Mavzu: Ko‘ktepa arxeologiyasi I.KIRISH II.ASOSIY QISIM 1.Ko‘ktepa yodgorligining topilishi va tadqiqotlarning boshlanishi . 2.Ko‘ktepa atrofini o'rab olgan mudofa devorlari. 3.Ko‘ktepani markaziy qismida olib borilgan izlanishlar. III.Xulosa. IV.Foydalanilgan adabiyotlar.

I.Kirish Ko ktepa — qad. shahar harobasi (miloddan avvalgi 9—4-asrlar).ʻ Samarqand viloyatining Payariqtumaniga qarashli hududida, Batrak va Shamat kishloklari oralig ida, Bulung ursoyning qad. o zani sohilida joylashgan. Mahalliy ʻ ʻ ʻ aholi orasida u Sayiltepa deb ataladi. Ko ktepa. ilk temir davri shahar harobasi, ʻ kvadrat shaklida, maydoni 23 ga atrofida, uning relyefida chor atrofi bo ylab qad ʻ ko targan mudofaa devori va 4 joyda shahar darvozalarining o rinlari yaqqol ʻ ʻ ko zga tashlanadi. Yodgorlik relyefida shahar mudofaa devorining tashqarisidan 2- ʻ mudofaa inshooti o tgan ko rinadi. Uning xom g ishtdan qurilgan izlari 1 km ʻ ʻ ʻ chamasi uzunlikda yodgorlikning shim.-g arbiy tomonida kuzatiladi. Hisob- ʻ kitoblarga ko ra, u yaqin 100 ga maydonni o rab olgan. Ammo 2-mudofaa inshooti ʻ ʻ oralig i keyingi yillarda xo jalik maqsadlarida to liq o zlashtirilib, uning qad. ʻ ʻ ʻ ʻ inshootlari mutlaqo buzib tashlangan. Ko ktepa maydonining 2 joyida baland ʻ do ngliklar kuzatiladi. Ulardan biri yodgorlikning markazida, kvadrat shaklida (70 ʻ × 70 m), ikkinchisi, uning sharqida, 2 yarus (qavat, qatlam)li (qasr oldidagi maydon bilan).Miloddan avvalgi II-ming yillik ortalarida Sarazmda yuz bergan iqtisodiy va siyosiy inqirozdan song Zarafshon vodiysida ilk bor qad kotargan qadimgi dehqonchilik madaniyatiga tegishli shahar Koktepa bolib, u Poyariq tumanining markazi Chelak shahridan 5 km. lar chamasi janubiy-sharqda, Batrak va Chandir qishloqlari oraligidan 1988 yilda topilgan.Yodgorlik deyarli kvadrat shaklida bolib, uning maydoni 23 gektar. Yodgorlik toporelyefiga kora, uni orab olgan mudofaa devor chiziqlari va darvoza orinlari yaqqol kozga tashlanadi. Uning Bulungur kanaliga parallel egarsimon shaklida saqlangan janubiy darvozasi qarshisida monumental bino qoldiqlari bor, bu qalaga olib kiruvchi asosiy darvoza bolishi mumkin. Janubiy devorning garbiy burchagida yana bir qalaga kirish eshigi, sharqiy burchagida esa uchinchi eshik orni bor. Biroq ular markaziy darvozadan ancha kichkina. Sharqiy devorning janubiy qismida yana bir darvoza orni bolib, bu eshik orni toppa-togri qandaydir monumental binolar qoldigiga olib boradi. Yodgorlikning shimoliy-garbiy burchagida ikkita minora, markaziy darvoza yaqinida yana ikkita minora orni saqlangan. Yodgorlik shimoliy

devorining markazida joylashgan darvoza ikkita yirik minoralar bilan mustahkamlangan. Shimoliy darvoza shaharni suv bilan taminlab turgan kanal bilan boglangan. Shaharga shimol tomondan suv olib kirgan kanal boylab yol otgan. Bularning barchasi yodgorlik relyefida aniq kozga tashlanadi. Yodgorlik maydonida ayniqsa ikkita tepalik oz kattaligi bilan ajralib turadi. Ulardan biri qala markazida joylashgan bosh otashgoh orni bolishi mumkin. Unga yodgorlikdan ekin maydoni sifatida foydalangan mahalliy aholi putur yetkazgan. Natijada uning kesmasida 2 metr balandlikda saqlangan platforma gishtlari ochilib yotibdi. Shunday gishtlar Afrosiyobning koyi qatlamida ham uchraydi. Garchi tepalikning aniq razmeri bizgacha saqlanmagan bolmasada, u taxminan 70x70 kvadrat metrni tashkil etadi. Markaziy darvoza bilan ushbu obyekt oraligida hyech qanday monumental bino qoldigi uchramaydi, aksincha janubiy darvozadan tepalik tomon bir tekisda kotarilib borgan pandusni kuzatish mumkin. Yodgorlik markazini egallagan bino qoldigi qazishma muallifi M.X.Isamiddinovning tahliliy xulosasiga kora, zardushtiylik ibodatxonasi bolishi mumkin. Chunki u yodgorlik markazida joylashgan baland platformaning ustida qad kotargan. Bu joyda otkazilgan qazishma natijalariga kora, platforma ostidan olov bilan bogliq qandaydir qurilma qoldiqlari saqlangan bolib, uni diniy xarakteridan dalolat beradi. M.X.Isamiddinovning bu ilmiy farazini biz tahsinga sazovor.

II.Yodgorlikda olib borilgan arxeologik tadkiqotlar vatijasiga ko ra, qad.ʻ shahar hayoti 3 davrga bo linadi (K. 1,2,3). K.I davri Zarafshon vodiysida mahalliy ʻ chorvador saqlarning o trok qayotga, dehqonchilik xo jaligi yuritishga ommaviy ʻ ʻ ravishda o tayotgan, Sug diyona dehqonchilik vohasining jadal tarkib topayotgan ʻ ʻ davri bilan farqlanadi. Bu davrda kulolchilik mahsulotlari, asosan, qo lda ʻ tayyorlanib, ularning och rangli pardozlangan sirtiga qizg ish qora bo yoqda turli ʻ ʻ shakllarda gul solish odat bo lgan. K. 1 davrida dastlab aholi yarim yer to la ʻ ʻ shaklidagi kulbalarda yashadi, uning so nggi bosqichiga kelib, guvala va xom ʻ g ishtdan ko p xonali uylar va baland platforma (tag kursi) ustiga monumental ʻ ʻ bino (ibodatxona majmuasi) qurish odat tusiga kiradi. K.1 davri majmuasi Farg ona vodiysining Chust madaniyati, umuman, O rta Osiyoning Yaz 1 deb ʻ ʻ atalgan arxeologik majmualari bilan har jihatdan bir-birlariga yaqin va o xshash ʻ bo lib, ularning yil sanasi keyingi yillarda (mas, Chust madaniyatining yoshi) rosa ʻ 500—600 yilga qad. dir deb topilmokda.K.2 davriga kelib, Sug diyova ʻ hududlariga Qad, Sharq tamadduniga xos urbanistik jarayon jadal kirib keladi. Yangi etno-madaniy qatlamning yerli tub aholi bilan qorishuvi vatijasi sifatida K. 2 majmuasi tarkib topadi. Bu jarayon, ayniqsa, kulolchilikda yaqqol ko zga ʻ tashlandi. Keramika mahsulotlari tarkibida yuqori sifatli, kulolchilik charxida tayyorlangan idishlar keskin ko payadi. Endi, kulolchilikda sopollarning naqshiga ʻ emas, balki ularning sifatiga e tibor qaratiladi. Uy-joy qurilish sohasida ʼ monumental binolar, majmualar barpo etish rivojlanadi. Sug dda qad. shahar ʻ madaniyati uzil-kesil shakllanadi. Bu davrda K. da, uning markazida qalin platforma (tag kursi) ustida mahobatli shahar ibodatxonasi uzil-kesil shakllanadi. Undan sharq-roqsa joylashgan K. hukmdorining qasri tarkib topadi. K. 3 davriga kelib, Qad. Sharqtamadduni an analari asosida rivojlanishda ʼ davom etayotgan shahar hayotiga make-doniyalik Aleksandr yurishlari muno- sabati bilan ellin madaniyati kirib ke-ladi. Shahar maydoni yo lak hosil qilgan 2 ʻ qatorli mudofaa devori bilan o rab olinadi. Shahar maydonining yuqori qismida ʻ kamida 0,50 sm qalinlikda ellin davri qatlami hosil bo lgan. Undan so ng ʻ ʻ qandaydir sababga ko ra, shaharda hayot to xtaydi.K.dan 25—35 yoshdagi ayol ʻ ʻ

qabri ochildi. Qabrdan yog och to shama va qamish bo yra izlari topildi. Ayolningʻ ʻ ʻ ko ylagining chetlari silindr shakldagi 345 ta oltin taqinchoqlar, bosh kiyimi esa 57 ʻ ta shisha munchoq bilan bezatilgan. Belbog iga fero za qadamalar o rnatilgan oltin ʻ ʻ ʻ to qachalar taqilgan. Mayitni oyoq tomonidan qaychi, urchuq va Xitoyning Xan ʻ sulolasi davriga oid kumush qo shilgan dumaloq jez ko zgu topildi. Mana shu ʻ ʻ ko zgu va boshqa belgilarga ko ra, qabr miloddan avvalgi 1 — milodiy 1-asrga oid ʻ ʻ deb belgilandi. Qabr maydoni 11 × 5,5 m hajmda bo lib, lahadning chuq. 6,5 m ni ʻ tashkil etgan. M. Isomidsinovning fikricha, bu yerda malika yoki aslzoda ayol dafn etilgan. 2001-yil K. minorasi o rnida qazishma ishlari davom ettirildi, u yerda ʻ sopol idishlar, tegirmon tosh bo laqlari, tosh o roq, qozon, bandli marmar tarozu ʻ ʻ toshi, marmardan ishlangan buyumlar, 4 oyoqchali kichik chirog don, ʻ to qimachilik dastgohi uchun mo ljallangan suyak taroq, tosh pichoq, og ir bolta, ʻ ʻ ʻ hayvon suyaklari topildi (miloddan avvalgi 8 — 7-asrlar).qaratilgan. Loyiha rahbarlari-A.E.Berdimuradov, Vang Szyan Sin.2014-2015 yillarda Surxondaryo, Qashqadaryo va Samarqand viloyati hududlaridagi ko‘chmanchilarning qabristonlari joylashgan yodgorliklar monitoringi olib borildi. Bir qancha oldin ma’lum bo‘lmagan qabristonlar-Zinak (Samarqand), Qaynar (Qashqadaryo), To‘da (Surxondaryo) aniqlangan. Antik davrga oid Sazagan qabristonlari guruhi kompleks o‘rganilmoqda. O‘zbekiston-Xitoy ekspeditsiyasi tomonidan zamonaviy ilmiy texnologiyalar asosida mozor-qo‘rg‘onlarning o‘rganilishi O‘zbekistonning xalqlarining qadimgi davrdagi madaniyati, iqtisodi va etnik genezisi haqidagi bilimlarni to‘ldirib bormoqda. “Markaziy Osiyoning shimoliy-sharqiy hududlari qadim va ilk o‘rta asrlarda: qadimgi Sharq sivilizatsiyasi va madaniyatining o‘zaro ta’sirlari”-XXR Pekin Arxeologiya instituti bilan hamkorlikda. Izlanishlar 2012 yilda boshlangan. Ekspeditsiyaning tadqiqotlari Farg‘ona vohasining qadimiy shahar markazlaridan biri bo‘lgan-Mingtepaga yo‘naltirilgan. Loyiha rahbarlari B.X.Matbabayev, Ju Yanshi. 2012-2015 yillarda arxeologik izlanishlar qadim shaharning 16 ta nuqtasida olib borilib, qadimgi shaxarning mudofaa tizimi tuzilishi, stratigrafiyasiga oid ma’lumotlar olindi. Xususan, Mingtepaning mudofaa tizimlari