining tarkibida glikozidlar bor,smola, polisaxaridlari ham bor. Ildizidan tayyorlanadigan qiyom akofit preparati tayyorlashda ishlatiladi, u og’riq qoldirish, qon to’xtatish xususiyatiga ega. Jut- jo’kadoshlar oilasiga mansub bir yullik o’t, bo’yi 3 m ga yetadi. Barglari keng lansetsimon. Gullari sariq. Iyulda gullaydi. Ko’sak holidagi mevasi sentyabrda pishadi. Urug’idan yurak glikozidlari tayyorlanadi. Igir- itkuchaladoshlar oilasiga mansub, ko’p yillik, bir pallali, bo’yi 60- 120 smga yetadigan o’t. Barglari qilichsimon, guli so’ta xilidagi to’pgulga jamlangan. Mevasi qizil ho’l meva, ko’p urug’li. Ildizpoyasida efir moyi, vitamin C, kraxmal va oshlovchi moddalari mavjud. Ishtaha

ochadi, ovqat hazmini yaxshilaydi. Buyrak, jigar va o’t pufak kasalliklarini davolash uchun dori tayyorlashda foydalaniladi. Qarafs (Selderey)- soyabonguldoshlar oilasiga mansub bir yillik o’t. barglari panjasimon qirqilgan, guli soyabonni hosil qiladi. Mevasi tikanli ko’sak. Iyun-iyul oylarida gullaydi. Mevasi sentyabr-oktyabr oylarida pishadi. Urug’ida moy, oqsil, flavon glikozidi, apegenin, vitamin C, karotin moddasi bor. Qarafsdan sukapichgravean preparati olinadi, u kuchli siydik haydovchi xususiyatga ega. Ko’knor- ko’knordoshlar oilasiga mansub bir yillik o’t. bo’yi 50-60 sm ga yetadi. Barglari ellipssimon yoki lansetsimon, guli poyasining uchida. Mevasi ko’p urug’li ko’sakdan iborat. Ko’knoridan juda ko’p moddalar borligidan ko’p dorilar tayyorlanadi. Morfinizm xususiyatiga ega. Xmel-qulmoq tutdoshlar oilasiga mansub ko’p yillik, ikki uyli, bo’yi 6 metrgacha yetadigan o’simlik. Barglari aylana tarzida, to’rt qirrali poyasida qarama-qarshi joylashgan. Iyul oylaridan boshlab gullaydi, guli mayda, boshoqli. Mevasi yong’oqchadan iborat. Tarkibida efir moylari, smola, xmelin alkoloidi mavjud. Ro’yan-ro’yandoshlar oilasiga mansub, bo’yi 1,5 m ga yetadigan, barglari lansetsimon ko’p yillik o’t. Iyul-avgustda gullaydi. Gullari mayda, shingilga to’plangan. Ildizpoyasi tarkibida oksiantraxinon va bir qator hosilalari erkin holda glikozid shaklida uchraydi. Ildizpoyasidan tayyorlangan ekstrakti ilmiy tibbiyotda qo’llaniladi. Ermon-murakkabguldoshlar oilasiga mansub, bo’yi 50-100 sm gacha yetadigan ko’p yillik o’t o’simlik. Bargi uchburchak yoki yumaloq. Iyul- avgust oylarida gullaydi. Gullari mayda, sariq, savatcha hosil qiladi. Mevasi o’tkir uchli, qo’ng’ir rangli pista shaklida. Yer osti qismida 2% gacha efir moyi(abeintol), achchiq glikozidlar bor. Bu o’simlikdan