logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. LIDER SHAXSIDA NOTIQLIK QOBILIYATI VA UNI TAKOMILLASHTIRISHNING PSIXOLOGIK MEXANIZMLARI

LIDER SHAXSIDA NOTIQLIK QOBILIYATI VA UNI TAKOMILLASHTIRISHNING PSIXOLOGIK MEXANIZMLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1468 KB
Ko'chirib olish
LIDER SHAXSIDA NOTIQLIK QOBILIYATI VA UNI TAKOMILLASHTIRISHNING PSIXOLOGIK MEXANIZMLARI MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………………………. 3 I.BOB. LIDER SHAXSI HAMDA NOTIQLIK QOBILIYATI MUAMMOSI VA UNI O‘RGANISHNING ILMIY-NAZARIY TALQINI 1.1 Lider shaxsida notiqlik qobiliyati muammosining psixologiya va tilshunoslik sohalarida o‘rganilishi………………………………………... 9 1.2 Lider, nutq, notiqlik mahoratining tilshunoslik, fiziologik va psixologik tavsifi…………………………………………………………… 11 I bob bo‘yicha xulosalar………………………………………………….. 28 II.BOB. LIDER SHAXSIDA NOTIQLIK QOBILIYATI KOMPONENTLARI VA ULARGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR 2.1 Ko‘pchilik oldida so‘zlashdan qo‘rqish. Jur’atlilik va ishonchning nutqdagi ahamiyati…………………………………………………………. 30 2.2 Lider shaxsida nutqning muvaffaqiyatli chiqish shartlari. Notiqning psixologik tasviri…………………………………………........................... 38 II bob bo‘yicha xulosalar………………………………………………… 49 III.BOB. LIDERLARDA NOTIQLIK QOBILIYATINI TAKOMILLASHTIRISHNING SHART-SHAROITLARI 3.1. Talabalarda liderlik va notiqlik mahoratini aniqlash usullari…………. 51 3.2. Talabalarda liderlik va notiqlik mahoratini aniqlashda empirik yondashuvni amalga oshirishning shart-sharoitlari……………………....... 54 III bob bo‘yicha xulosalar……………………………………….............. 60 Xulosalar……………………………………………….............................. 61 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………………............... 65 Ilovalar……………………………………………………………………. 69 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi : Xalqimiz mafkurasiga xos bo‘lgan o‘zgachlik, ya’ni jamoa a’zolariga qarab qaror qabul qilishdan iborat qarashlardan kelib chiqib, yoshlarda, liderlarda notiqlik qobiliyatini shakllantirish katta ahamiyatga ega. Davlatimiz rahbarlari tomonidan yoshlarni barcha sohalarda qo‘llab- quvvatlashga doir chora-tadbirlar ishlab chiqilgan bo‘lib, ular hayotga tadbiq qilinmoqda. Jumladan, 2014-yil 6-fevralda birinchi prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan O‘zbekiston Respublikasida 2014-yilda yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishga qaratilgan qo‘shimcha chora-tadbirlar Dasturi qabul qilingan bo‘lib, ushbu dasturning har bir bo‘limi yoshlarning ijtimoiy himoyasi, ularning ta’lim-tarbiyasi, yuksak ma’naviyatli yoshlarni shakllantirishga qaratilgan. Xususan, dasturning quyidagi boblariga ahamiyat qaratamiz: I. “Yoshlarning huquqiy madaniyatini yuksaltirish, demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonlarida ularning faoliyatini oshirish; II. Yuksak ma’naviyatli, mustaqil fikrlovchi, qat’iy hayotiy pozitsiya, keng dunyoqarash va chuqur bilimlarga ega bo‘lgan vatanparvar yoshlarni tarbiyalash, ularda turli mafkuraviy tahdidlarga qarshi immunitetni shakllantirish; III. Yoshlarni ijtimoiy himoya qilish, zamonaviy kasb-hunarlarni puxta egallashlari uchun munosib sharoitlar yaratish, ularni ish bilan ta’minlash va tadbirkorlikka jalb etish; IV. Iqtidorli yoshlarni qo‘llab-quvvatlash, ijodiy va intellectual salohiyatini ro‘yobga chiqarishga qaratilgan ishlarni tizimli yo‘lga qo‘yish”[1, PQ] va boshqalar. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning “2017-2021-yillar - Harakatlar strategiyasi” dasturi, shuningdek qator qaror va farmonlari mamlakatimiz o‘g‘il- qizlarini har jihatdan himoyalash, ularga ta’lim va tarbiya berish, hayotga 2 ijtimoiy moslashuvi va jamiyatda o‘z o‘rnini topishiga yaqindan ko‘maklashishda muhim omil bo‘lmoqda. Hozirgi kunda zamonaviy liderlarga bo‘lgan ehtiyoj oshib bormoqda. Ammo yosh liderlarimizda notiqlik qobiliyatining yetishmasligi natijasida bir qator qiyinchiliklar yuzaga kelmoqda. Shu sababdan mavzu dolzab sanalmoqda. Jadallik bilan rivojlanib borayotgan bugungi texnologiyalar davrida notiqlikning o‘rni beqiyos. Jahon miqyosida mafkuraviy kurash ketayotgan bir paytda bu jarayonga javoban kuchli bilim va ma’rifat orqali javob bera olish, notiqlik mahorati orqali fikr yetkazish san’atini egallashni davrning o‘zi talab qilib turibdi. Barcha sohada, yo‘nalishda butun jamoani oldinga boshlash, vatanparvarlik hissini uyg‘otish va insondagi ayrim illatlarni yo‘qotishda notiqlikning samarasi bebahodir. Notiqlikni boshqa nutq turlaridan ajratib turadigan bir necha asosiy fazilatlar mavjud.  1. Notiq odamlarga notiqlik nutqi bilan murojaat qiladi – nafaqat tinglovchiga axborot yetkazish, balki ishontirish yoki biron bir harakatga undash tarzida javob olish uchun. Bunday nutq har doim hayajonli xarakterga ega. Buning uchun ma’ruzachi nutqining mavzusidan ilhomlanib, unga tinglovchilari uchun zarur va foydali deb hisoblagan narsalarini kiritishi kerak.  2. Nutq tinglovchilarga ta’sir qilishi va ularni qiziqtirishi uchun bu juda muhimdir – hokimiyat ma’ruzachi yoki uning o‘ziga xos psixologik munosabati. Tinglovchilarni ba’zi harakatlarni bajarishga undash uchun notiqning o‘zi birinchi navbatda maxsus iroda harakatini talab qiladigan harakatlarni amalga oshiradi. Ushbu harakat ma’ruzachi nutqida sezilib, tinglovchilariga yetkazilib, ularni harakatga undashadi. O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, Respublika Prezidentining Farmon va Vazirlar Mahkamasining bir qator qarorlarida Davlat tili masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. 3 Notiqlik qobiliyatini takomillashtirish va yuksaltirishda, malakali kadrlar tayyorlashda Davlat tili – o‘zbek adabiy tilining o‘ziga xos o‘rni va roli mavjud. Shu munosabat bilan hozirgi davrda, birinchi navbatda, Davlat tili – o‘zbek tilini va kasbga oid nutq madaniyatini mukammal egallash alohida ahamiyat kasb etadi. Har bir soha egasi nafaqat notiqlik san’atini qonun qoidalarini bilishi, unga amal qilgan xolda fikrini yetkazib bera olishi lozim. Ayniqsa, lider shaxsi o‘zida nutq qobiliyatini shakllantirishi juda muhim. Muammoning o‘rganilganlik darajasi : Liderlik masalasi ham notiqlik masalasi ham har bir davrda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan va bir qancha nazriyalarga boy masala sanalanadi. Liderlik bo‘yicha amerikalik olimlar K.Berd , R.Kettel, nemis olimlari G.Gibsh, M.Forverg, rus olimlari V.D.Parigin, L.N.Umanskiy, E.Jarikov, E.Krushelniskiy M.Y.Jukov, M.I.Magura va M.B. Kurbatova va boshqalarning ishlari diqqatga sazovordir. 1940 yilda amerikalik olim K.Berd tomonidan 79 sifatdan iborat bo‘lgan liderlik sifat lari ro‘yxatini tuz a di [52] . Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”, Alisher Navoiyning deyarli barcha asarlarida, Kaykovus “Qobusnoma” asari, Ahmad Yassaviy, Ahmad Yugnakiy, Abdulla Avloniy asarlarida lider shaxsida qanday fazilatlar bo‘lishi, notiqlik qobiliyati, notiqlik san’ati haqida zarur ma’lumotlar berilgan. Hozirga kelib o‘z ta’siriga ega bo‘lgan liderlik haqidagi bir qancha ishlar olib borilmoqda. Masalan, mustaqillikdan keyin olimlar liderlik masalasini o‘rganishga o‘z diqqatlarini qaratmoqdalar. Bekmurodov M. O‘zbek mentaliteti, Komilov N. Komil inson to‘g‘risida to‘rt risola, Mahmudov I. Boshqaruv psixologiyasi, Omonov B. Siyosiy yetakchining notiqlik mahorati, Razzoqov Sh. Rahbarlik san’ati, Raximova D., Bekmurodov M. Liderlik va tashkilot madaniyati. Xolbekov A.J. Boshqaruv sotsiologiyasi, Xuseynov B.M. O‘zbekiston Respublikasi Yoshlar ittifoqi a’zolarida zamonaviy liderlik qobiliyatlarini shakllantirish, kabi mutaxasislarning liderlik haqidagi kitoblari asos bo‘ladi[56]. 4 R.Jumaniyozov, B.Husanov, V.G‘ulomov, R.Qo‘ng‘urov, E.Begmatov, Y.Tojiyev, T.Qudratov, G.Apresyan, S.Aserenseva, I.Golub, S.Ivanovalar nutq madaniyati, nutq qobiliyati masalalarini o‘rganishgan. Lekin lider shaxsi va notiqlik qobiliyatini birgalikda o‘rganish darajasi kam o‘rganilgan soha sanaladi. Ushbu ishda liderlik va notiqlik qobiliyati birgalikda o‘rhanishga harakat qilingan. Tadqiqot obyekti : Lider shaxsida notiqlik qobiliyatini yuzaga chiqaruvchi psixologik aspektlar (1-4-kurs talabalari). Tadqiqot predmeti: Lider shaxsida notiqlik qobiliyati va uni takomillashtirishning psixologik mexanizmlarining mazmuni, shakl, metod va vositalari. Tadqiqotning maqsadi: Yetakchilarda liderlik qobiliyati bilan birgalikda notiqlik mahoratini ham takomillshtirish va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning vazifalari:  Yosh liderlarda notiqlik mahorati va uni takomillashtirishning psixologik mexanizmlariga oid adabiyotlar bilan tanishish  Yosh liderlarda notiqlik mahorati va uni takomillashtirishning psixologik mexanizmlari muammosini aniqlash  Lider shaxsida notiqlik qobiliyati va uni takomillashtirishning psixologik mexanizmlari bugungi kundagi ahvolini aniqlash  Lider shaxsida notiqlik qobiliyati va uni takomillashtirishning psixologik mexanizmlari omil va mezonlarini aniqlash  Tajriba-sinov ishlarini tashkil etish  Tadqiqot natijalarini miqdoriy va sifat jihatdan tahlil qilish  Xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: - Lider shaxsida notiqlik qobiliyati va uni takomillashtirishning psixologik mexanizmlari bo‘yicha yo‘l-yo‘riq va tavsiyalar ishlab chiqildi. 5 - Lider shaxsida notiqlik qobiliyati va uni takomillashtirishning psixologik mexanizmlari kommunikatsion, motivatsion kabi tarkibiy qismlari lider shaxsini shakllantiruvchi ko‘rsatkichi sifatida ochib berildi. - Lider shaxsida notiqlik qobiliyati va uni takomillashtirishda o‘quv- tarbiyaviy, ommaviy tadbirlar va psixotrening dasturlarining samarali shakllari aniqlandi va belgilab berildi. Ilmiy tadqiqot farazi: 1. Lider talabalarda omma oldida so‘zlay olmasliklariga o‘zlariga beradigan bahoning pastligi sabab bo‘lishi mumkin. 2. Yetakchilarda mavjud bo‘lgan ko‘pchilik oldida so‘zlashdan qo‘rqishning mavjudligi. Bu bolalikdan shakllangan bo‘lishi mumkin. 3. Talabalarda o‘zlari so‘zlamoqchi bo‘lgan mavzu yuzasidan kognitiv bilimlarining yetarli emasligi jamoa oldida so‘zlamasliklarini izohlashi mumkin. Tadqiqotning metodologik asosi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Yoshlari Forumida so‘zlagan nutqi 26.12.2020, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022 – 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risidagi farmoni PF-60-son (28.01.2022), Jumaniyozov R.[19] , Qo‘ng‘urov R.[36], Bekmirzayev N.[8], Xo‘jayeva L., Jalolov H., Inomxo‘jayev S.[18], Karimova V.[21], G‘oziyev E.[11], Maxsudova M.[30], Karnegi D.[25] va boshqalarning liderlik hamda notiqlik qobiliyatlari haqidagi ilmiy izlanishlari, o‘quv qo‘llanmalari, yaratgan darsliklari hamda fikr- mulohazalari olindi. Tadqiqotning metodlari: - Ank е ta, suhbat, savol-javob, o‘rganish. - R.B.Kettelning “Shaxsni 16 omil yordamida o‘rganish so‘rovnomasi” - E.Jarikov, E.Krushelniskiy “Liderlik qobiliyati diagnostikasi” testi - M.I.Magura va M.B. Kurbatovaning “Boshqaruvda liderlik uslubini o‘rganish” testi - V.F.Ryaxovskiy “Muloqotchanlikni aniqlash ” metodikasi. 6 Ilmiy tadqiqotning nazariy ahamiyati: 1.Mavzuga oid nazariy masalalarning muayyan me’zon asosida umumlashtirilganligi. 2. Qo‘llanilgan metodikalar ishonchliligi, validligi va reprezentativligi mezonlari bo‘yicha tekshirilganligi. 3. Nutq qobiliyatining nomoyon bo‘lish shart-sharoitlari, vaziyatlari va mexanizmlarining izohlanganligi. Ilmiy tadqiqotning amaliy ahamiyati: 1)muammoning amaliyotdagi ahvoli haqidagi ma’lumotlarning keltirilganligi; 2) metodikalardan foydalanish tartibi hamda vositalarining izohlanganligi; 3) empirik materiallar hamda amaliy tavsiyalarning berilganligi. Tadqiqot natijalarini amaliyoti va tadbiqi. Tadqiqot natijasida olingan ma’lumotlardan umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilari, oliy ta’lim muassasalari talabalari, o‘zlarida notiqlik qobiliyatini rivojlantirmoqchi bo‘lgan shaxslar foydalanishlari mumkin. Dissertatsiyaning tuzilishi: Kirish, uch bob, 6 paragraf, xulosa, ilovalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, jami 80 sahifadan iborat. 7 I BOB. LIDER SHAXSI HAMDA NOTIQLIK QOBILIYATI MUAMMOSI VA UNI O‘RGANISHNING ILMIY-NAZARIY TALQINI 1.1. Lider shaxsida notiqlik qobiliyati muammosining psixologiya va tilshunoslik sohalarida o‘rganilishi Hozirgi jadallik bilan o‘sib borayotgan axborot-texnologiyalari asrida ommaviy axborot vositalari hamda aborotlar ko‘lamining ko‘pliga va turlichaligi, axborot olish va tarqatishning rivojlanishi bilan bog‘liq vaziyatda notiqlik qobiliyati va mahoratiga talab keskin oshdi. Unga ta’lim-tarbiya va ijtimoiy hayotda alohida o‘rin berilgan, sababi notiqlik mahoratini egallan insonning har qanday faoliyatdagi muvaffaqiyatining asosiy tarkibiy qismi sanaladi. Notiqlik jamoatchilikni manipulyatsiya qilishdir. Fikr va kayfiyat hamda har bir shaxsning dunyoqarashini shakllantirish jarayonidir. Bir qancha chet el mamlakatlarda notiqlik san’ati barcha o‘quv dasturlarida majburiy fan sifatida kiritilgan. Negaki zamonaviy shaxsning hayotda biror bir muvaffaqiyatga erishishi, lavozimining o‘sishi, karyeraga intilishi kabilarni ishonchli, aniq va chiroyli qilib so‘zlay olish qobiliyatisiz tasavvur qilish qiyin. Har qaysi mamlakatdada jamoa oldida so‘zlash mahorati, polemika va notiqlik san’ati mashhurlik, liderlik, tan olinish, o‘zini anglash hamda farovon hayot kechirish kalitidir. Boshqa tomondan qarasak, tub islohotlar va demokratiya yo‘lini tanlagan yangi O‘zbekistonning taraqqiyotidagi o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari, har bir shaxsning o‘z-o‘zini anglashi va o‘zini har tamonlama namoyon qilishi uchun keng imkoniyatlar ochib berilgan, dolzarb ijtimoiy va siyosiy muammolarni hal qilishga qaratilgan jonli va ta’sirchan so‘zga ega bo‘lgan shaxsga nisbatan talab, notiqlik mahorati, notiqlik asoslari muammosini dolzarblashtirdi. Notiqlik san’ati haqida ish olib borgan olimlar jamoat oldida so‘zlash, «notiqlik» tushunchasiga kamdan-kam murojaat qilishadi, shuning uchun u u qadar rivojlanmagan soha bo‘lib qolmoqda. Ta’lim jihatidan (bu ko‘proq filologiya sohasi bilan bog‘liq) ritorika adabiyotning umumiy tamoyili, notiqlik 8 nazariyasi, muayyan bir vaziyatga mos ravishda yaxshi so‘zlay olish qobiliyati haqidagi fan bo‘lib qolmoqda [53]. Notiqlik san’atining tub mohiyati, o‘ziga xos jihatlari, ijtimoiy vazifalari, taraqqiyoti va dinamikasi ijtimoiy hodisa, insonning ma’naviy va amaliy faoliyatining o‘ziga xos turi sifatida alohida ko‘rib chiqish zarur [53]. Muloqot jarayonida ijtimoiy auditoriyaga samarali ta’sir qilish qonuniyatlarini ilmiy asoslashga, shuningdek, ushbu sohadagi amaliy ko‘nikmalarni tizimlashtirishga va notiqlikni o‘rgatish metodikasini ishlab chiqishga qaratilgan dastlabki urinishlar notiqlik san’ati paydo bo‘lgan paytdan boshlab vujudga keldi. Qadimiy demokratiya negizida tug‘ilgan. Shu nuqtayi nazardan olib qaraydigan bo‘lsak, qadimgi Yunoniston va Rimning taniqli notiqlari, mutafakkirlari, faylasuflarining asarlari va ijodi alohida qiziqish uyg‘otadi: sofistlar (Gippiya, Gorgias, Prodikus, Protagor va boshqalar), Aristotel, Demosfen, Isokrat, Lisiy, Platon, Plutarx, Suqrot, Qaysar, Sitseron va boshqalar. O‘rta asrlarda notiqlik san’ati ustalari faylasuf-ilohiyotshunoslar bo‘lgan (A. Blazhenny, I. Zlatoust, G. Nessa va boshqalar). Cherkov notiqligini rivojlantirish uchun ko‘p ish qilgan Foma Akvinskiyning nazariy tadqiqotlari alohida ahamiyatga ega[53]. O‘rta Osiyo mutafakkirlaridan mahmud Koshg‘ariy, Yusuf Xos Hojib, Forobiy, Alisher Navoiy va boshqalarning asarlarida bayon qilingan. Uyg‘onish davri mutafakkirlari va faylasuflaridan Montayn M,, Mor T., RotterdamE., Petrarx F. va boshqalar notiqlik san’atining keng miqyosda rivojlanishiga va uning ijtimoiy hayotdagi ahamiyatini anglashga katta ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, zamonaviy davr, notiqlik san’ati muammolari F.Bekon, T.Xobbs, R.Dekart, I.Nyuton, B.Spinoza asarlarida o‘ziga xos aksini topdi. J.Lokk asarlarida til va san’atning jamiyat hayotidagi o‘rni ko‘rib chiqilgan. Notiqlikning nazariy jihatlari Volter, G.Gegel, I.Gyote, D.Didro, Russo, F.Shellling, D.Xyum I.Kant, boshqalarning falsafiy va estetik asarlarida o‘ziga xos tarzda ishlab chiqilgan. Notiqlik muammolari zamonaviy Bern, D.Boren, P.Valeri, R.Daft, A.Piz, P.Soper va boshqalar kabi zamonaviy xorijiy mualliflarning asarlarida o‘z aksini topgan. Ijodiy jarayon, fikrlash va nutq mexanizmlari taniqli rus olimlari: 9 V.M.Bekterev, L.S.Vigotskiy, I.P.Pavlova va boshqalarning asarlarida ochib berilgan. Notiqlik qobiliyati nazariyasi, amaliyoti va psixologiyasining rivojlanishida, ko‘pchilik oldida, nutq paytida hamsuhbatlar va tinglovchilar bilan o‘zaro munosabatlarning o‘ziga xosliklarini aks ettiruvchi Adamov E.A., Aleksandrov D.N, Aminev I.I, Kuznetsova T.I., Mixalskaya A.K., Nikolskaya S., Daletskiy Ch. kabi mualliflarning asarlarida kuzatish mumkin. O‘zbekistonda notiqlik san’ati bo‘yicha olib borilgan ilmiy izlanishlar, asosan, tilshunoslik sohasi nuqtayi nazaridan amalga oshirilgan, tadqiqotlar o‘tkazilgan. Masalan, Xo‘jayeva L. (“Notiqlik san’ati”), Jalolov H. (“Notiqlik san’ati”) , Inomxo‘jayev S. (“Notiqlik san’ati asoslari”), O‘rinboyev B. va SoliyevA. (“Notiqlik – mahorat”), Bekmirzayev N. (“Notiqlik san’ati asoslari”) kabi olimlarning tadqiqotlarida notiqlik san’ati umumiy tarzda, ma’lum bir darajada o‘rganilgan. 1.2 Lider, nutq, notiqlik qobiliyatining fiziologik, tilshunoslik, va psixologik tavsifi Har bir yo‘nalish va soha jadallik bilan rivojlanayotgan hozirgi davrda ijtimoiy va madaniy hodisa sifatida qaralayotgan lider shaxsidagi notiqlikning mohiyati va o‘ziga xos jihatlarini anglash hamda uning tamaddun tarixidagi kelib chiqishi va rivojlanish dinamikasini ochib berish, liderlardagi notiqlik qobiliyatining ijtimoiy hayotdagi rolini asoslash muhim ahamiyat kasb etib bormoqda. Jumladan, Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev Yoshlar forumida yoshlarda liderlik qobiliyatini shakllantirish haqida to‘xtalib o‘tdilar “Yoshlarimizning liderlik qobiliyatini kuchaytirish, ularning faolligini oshirish, har tomonlama qo‘llab-quvvatlash ilg‘or ish tajribalarini ommalashtirish uchun “Kamalak yulduzlari”, “Yilning eng faol yosh yetakchisi”, “Yil sardori” kabi ko‘rik- tanlovlarni o‘tkazish, o‘ylaymanki, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Shu bilan bir qatorda, oliy o‘quv yurtlari o‘rtasida Talabalar festivali, Intellektual o‘yinlar haftaligi, “Yil talabasi” singari ko‘rik-tanlov va musobaqalarni o‘tkazish 10 ularning intellektual salohiyatini va tashkilotchilik qobiliyatini yanada yuksaltirishga xizmat qiladi ” [2]. O zbekiston yoshlari va talabalari forumidaʻ Davlatimiz rahbari iqtidorli yoshlar orasidan yangi avlod zahira kadrlari – “Kelajak liderlari”ni shakllantirish bo‘yicha taklif bergan edi. Falsafa va filologiyaga oid ilmiy lug‘atlarda ingliz tiliga mansub bo‘lgan “lider” so‘zining “rahbar”, “qo‘mondon”, “yo‘lboshchi”, “yetakchi” degan ma’nolarni anglatishi ko‘rsatiladi [3 4 , 397-b]. Jamoada ma’lum bir muammoni hal qilishda lider jamoa a’zolariga yordam beradi. Lidersiz hech bir guruh faoliyat ko‘rsata olmaydi. Biron-bir muammoli, nizoli vaziyatda paydo bo‘lgan qiyinchilikni bartaraf etishdagi tashabbus, topqirlik va mohirlik liderga xos fazilatlardir. Muammoni yechish bilan bog‘liq qiyin vaziyatda lider boshqalarga nisbtan o‘zining ilg‘orligi, peshqadamligi bilan ajralib turadi[54]. Liderning asosiy vazifasi o‘z ortidan insonlarni ergashtirgan holda yagona maqsad yo‘lida birlashtirish va guruh a’zolari o‘rtasida samarali munosabatlarni o‘rnatishdir. Shu o‘rinda savol tug‘iladi. Liderlik o‘zi nima? Liderlik – dastavval shaxsning o‘ziga, keyin esa o‘zgalarga bera oladigan ta’sirida ko‘rinadigan fazilatlar majmuidir[54]. Uchta zamonaviy liderlik modelini ko‘rib chiqamiz. Aslida yetakchilik-liderlikning ko‘plab tushunchalari va modellari mavjud: 1. Atributiv liderlik – (lot.attribution – qo‘shib berilgan, ta’minlangan qo‘shimcha qilingan) – lider, ya’ni yetakchi bo‘ysunuvchilarning harakatlarini kuzatib boradi va kuzatuvlariga asoslanib, ularning har biri bilan munosabatlarni qanday qilib yaxshiroq o‘rnatishni[54] hal qiladi. 2. Xarizmatik liderlik – ( yun.charisma – muruvvat, ilohiy qobiliyat – biror shaxsning boshqalarga nisbatan alohida xususiyatlarga egaligi (donoligi, qahramonligi, avliyoligi, topqirligi) va shu fazilatlar yordamida xalqni boshqarishga haqli ekanligini ifodalaydigan tushuncha– ta’sir yetakchining shaxsiy sifatlari (xarizmasi) va uning boshqaruv uslubiga asoslanadi. 11 3. Transformativ liderlik – (ing.o‘zgaruvchan) – bunda lider o‘z izdoshlari, deylik guruhdoshlari, xodimlarini, rivojlanishini, o‘sishini rag‘batlantiradi, ularning ongini oshiradi va ularni umumiy vazifalar muhimligiga ishontiradi [54]. L iderlik haqida gap ketganda, u yoki bu shaxsning alohida, boshqalarda bo‘lmagan o‘ziga xos fazilatlari nazarda tutiladi. Kishi o‘zida « lider lik » sifatlarini shakllantirib, « sardor »ga aylanishi mumkin. Haqiqiy liderda bo‘lishi zarur bo‘lgan xususiyatlardan ba’zilarini ko‘rib chiqamiz [54]. Yuqori hissiy aql – lider jamoaning his-tuyg‘ularini, motivatsiyasini, niyatlarini ko‘rishi va to‘g‘ri talqin qilishi kerak. Rivojlangan hissiy aql muhim qobiliyatlardan biri sifatida o‘zingizning va boshqalarning his-tuyg‘ularini boshqarishga yordam beradi Motivatsiyaning yuqori darajasi – lider tashqi tomondan turtki, yo‘nalish beradiganlarga muhtoj emas, u tashabbuskor, o‘z ishini boshqalardan yaxshiroq bajaradi va uning kuchi boshqalarni rag‘batlantirish uchun yetarli. O‘ziga bo‘lgan ishonch va optimizm – lider o‘zining zaif tomonlarini ko‘z-ko‘z qilmaydi, voqelikni ob’ektiv baholaydi va o‘ziga ishonadi. Qiyinchiliklar uning ishlashga bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi[54]. Maqsad – lider shaxsiga o‘z tasavvurlarini aniq natijalarga yetkazish imkonini beradi. Liderning maqsadi juda ham ulkan bo‘lishi kerak. U shunchaki ketayotgan ish haqida gapirmaydi, balki atrofdagilarga qanday maqsad sari intilishayotganini eslatib turadi. Bu bilan u asosiy maqsadni doimo yodda saqlashi va hamsuhbatlariga hamkorlikdagi harakatlari besamar emasligini, bu aniq natijaga intilish ekanligini yodiga solib keladi. Qat’iyatlilik – qiyinchiliklarga duch kelganda to‘xtab qolmaslik uchun emas, balki muammoga yechim topib, davom ettirishga imkon beradigan yetakchilik fazilati. Moslashuvchanlik – maqsad sari harakat qilish jaayonida lider moslashuvchan bo‘lishi kerak. Bu juda ko‘p strategiya va tanlovga ega bo‘lish imkoniyatidir[54]. 12 Tashkilotchilik – lider, yetakchi uchun o‘z sohasi bo‘yicha birinchi darajali mutaxassislar guruhini to‘plashi va faoliyat jarayonini o‘zi tashkil eta olishi juda muhim. Qo‘llab-quvvatlash – odamlar faqatgina o‘z manfaatlari haqida emas, balki ular (insonlar) haqida ham qayg‘uradigan liderni xohlashadi. Ushbu sifat bo‘lmasa, rahbar uchun o‘z obro‘sini saqlab qolish qiyin bo‘ladi. Maqsadga o‘tish nafaqat qiyin vazifalar, balki mustahkam munosabatlar hamdir [54]. Ishonch – jamoa a’zolari liderga ishonishi kerak. Qachonki ishonsalar, shunda ortidan ergashadi. Faollik – lider har tomondan faol bo‘lishi kerak. Lider vaqtdan bir qadam oldinga borishga harakat qiladi. U birinchi bo‘lib harakat qilish uchun so‘nggi ma’lumotlarga ega bo‘lishi va voqealar oqimining markazida bo‘lishi kerak[54]. Tashabbuskorlik – faollikning ijodiy namoyon bo‘lishi hamda g‘oyalar, takliflarni ilgari surish; Bilimdonlik – ishni puxta bilish va o‘zlashtirish orqali namoyon qilish; Kirishimlilik – o‘zgalar bilan muloqotga tezda kirishib keta olish, samimiy bo‘lish va insonlararo muloqotga bo‘lgan ehtiyoj; Zehnlilik – voqea-hodisaning mohiyatini tez anglash, uning sabab va natijasini oldindan ko‘ra bilish, eng muhimini aniqlay olishi zarur; Qunt-matonatlilik – iroda kuchini namoyon qila olish, qat’iyatlilik, ishni yakuniga yetkaza olish; Dadillik – his-tuyg‘u va harakatlarini, ayniqsa, qiyin vaziyatlarda o‘zini nazorat qila olish; Mehnatsevarlik – bardoshlilik, qiyin vazifalarni bajara olish qobiliyati; Kuzatuvchanlik – ishni ko‘ra bilish, yo‘l-yo‘lakay muhimini ajratish, mayda-chuyda narsalarni fahmlab ilg‘ay olish; Tartiblilik – o‘z xatti-harakatlarini rejalashtira olish, ketma-ketlikni aniqlay bilish; Mustaqillik – mulohaza yuritishda o‘z fikriga egalik. 13 Mas’uliyatlilik – Oddiy talaba yoki xodim osongina «Menga nima? Kichkina odam bo‘lsam! Qo‘limdan nima ham kelardi?» deb ayta oladi. Lider – hech qachon! Hatto o‘zi yo‘qligida yuz bergan [54] biron hodisaga ham o‘zini javobgar sezaveradi. Vazifa topshiradi – albatta og‘zaki buyruq yoki yozma murojaat sifatida emas. Hamisha xushmuomalalik bilan, iltimos yoki maslahat ohangida. Muhimi – o‘zini atrofdagilar nima qilishi kerakligini yaxshi biladiganday tutishida [54]. Qaror qabul qiladi – biror harakatning turli variantlarini ko‘rib chiqadi, hatto mutaxassislar bilan maslahatlashadi, ammo so‘nggi qarorni faqat o‘zi qabul qiladi. Baho beradi. U maqtaydi yoki tanbeh beradi. Lider o‘zini «baho qo‘yishga» haqli hisoblaydi. Va atrofdagilar ham uning bu huquqini tan olishadi [54]. Yetakchi liderlarning o‘ziga xos xususiyatlari, ya’ni liderlik qobiliyatining boshqalardan farqli jihatlari qatorida yana quyidagilarni sanab o‘tish mumkin: – tashkilotchining ziyrakligi – boshqalarni tushuna olish, ularning ichki dunyosiga kira olish, ajralib turuvchi fazilati, kayfiyatini hisobga olgan holda masalaga yondasha olish; – faol tarzda psixologik ta’sir qila olish kuchiga egalik – yuzaga kelgan vaziyatni hisobga olib, ularning xususiyatilaridan kelib chiqqan holda, insonlarga turli vositalar bilan ta’sir o‘tkaza olish; – liderlik mas’uliyatni aynan o‘zining zimmasiga olish. Liderning eng muhim xususiyatlaridan yana biri – tengdoshlari orasida “bir qadam oldin”da bo‘la olishlaridir. U yangiliklardan doimo xabardor bo‘ladi, boshqalar uchun mavhum bo‘lgan axborotga ham ega bo‘lishi kerak. Barcha sohada axborotga egalik qila olishi boshqalardan ustun bo‘lish imkoniyatini beradi. Lider bunday manbani qachon, qayerdan va qanday topishni juda yaxshi biladi. 14 Guruhlar yoki jamoalarda o‘ziga boshchilik rolini oluvchi shaxs bo‘ladi. Psixologiyada bunday shaxslar lider deyiladi. Lider asosan guruhni tashkil etish va boshqarish uchun tayinlanishi yoki belgilanishi mumkin. Lider quyidagi vazifalarni bajaradi:  Guruhda maqsadga erishishning usul va yo‘llarini rejalashtirish;  Guruh a’zolari orasida javobgarlikni taqsimlash;  Muayyan muhitni tashkil eta olish;  Guruh a’zolarining faolligini oshirish. O‘zaro aloqalarda liderlarning ikki turi farqlanadi:  Rasmiy lider;  Norasmiy lider. Rasmiy lider – asosan liderlikka saylangan yoki tayinlangan lider bo‘lib, ushbu jamoaning faoliyatiga rasman javobgar hisoblanadi. Norasmiy lider – rasmiy liderlik mavqeini egallamaganligiga qaramay, ko‘pgina kishilar tomonidan e’tirof etilgan, obro‘ga ega bo‘lgan liderdir. Har bir lider o‘z uslubiga ega. Liderlik uslublari quyidagicha:  Avtoritar uslub;  Demokratik uslub.  Liberal uslub [ 29 , 241-b]. Demak, ayni bir jamoada, guruhda bir nechta liderlar bo‘lishi mumkin. Agar guruhda liderlar ko‘p bo‘lsa, bu yaxshi holat. Lekin bunday holatda lider(yetakchi)larning axloqiy normalari bir-biriga zid kelmasligi lozim. Liderlarning turli-tumanligi jamoa, guruh hayotining turlicha bo‘lishini ta’minlaydi. Liderlar o‘rtasida bo‘ladigan o‘zaro munosabatlar jamoadagi psixologik vaziyatningning muhim jihatidir. Bundan tashqari jamoaning psixologik muhitiga jamoa a’zolari bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlar ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu munosabatlarning uch xil bosqichi bor:  1-bosqich: Simpatiya yoki antisimpatiya asosida vujudga keluvchi o‘zaro munosabatlar. 15  2-bosqich: ish yoki o‘qish yuzasidan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlar.  3-bosqich: insoniy munosabatlar yoki chuqur ishonchga asoslangan o‘zaro munosabatlar. Jamoa va guruhlarda bunday munosabatni shakllantirishda asosiy vosita muloqot sanaladi. Muloqot inson hayoti va faoliyatida muhim o‘rinda turadi. Aynan muloqot vositasida insonlar tabiatini o‘zlashtirish va o‘z individual (yakka) ehtiyojlarini qondirish uchun birgalikda harakat qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Muloqot vaqtida inson xulq-atvorining ma’lum obraz va modellari shakllanib, keyinchalik ular insonning ichiga kiradi. Kishining tafakkuri, borliqni va o‘zining obrazini tahlil qilish hamda baholash qobiliyati muloqot jarayonida shakllanadi. Mazkur muammoga atroflicha baho bergan polshalik psixolog Y.Melibruda quyidagilarni ta’kidlaydi: «Muloqot shaxslararo munosabatlarda biz uchun havodek ahamiyatga egadir» [52]. A.V.Petrovskiy muallifligidagi «Umumiy psixologiya» darsligida muloqot – ikki va undan ortiq kishilar o‘rtasidagi axborot almashish hamda o‘zaro ta’sir va bir-birini tushunishdan iborat jarayon sifatida e’tirof etiladi. M.G.Davletshin tahriri ostida chop etilgan «Umumiy psixologiya» o‘quv qo‘llanmasida muloqot – bu ikki yoki undan ortiq kishilar orasidagi affektiv baholovchi xarakterda va bilish bo‘yicha ma’lumot almashinishidan iborat bo‘lgan o‘zaro ta’sir etishdir» – deb ta’kidlanadi [52]. Albatta, muloqotni nutq yuzaga keltiradi. Lider shaxsida muloqotchanlikni shakllantirishda notiqlik mahorati qo‘l keladi. Notiqlik mahorati juda qadimiy tarixga ega. Bu san’at g‘arbda va sharqda juda qadimdan rivojlangan. Har bir davrda notiqlik san’atiga o‘ziga xos e’tibor qaratilgan, notiqlik san’ati o‘sha davrning g‘oya va mafkurasiga bo‘ysundirilgan. Shunga qaramasdan, notiqlik mahoratini ifodalovchi bir qator omillar mavjud. Ma’lumki, har bir kishi o‘z nutqining mazmunli, chiroyli, ta’sirchan bo‘lishini orzu qiladi. Ammo bu orzuni amalga oshirish mushkul va qiyin, chunki har bir inson o‘ziga xos bilimlarga, temperamentga, imkoniyatga ega. 16 Bundan tashqari, nutq jarayonidagi holat ham notiqqa o‘zining ta’sirini ko‘rsatadi: tinglovchilarning kam yoki ko‘pligi, auditoriyaning katta yoki kichikligi, qatnashuvchilarning tarkibi va saviyasi, notiqning tajribasi va mahorati. Qaysi kasb egasi bo‘lishdan qat’iy nazar har qanday kishi ham notiqlik mahoratini egallashi mumkin. Buning uchun eng avvalo, notiqlik mahoratini egallash uchun kuchli qiziqish va o‘z ustida uzluksiz, tinimsiz ishlash lozim. Shuni ta’kidlash lozimki, mashhur va taniqli notiqlar bu maqsad yo‘lida tinimsiz mehnat va mashq qilganlar. Nutqning mohiyati uning madaniyligi, ommaviyligi va ijtimoiy qimmati bilan belgilanadi. Notiqning xarakteri ularning mohiyatini bilish bilan izohlanadi. O‘zaro fikr almashishdagi nutqiy jarayonning bosqichli shakllariga nutq – nutq madaniyati – notiqlik kiradi. To‘g‘ri nutq hozirgi o‘zbek adabiy til normalariga rioya qilib tuzilgan nutqdir. Yuqori nutq madaniyati esa, S.I.Ojegov fikricha, “bu fikrlarni til vositalari bilan to‘g‘ri, aniq va ta’sirchan qilib bera olishdir”. Notiqlik esa og‘zaki nutq madaniyatining yuqori darajasi, yetuk nutqiy san’atdir. Nutq madaniyati aslida, adabiy til mezonlari asosidagi nutqiy faoliyat, nutqiy malakanutqiy ko‘nikma birligidan iborat. «Adabiy tilsiz nutq madaniyatini tasavvur qilib bo‘lmaydi. Adabiy til nutq madaniyatining to‘g‘ri so‘zlash, va yozishning o‘lchovi, mezonidir » [38, 16-b]. Notiqlik ya’ni go‘zal tarzda fikrini bayon eta olish mahorati insonga tug‘ilganidan hadya qilinadigan narsa emas. Shaxs notiqlik qobiliyatini ulg‘ayish jarayonida o‘zlashtirib boradi. Ammo hamma ham buni uddasidan chiqa olmaydi. Shu sababdan ham ba’zi insonlar chiroyli so‘zlay olsa, boshqalari bunday mahoratga ega emas. Hozirgi shiddat bilan rivojlanib borayotgan davrda notiqlik mahoratiga ega bo‘lgan yosh liderlarga talab kuchaymoqda. Yosh avlodga notiqlik mahoratini o‘rgatish asosiy masala bo‘lib qolmoqda. Bizning oldimizda lider shaxsida notiqlik mahoratini takomillashtirishning psixologik asoslarini ochib berish vazifasi turibdi. 17 Notiqlik san’atining ijtimoiy mavqei juda ham keng va kop‘tarmoqliki, ularni har bir jabhada me’yori, mazmuni va shakli, o‘ziga xosligi, ta’sir kuchi va tomonlari jihatidan alohida-alohida ko‘rib chiqish uchun ma’lum bir vaqt, imkoniyat talab qiladi. Notiqlikning quyidagi turlari bor: I. Siyosiy-ijtimoiy notiqlik: 1. Ijtimoiy-siyosiy va siyosiy-iqtisodiy mavzudagi nutq 2. Sessiya, konfrensiyadagi nutq. 3. Siyosiy nutq. 4. Diplomatik nutq. 5. Siyosiy sharh. 6. Harbiy vatanparvarlik nutqi. 7. Miting nutqi. II. Akademik notiqlik: 1. O‘quv yurtlari ma’ruzalari. 2. Ilmiy nutq bunga ma’ruzalar kiradi. 3. Ilmiy sharh. 4. Ilmiy axborot. III. Sud notiqligi: 1. Prokuror (qoralovchi) nutqi. 2. Jamoatchi-prokuror nutqi. 3. Advokat (oqlovchi) nutqi. 4. Jamoatchi-advokat nutqi. 5. O‘z-o‘zini himoya qilishdagi nutq[38, 19]. IV. Ijtimoiy -maishiy notiqlik: 1. Madhiya (yubiley yoki maqtov nutqi). 2. Ta’ziya (motam) nutqi. 3. Tabrik nutqi. V.Diniy notiqlik: 1. Xutba. 2. Va’z [38, 20-b]. 18 Notiqning asosiy quroli – nutq tildir. Inson hayvonot dunyosidan farqli ravishda amaliy yoki aqliy harakat bo‘lishidan qat ’ i nazar, uni o‘zi rejalashtira oladi. Faoliyatni bunday rejalashtirishning yechimi esa vosita qidirishning va umumiy fikriy masalalarni hal qilishning asosiy quroli til bo‘lib qolaveradi. Psixologik tadqiqotlar natijasida aniqlanishicha, tilning eng asosiy vazifasi – bu kommunikatsiya. Nutq faoliyati – inson tomonidan ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish, avlodlarga uzatish (yetkazish) yoki aloqa o‘rnatish, o‘z shaxsiy harakatlarini rejalashtirish va amalga oshirish maqsadida tildan foydalanish jarayonidir. Nutq ma’lumot, xabar, axborot va yangi bilim berish hamda kognitiv topshiriqlarni yechish faoliyatidan iboratdir. Agarda til aloqa vositasi (quroli) bo‘lsa, nutq esa aynan o‘sha jarayonning o‘zidir. Nutq faoliyatining fiziologik mexanizmlari. Nutqni idrok qilish oddiy reflektor faoliyatining qonunlari asosida sodir bo‘lishi mumkin. Chunki uni yuzaga keltiruvchi turtki (stimul) birinchi signallar tipidagi qo‘zg‘atuvchilardan iboratdir (masalan: «Marsh», «Salom»). Nutqni yuzaga kelishi va idrok qilinishidan inson «signallarning signali» (I.P.Pavlov) tarzdagi so‘zlardan foydalanishi mumkin. Mazkur jarayon bosh miya katta yarim sharlarining po‘stida amalga oshadi [51] . P.Broka (1861) miya po‘stining ma’lum qismi (miya chap yarim shari peshana qismining pastki tomonidagi burmalarning orqa qismi) shikastlanganda, insonlarda nutq artikulyatsiyasining buzilishini kashf etgan va «so‘z obrazlarini harakatlantiruvchi markaz» deb nomlagan. K.Vernike (1874) bosh miya yarim sharlari peshana qismining tepa tomonida «so‘zlarning sensor obrazlari» joylashgan deb dalillashga harakat qiladi. Miya chap yarim sharining yuqori chakka burmasining orqa qismida joylashgan Vernike markazi “nutqni tushunishini idora qiladigan”[17, 18-b] markaz sanaladi. P.K.Anoxin – nutq jarayonini yuzaga chiqarishda juda ham sodda elementar «stimul-reaksiya» tipidagi fiziologik mexanizm ham, nutq 19 faoliyatining yuksak formalari uchun nutq vositasi bilan fikr bayon qilishning ichdan dasturlashtirish mexanizmlari uchun xarakterli va iyerarxik tuzilishiga ega bo‘lgan maxsus mexanizmlar ham qatnashadi, deydi. Nutq mexanizmlari (N.I.Jinkin nazariyasi bo‘yicha). – Ma’lum bir fikrni nutq vositasi yordami bilan bayon qilishdan avval, maxsus kod orqali bu fikrning asosini tuzamiz – u dasturlashtirish mexanizmidir. – Keyin esa rejalashtirishdan gapning grammatik tuzilishiga o‘tish orqali bir guruh mexanizmlar vujudga keladi. – Esda olib qolishni so‘zlarning grammatik xususiyatlarini amalda qo‘llashni ta’minlovchi mexanizm [51] . – Bir xil tipdagi tuzilishdan boshqa tipdagi tuzilishga o‘tish mexanizmi. – So‘zni ma’nosiga qarab izlashni ta’minlovchi mexanizmlar. – Sintagmalarni harakat jihatidan dastur lashtiruvchi mexanizmlar. – Nutq tovushlarini tanlash va harakat dastur idan tovushlarni to‘ldirishiga o‘tish mexanizmlari. – Nutqni amalga oshirishni ta’minlovchi mexanizm[51]. Tadqiqodchi A.R.Luriya nutqning afaziyasini tekshirib, ular quyidagi turlardan iborat ekanligini bayon qiladi: 1) dinamik afaziya – bunda nutq xotirasi, artikulyasiya va fonematik eshituv saqlangan bo’ladi. Bunday holat kuzatilgan shaxs lar tovush, so ‘ z, jumlalarni va narsalarning nomini juda yaxshi takrorlashadi. O‘qish va yozish ham buzilmagan bo‘ladi. Ular na to ‘ satdan, na mustaqil ravishda gapira oladi, biron-bir tushunarli so ‘ z yoki gapni ravon ayta olishmaydi. Ma’lumki, nutq faqat so‘zdan emas, balki gaplardan tuzilgan. Odamlar bir-biri bilan faol tuzilgan gaplar orqali muloqotda bo‘lishadi, fikrlarini bayon qilishadi. H ar qanday fikrni bayon qilish ichki (impressiv) nutq yordamida yaratilgan dinamik jarayon bo ‘ lib, o ‘ zining predikativligi bilan ta’riflanadi. Predikativlik deganda, h arakatni ifodalovchi gaplar tushuniladi. Masalan, «men kinoga bormoqchiman», «men kitob o ‘ qimoqchiman» va h okazo. Bu yerda 20 «bormoqchiman», «o‘qimoqchiman» so‘zlari predikat hisoblanadi. Demak, dinamik afaziyaning markaziy mexanizmlari ichki nutq yetishmovchiligi, predikativligi va nutq faolligining buzilishidir. Bu insonlarda nafaqat nutq faolligining pasayishi, balki harakat sistemasida ham sustlik, organizmning umumiy faolligining pasayishi, giponimiya ham kuzatiladi, lekin o‘z holiga tanqidiy munosabat saqlangan bo‘ladi. Shuningdek, dinamik praksisning buzilishi, umumiy harakat va hissiyotning sustligi, atrofdagilarga qiziqishning pasayishi dinamik afaziya uchun xosdir. Shunday qilib, dinamik afaziya – afaziyaning alohida bir turi bo‘lib, unda nutqning sensor va motor mexanizmlari saqlanib qoladi, lekin gapirishga qobiliyat yo‘qoladi yoki keskin pasayadi.; 2) efferent motor afaziyasi – gapning grammatik tuzilishi buzilishi; Afaziyaning bu turida bemor ba’zi tovush va bo‘g‘inli so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishi mumkin, lekin ularni qo‘shib so‘z yasay olmaydi. Yengil h olatlarda esa bir nechta so ‘ zdan jumlalar tuzish qiyin bo ‘ ladi. Hattoki, o‘ta yengil kechuvchi efferent motor afaziyalarda xam bemor qiyin artikulyator tuzilishga ega bo‘lgan so‘z va jumlalarni ayta olmaydi (masalan, tez aytishlarni)[32. 34-b]. 3) afferent motor afaziyasi – nutq artikulyatsiyasining buzilishi; Ular so‘zni noto‘g‘ri talaffuz qilishayotganini tushunishadi, lekin og‘ir tillari go‘yoki o‘zlariga bo‘ysunmayotgandek tuyuladi. Afferent motor afaziyada kinestetik nuqson sababli nutqning boshqa elementlari xam ikkilamchi tarzda buziladi. Ularda yozma nutq xam buzilgan bo‘ladi [32.33-b] . 4) semantik afaziya – gaplar o‘rtasidagi bog‘liqpikning buzilishi; 5) sensor afaziya – so‘zlarni idrok qilishning buzilishi. Nutq ning rivojlanishi davrlari : 1-davr – 2 oydan 11 oygacha. 2-davr – 11 oydan 19 oygacha. 3-davr – 19 oydan 3 yoshgacha. Nutq rivojlanishining quyidagi xususiyatlari mavjud: a) gugulash; b ) g ‘u durlanish (soxta so‘zlar); 21 d ) paradigmatik fonetika (1,3-1,5 yoshgacha) – buvi, buva, o‘tir, o‘tirdi, o‘tiradi; e ) nutqning vaziyatbopligi (J.Piaje nazariyasi – situativ nutq); f ) nutq egotsentrizmi (J.Piaje nazariyasi – egotsentrik nutq). Nutq vujudga kelishining nazariyalari Psixologiya, psixofiziologiya, psixolingvistika fanlarida yig‘ilgan nazariy va amaliy ma’lumotlar tahliliga ko‘ra, akustik nutq signallari murakkab muvofiqlashgan harakatlarning natijasida namoyon bo‘luvchi majmuaviy holatlarning birlashuvi nutq apparati deb ataladi. Nutqni vujudga keltiruvchi umumiy apparat sxemasi uchta jihatni o‘zida aks ettiradi. 1. Nutqning anatomik tasviri: Ko‘krak qafasi. O‘pka. Traxeya. Ovoz paychalari (aloqalari). Tomoq naychas asi . Tanglay pardasi. X alqum bo‘shlig‘i. Og‘iz bo‘shlig‘i. Burun bo‘shlig‘ i [51] . II. Nu t qning vazifaviy elementlari: Nafas olish tomirlari, muskullarining kuchi. O‘pka sig‘imi. Traxeya harakati. Ovoz paychalari tebranishi yoki harakati. Tomoq naych asining funksiyasi . X alqum bo‘shlig‘ining organik vazifasi. Tanglay pardasining holati (torayishi, kengayishi, shilimshi q ligi). Og‘iz bo‘shlig‘i (uning tarkiblari, a’zolari: tish, havo harakati, 22 kuchaytirgich, susaytirgichlar va hokazo). Burun bo‘shlig‘i va uning tarkibiy a’zolari (kataklari, tuklari, namligi, quruqligi) [51] . Og‘izdan nur(yorug‘lik) ning kirib kelishi, ya’ni nurlanishi. Burundan nurni ng kirib kelishi. Og‘iz va burundan havo oqimining kirishi. Ichki tana a ’ zolaridan havo oqimining chiqib ketishi. III. Nutqning ekvivalent blok sxemasi: 1, 2, 3 – o‘pka va traxeya sig‘imi, 4 – ovoz (tovush) tebranishining manba y i, 5, 6 – hiqildoq va tomoq a ’ zolarining sig‘imi, – tanglay pardasi mexanizmi, – og‘iz bo‘shlig‘i sig‘imi, – burun bo‘shlig‘i sig‘imi, – og‘iz traktidan chiqish signali, – burun traktidan chiqish signali, – shovqin manbayi. A. Tomoq – havo bo‘shlig‘i – konfiguratsiya – nutqning paydo bo‘lishi keskin ravishda o‘zgaradi. Gapning bo‘lagi, tarkibiy qismi lotincha «konfiguratsiya» deyiladi, frazeologik jihatdan ushbu atamada o‘z ifodasini topadi: «qo‘li gul». B. Bunda yetakchi rol o‘ynaydi: a) tanglay pardasining harakati ; b) til ; d ) lab ; e ) pastki jag‘ [51] . Akustik tebranishning qo‘zg‘atuvchi mexanizmlari tomoq faoliyati, shovqin va impulsiv, ya’ni ixtiyorsiz qo‘zg‘atish, tovushlarining paydo bo‘lishi, havo oqimining (massasining) tor oralig‘idan o‘tishi, nutq aktining ayrim o‘rinlari bilan uzviy aloqadordirlar. Akustika yunoncha so‘zdan olingan bo‘lib, 23 eshituv, tovush nazariyasi demakdir. Chastotali filtratsiya akustika manbasi bo‘lib hisoblanadi. Nutq tovushlarning tavsifi: Har qaysi tilda nutqning paydo bo‘lishida cheklangan tana a’zolari harakati ishtirok etishi mumkin (Artikular imo-ishoralar). Artikular imo-ishora nutq apparatining xususiyati va holati-ga mos tushadi va muayyan nutqtovushining paydo bo‘lishga olib kela-di. 3. Artikular imo-ishoralar tartib bilan birin-ketin amalga oshiriladi. IV. Nutqning xususiyatlari. Matn – ma’no – fikr bildirish. Axborott (xabar, ma’lumot) bayoni. Og‘zaki nutqda ma’lumotning muayyan darajada yo‘qolishi. Nutqning fonetik elementi. VI. Nutqni idrok qilish nazariyasi quyidagilar : 1. Shkalalashtirish. 2. Unutish. H alaqit beruvchi vaziyat hamda sharoitda idrok qilish: a) akustik ; b) vizual ; d ) taktil... VII. Dinamik spektogramma: a) undosh ; b) unli. VIII. Nutq faoliyati: Anglash. Tushunish. Qayd qilish – xotiraga joylash (fiksatsiya): a) nazariy va amaliy xabar lar ; b) takroriy fikrlar ; d ) diqqatni yo‘naltirish (soxta diqqat) ; e ) inson shaxsiyati (shaxs, motiv, motivatsiya, emotsiya, hissiyot, iroda: emotsional-motivatsion, shaxsiy, irodaviy, kognitiv, regulativ va 24 boshqalar) [51] . Psixologiyada nutq va nutq faoliyatiga bag‘ishlangan bir nechta ilmiy tadqiqot natijalari bor bo‘lsada, lekin bu borada umumiylik, ta’riflar o‘xshashligi, uning evolyutsion va ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotiga oid qarashlarda mohiyat hamda shakl jihatidan moslik yo‘q. Nutqning neyropsixologik asoslari, mexanizmlari, artikulyatsion va fonetik apparatlari, psixolingvistik tuzilishi (fonema, fleksiya) to‘g‘risida ilmiy-amaliy xususiyatlari umulashtirilmagan . Shu sababdan nutqning paydo bo‘lishi, uning filogenetik va ontogenetik jihatlari, paydo bo‘lishi, o‘sishi, o‘ziga xos tavsiflanishi, bosqichlari bo‘yicha turlicha qarashlar mavjuddir. Psixologlar tomonidan nutqning psixologik muammo sifatida o‘rganilishi ham o‘ziga xosligi, shakliy tuzilishi, mantiqan izchil bayon qilinganligi, tasniflanishi mavjud bo‘lib, ilmiy talqin jihatidan o‘zaro farqlanadi. Qarashlar tahliliga to‘xtalishdan avval nutqning psixologik tavsiflari yuzasidan mulohaza yuritish, uning tatbiqiy jihati qiymatini oshirishga xizmat qiladi. Bizningcha, nutqning muayyan asoslarga suyangan holatda noan’anaviy tasnif qilinganligi uning qiymatini yanada oshiradi, inson – texnika munosabatini amaliy tomondan namoyish qilgan bo‘ladi (ko‘pincha, nutq og‘zaki va yozma turga ajratilar edi): verbal va noverbal. Genetik (irsiy) kelib chiqish jihatidan noverbal nutq asosiy hisoblanadi, chunki insonda dastavval tovushsiz, so‘zsiz nutq turlarini paydo bo‘lgan bo‘lgan. Insoniyatda nutqning hozirgi zamon avlodiga xos artikulyatsiyasi paydo bo‘lgunigacha imo-ishora negiziga paydo bo‘lgan. Bizga ma’lumki, qadim ota-bobolarimizning nutqi va nutq faoliyati hozirgi zamon kishilarida qanday vazifani bajarayotgan bo‘lsa, o‘sha davrda ham xuddi shunday vazifani bajargan. U vaqtlarda axborotlar, ma’lumotlar ko‘lami tor bo‘lganligi sababli insonlar noverbal nutqdan ko‘p aarlar davomida samarali foydalanib kelganlar. Avlodlarga ma’lumotlar uzatish noverbal nutq orqali amalga oshirilgan, ijtimoiy va xususiy (shaxsiy) fikr uzatish hamda qabul qilish ana shu tarzda namoyon bo‘lgan va takomillashib borgan. 25 Nutqning kommunikativ ya’ni aloqa vositasi ekanligi: Nutq so‘zlovchi tomonidan shakllantirilgan matnning tashqi ko‘rinishi bo‘lib, u faqatgina tilshunoslik hodisasi bo‘lmasdan, balki psixologik, estetik hodisa ham sanaladi [53] . Shuning uchun ham yaxshi nutq deyilganda, aytilmoqchi bo‘lgan maqsadning tinglovchiga to‘liq yetib borishi, ularga ma’lum ta’sir o‘tkazishi tushiniladi. Bu talablar nutqning kommunikativ sifatlari bo‘lib, unda nutqning mantiqan to‘g‘ri, chiroyli, aniq va maqsadga muvofiq bo‘lishi nazarda tutiladi [38, 28-b]. 1. Nutqning to‘g‘riligi. Uning eng muhim aloqani ta’minlovchi fazilatidir. Agar nutq to‘g‘ri bo‘lmasa, uning boshqa kommunikativ sifatlari ya’ni mantiqiyligi, aniqligi va maqsadga muvofiqligiga ham putur yetadi. 2. Nutqning aniqligi. So‘zning o‘zi ifodalayotgan voqea-hodisaga mos va muvofiq kelishidir. Aniqlik nutqning muhim xususiyati sifatida fikrni yorqin ifodalash bilan, nutq predmetining ma’nosi bilan, nutqda ishlatilayotgan so‘z ma’nolarini bilish bilan bog‘liq bo‘ladi. Agar notiq o‘zi gapirmoqchi bo‘lgan nutq predmetini yaxshi bilsa, unga xos so‘zlar tanlasa, o‘zi tanlagan so‘zlarning ma’nolariga mos vazifalar yuklasa, nutqning aniq bo‘lishi tayin. Shunday qilib, aniqlik nutqda so‘z qo‘llash me’yorlariga amal qilishdan iborat. Bazida notiq o‘zi ishlatadigan so‘zning ma’nosiga u qadar e’tibor bermaydi. Va buning oqibatida so‘zning ma’nosi nutqdan ko‘zda tutilgan maqsadga mos kelmaydi. Ko‘pincha bunga sinonim (ma’nodosh) so‘zlar sabab bo‘ladi [56]. Aniqlik odatda ikki xil bo‘ladi: narsaning aniqligi hamda tushunchaning aniqligi. Narsa aniqligi bu nutqda aks etgan mavjudlikning narsalar, hodisalar doirasi bilan nutq mazmunining munosabatida ko‘zga tashlanadi. Nutqda mavjudlikning narsa va hodisalari to‘g‘ri aks etishi uchun notiq o‘zi so‘zlayotgan narsalarni yaxshi bilgan bo‘lishi lozim. Nutq predmatini bilmaslik yoki chala bilish, shuningdek, ularni o‘rganishda loqaydlik qilish orqasida yuzaga kelgan noaniqlik yoqimsiz bo‘lib, tinglovchini ranjitadi [38, 28-b]. 26 Nutqning har tomonlama to‘g‘ri bo‘lishi uchun narsalar aniqligining o‘zi yetarli emas. Tushunchaviy aniqlik nutq mazmunining unda belgilangan tushunchalar tizimiga mos kelishini talab qiladi. 3. Nutqning tozaligi. Nutqning tozaligi avvalo, uning adabiy til normasiga muvofiq kelish-kelmasligi tushuniladir. 4. Nutqning mantiqiyligi. Nutqning mantiqiyligi uning to‘g‘riligi va aniqligi bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Negaki, grammatik jihatdan nutq to‘g‘ri tuzilmasa ham, fikrni ifodalash qiyin bo‘ladi va lug‘aviy birlik ham mantiqning buzilishiga olib keladi. Mantiqiy izchillikning buzilishi tinglovchiga ifodalanayotgan fikrning to‘liq yetib bormasligiga, ba’zan umuman anglashilmasligiga olib keladi. Nutqni tuzishdagi e’tiborsizlik oqibatida ba’zan mantiqsizlik yuzaga keladi. Nutqda mantiqiylikka erishish uchun qo‘llangan so‘zlar bilan ularning predmetlik ma’nolari mos bo‘lishi kerak [38,32-b]. 5. Nutqning ta’sirchanligi. Bunda asosan og‘zaki nutq jarayoni nazarda tutiladi. Notiqdan vaziyatga qarab ish tutish talab qilinadi va ifodalamoqchi bo‘lgan fikrni to‘laligicha tinglovchilarga yetkazishga harakat qilish vazifa qilib qo‘yiladi. Xo‘sh, ta’sirchan nutq deganda qanday nutqni tushunmoq kerak? [38,33-b] Unga B.N.Golovin shunday [38,33-b] ta’rif beradi: “Ta’sirchan nutq deb nutq qurilishining tinglovchi va o‘quvchi e’tibori va qiziqishini qozonadigan xususiyatlariga aytiladi, o‘z navbatida shu xususiyatlarga ega bo‘lgan nutq ta’sirchan sanaladi”[7, 26-b]. 6. Nutqning maqsadga muvofiqligi bu nutq madaniyati hamda adabiy til me’yorlarini puxta egallash va ulardan nutqda to‘liq foydalanishdir. I BOB BO‘YICHA XULOSALAR Xullas, lider shaxsida notiqlik qobiliyati muammosining tilshunoslik va psixologiya tadqiqotlarida ilmiy-nazariy o‘rganilishini quyidagicha talqin etish mumkin : – birinchidan, zamonaviy notiqlik muammolari xorijiy mualliflar D.Boren, P.Valeri, R.Daft, A.Piz, P.Soper va boshqalar, rus olimlari 27 V.M.Bekterev, L.S.Vigotskiy, I.P.Pavlova, E.A.Adamov, D.N.Aleksandrov, I.I.Aminev, T.I.Kuznetsova, A.K.Mixalskaya, S.Nikolskaya, Ch.Daletskiy ning asarlarida o‘z aksini topgan; – ikkinchidan, O‘zbekistonda notiqlik san’ati bo‘yicha olib borilgan ilmiy izlanishlar, asosan, tilshunoslik sohasi nuqtayi nazaridan amalga oshirilgan, tadqiqotlar o‘tkazilgan. L. Xo‘jayeva, H.Jalolov, S.Inomxo‘jayev, B.O‘rinboyev, A.Soliyev, N.Bekmirzayev kabi olimlarning tadqiqotlarida notiqlik san’ati umumiy tarzda, ma’lum bir darajada o‘rganilgan. Lider, nutq, notiqlik mahoratining fiziologik, tilshunoslik, psixologik tavsifini quyidagicha talqin etish mumkin : – birinchidan, har bir soha tezlik bilan rivojlanayotgan bugungi globallashuv davrida ijtimoiy hodisa sifatida lider yoshlardagi notiqlikning mohiyati hamda o‘ziga xos xususiyatlarini anglash, uning tamaddun tarixidagi paydo bo‘lishi va rivojlanish dinamikasini ochib berish, aynan liderlardagi notiqlik qobiliyatining ijtimoiy jarayonlardagi rolini asoslash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Jamoada ma’lum bir muammoni hal qilishda lider jamoa a’zolariga yordam beradi. Lidersiz hech bir guruh faoliyat ko‘rsata olmaydi; – ikkinchidan, tashkilotchilik ziyrakligi, faol psixologik ta’sir kuchiga egalik, tengdoshlar orasida “bir qadam oldin”da bo‘lish yetakchilik iste’dodining boshqalardan farqli ko‘rsatkichlari qatorida qayd etiladi; 28 II B OB. LIDER SHAXSIDA NOTIQLIK QOBILIYATI KOMPONENTLARI VA ULARGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR. 2.1 Ko‘pchilik oldida so‘zlashdan qo‘rqish. Jur’atlilik va ishonchning nutqdagi ahamiyati Nega ko‘pgina kishilar jamoat oldida so‘zlaganda katta qo‘rquvni his qilishadi? Qo‘rquv tananing himoya reaksiyasi hisoblanadi. Differensial hissiyotlar nazariyasiga ko‘ra qo‘rquv – bu qat’iy belgilangan somatik va psixologik tarkibiy qismlarga ega bo‘lgan tug‘ma, genetik jihatdan berilgan asosiy inson tuyg‘usi: o‘ziga xos fiziologik alomatlar va o‘ziga xos sub’ektiv hislar. Qo‘rquvning maqsadi: organni uning faoliyati uchun xavf va tahdid to‘g‘risida xabardor qilish, himoya resurslarini safarbar qilish. Uning vazifalari: informatsion, himoyalovchi, moslashtiruvchi, tadqiqot, izlanish. Aksariyat hollarda qo‘rquv og‘riqli alomatlar bilan birga keladi, garchi ayni paytda hissiyot himoya zarurligi uchun signal bo‘lishi mumkin, chunki miyaning asosiy vazifasi inson tanasining yaxlitligi va hayotiy funksiyalarini saqlashdir[52]. O‘rtacha qo‘rquv, aniqroq aytsak, yengil hayajon – bu bizning nutqimiz paytida foydali va zarur tuyg‘udir. Bu bizga diqqatimizni jamlashga va fikrimizni yo‘qotmaslikka yordam beradi. Ammo tizzalarigacha qaltirash, haddan tashqari qo‘rquv har qanday ma’ruzachi (so‘zlovchi)ning asosiy dushmanidir! Xo‘sh, omma oldida gapirganda qo‘rquvning asosiy sababi nima? Odamlar tanqid qilinishdan qo‘rqib, omma oldida so‘zlay olmaydi. Agar siz omma oldida gapirishdan qo‘rqsangiz – bu signal vazifasini bajaradi, siz boshqalarning fikriga juda bog‘liq ekanligingizga va o‘zingizga shubhangiz borligiga kichik qo‘ng‘iroq. Psixologlar nutqdan oldin vahima qo‘zg‘atgan odamda tasvirlangan hodisaning quyidagi sabablarini aniqlaydilar. 29  Bolalikdagi qo‘rquvlar ... Odamlar oldida gapirishdan qo‘rqish, uzoq vaqt oldin sodir bo‘lgan xijolatning namoyonidir. Buning sababi, qachonlardir muvaffaqiyatsiz o‘qilgan she’r bo‘lishi mumkin, masalan, she’rni yoki mavzuni aytganda tengdoshlari yoki kattalarning kulgusiga sabab bo‘lgan.  Tinglovchilarning tanqididan qo‘rqish ... O‘z-o‘zini sevish-bu har bir odamda bo‘lishi kerak bo‘lgan tuyg‘u. Biroq, ba’zida bu xususiyat ruhiy kasallikka aylanadi. Natijada, tanqid qilinishdan qo‘rqib, ko‘pchilik oldida so‘zlay olishmaydi.  Diksiyadagi muammolar ... Hamma ham mukammal talaffuz va tinglovchilarga ma’lumotni mohirona taqdim etish qobiliyatiga ega emas. Ba’zilar bu haqiqatni xotirjamlik bilan qabul qilishadi, lekin shunday odamlar borki, ular talaffuzdagi muammolari sabab gapirishdan qo‘rqishadi.  Me’yoridan ortiq uyatchanlik ... Aytishlaricha, hamma ham yangi qit’ani kashf qilolmaydi, shuning uchun zamonaviy jamiyatda taniqli yoki haddan tashqari hissiy zaif odamlar ko‘p. Katta auditoriya oldida nutq so‘zlash kerak degan fikrning o‘zi, bunday odamlarni qo‘rqitadi.  O‘zingizning tashqi ko‘rinishingiz haqidagi noto‘g‘ri qotib qolgan fikrlar ... Ko‘pincha, bunday hodisa o‘ziga ishonmagan odam uchun odatiy bo‘rttirishdir. Bunday odamlar, har bir kishi podiumda yoki sahnada, hatto puxta tayyorlangan hisobot bilan ham, ularni ko‘rishi bilan kuladi deb o‘ylashadi.  Asab (ruhiyat) bilan bog‘liq kasalliklar ... Shu kabi kasallikka chalingan odamga muhim voqeadan oldin his -tuyg‘ularini nazorat qilish qiyin kechadi. Bunday asabiy shaxslar salga vahima qo‘zg‘ashlari mumkin. Qo‘rqqanimizda bizning asab tizimimizda nima sodir bo‘ladi? Qo‘rquv yuzaga kelganda, miyaning gipotalamus qismi faollashadi va adrenokortikotrop gormon ishlab chiqarish uchun mas’ul bo‘lgan gipofiz bezini ishga soladi. Bu gormon buyrak usti bezlarini rag‘batlantiradi, bu esa adrenalinning qonga tushishiga olib keladi. 30 2.1-rasm: Inson qo‘rqqanida, miyaning gipotalamus qismi faollashadi. Natijada gipofis bezi ishga tushadiBo‘yin va orqa mushaklar qisqaradi (sizni boshingizni egishga majbur qiladi), sizning holatingizni buzadi va sizni «homila holatiga» majburlashga harakat qiladi. Agar siz yelkangizni to‘g‘rilab, boshingizni ko‘tarib bunga qarshilik qilsangiz, oyoqlaringiz va qo‘llaringiz qaltiraydi, chunki tana mushaklari instinktiv ravishda hujumga tayyorlanadi. Qon bosimi ko‘tariladi va ovqat hazm qilish tizimi hayotiy organlarga ozuqa moddalari va kislorod yetkazib berishni ko‘paytirish uchun to‘xtaydi. Ovqat hazm qilish to‘xtatilishining natijasi – og‘iz quriydi va qorinda «kapalaklar» hissi yuzaga keladi [59]. (2.2- 31 2.3-rasmga qarang) 2.2-rasm: Gavdaning me’yoriy holati 2.3-rasm: Gavdaning itoatkorlik holati Inson o‘z taqdirining yaratuvchisidir, shuning uchun muvaffaqiyatsizlikka intilish uchun kimnidir ayblamash kerak emas. Bunday holda siz omma oldida so‘zlash qo‘rquvi bilan kurashishning quyidagi usullarini sinab ko‘rishingiz mumkin.  Xato qilish insonga xos ... Buni to‘g‘ri qabul qilish lozim. Hatto tajribali ma’ruzachilar ham xato qilishiga o‘zingizni ishontirishingiz kerak. Hech kimga sir emaski, efirda siz notiqlik ustalaridan juda ko‘p xatolarni qilgalganliklarini eshitishingiz mumkin. Dunyoda mukammal inson yo‘q va buni to‘g‘ri tushunish kerak. 32  Meditatsiya ... Ko‘pchilik oldida so‘zlashdan qo‘rqish bilan kurashishning taklif qilingan usulida murakkab narsaning o‘zi yo‘q. Dastlab, iloji boricha dam olishingiz va chuqur nafas olishingiz kerak. Keyin har bir harakatni besh soniya cho‘zish bilan nafas chiqarish kerak. Tinglovchilar bilan muloqot qilishdan oldin 5-6 daqiqa ichida yuqorida tavsiflangan ishni bajarish tavsiya etiladi. Shu tarzda, siz bajarilgan manipulatsiyalardan maksimal ta’sirga erishishingiz mumkin.  Nutq mavzusini aniq bilish ... Bunda ma’ruza materiali bilan tanishib chiqish zarur. Nimalar haqida gapirayotganini biladigan odamni kutilmagan savol yoki chetdan qarash bilan chalg‘itish, tushkunlikka tushirish qiyin. Shuningdek, tinglovchilar ma’ruzachining taklif qilingan materialga ishtiyoqini ko‘rishlari uchun o‘zlariga yoqadigan mavzuni tanlash kerak.  Tasvir yaratish ... Barkamol odam hech qachon notiqlikdan qo‘rqishni qanday yengish haqida o‘ylamaydi. U o‘ziga ishonganligi uchun bunga hojat yo‘q. Gapirishdan oldin, tashqi ko‘rinishingizni tartibga solishingiz kerak, shunda notiq (ma’ruzachi) nafaqat tinglovchilar qulog‘iga, balki vizual idrok uchun ham yoqimli bo‘ladi.  O‘z-o‘zini tarbiyalash ... Yomon odatlarni konferensiya zali eshiklari ortida qoldirilishi kerak, u yerda rejalashtirilgan chiqish qilinishi kerak. Minbarga chiqishdan oldin og‘ir ovqatlardan voz kechish kerak, chunki ularni hazm qilish sizni uyquga olib kelishi mumkin.  Stressli vaziyatlardan qochish ... Nutq so‘zlashga chiqish arafasida siz kundalik tashvishlardan dam olishingiz va yaxshi uxlashingiz kerak. Ko‘z ostidagi doiralar va ma’ruzachining noaniq nutqi muvaffaqiyatli nutqni chippakka chiqarishi mumkin. Asal bilan bir stakan iliq sutni ichgan ma’qul.  Ijobiy his -tuyg‘ularni uyg‘otish ... Xotirjam bo‘lgan odam, ko‘pchilik oldida so‘zlash qo‘rquvini bemalol yengadi. Uning quvnoq kayfiyati keng auditoriya e’tiboridan chetda qolmaydi va unga jamoatchilik bilan maksimal aloqa o‘rnatishga imkon beradi. 33  Psixolog bilan maslahatlashuv ... Bu holatda uyalish kerak emas, chunki nutq so‘zlashdan qo‘rqish bolalikdan olingan ruhiy jarohatlarning natijasi bo‘lishi mumkin. Bunday vaziyatda mutaxassis xalaqit beradigan omilni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar beradi. So‘z san’ati bo‘yicha mutaxassislar ommaviy nutq qo‘rquvidan qutulishning quyidagi usullarini tavsiya qiladilar: So‘zga chiqishdan oldingi mashq ... Bir kun oldin (yoki ma’ruza qilishingizdan biror soat avval) oilangiz a’zolaringiz yoki do‘stlaringizga nutqingizni aytib berishingiz mumkin. Bu sizga to‘g‘ri talaffuz qilish, diksiyani mashq qilish, nutq tafsilotlari haqida o‘ylash va axborotni yetkazib berish tezligini baholash imkoniyatini beradi. Nafas olishni to‘g‘rilash ... so‘zlayotganda bu jihat juda muhim, shuning uchun unga alohida e’tibor berish kerak. So‘zlovchining xirillagan yoki bo‘g‘iq ovozi, ular uchun qimmatli ma’lumot olish uchun kelgan tinglovchilarni asabiylashtiradi. Taqdimot arafasida doimo chuqur nafas olish kerak chunki shunda o‘pka kislorod bilan to‘yingan bo‘ladi. Diqqatni bir joyga jamlash, auditoriyaga e’tibor ... Har qanday ma’ruzachi, tinglovchilarning reaksiyasiga asoslanib, kim unga ijobiy munosabatda bo‘lishini aniqlay oladi. So‘zlash paytida tinglovchilar bilan samimiy aloqa o‘rnatish lozim. Kelajakdagi natijaning taqdimoti ... Mutaxassislar faqat bo‘lajak nutqning ijobiy tomonlari haqida o‘ylashni tavsiya qiladi. Tinglovchilarga tabassum va ijobiy munosabat ... Bu holatda ma’yus yoki juda xushchaqchaq yuz tomoshabinlarni o‘ziga jalb qila olmaydi, aksincha, hayratga soladi va hatto negativlikni keltirib chiqaradi. Asosiysi, his -tuyg‘ular bilan haddan oshmaslik. Me’yorida bo‘lishi. Tinglovchilar bilan maksimal aloqa ... Siz tinglovchilarning savollariga minbardan tushgan holda to‘g‘ridan-to‘g‘ri javob berishingiz mumkin. Bu psixologik texnika tinglovchilar bilan aloqa o‘rnatishga, ma’ruzachining ochiqligi va samimiyligini ko‘rsatishga imkon beradi. 34 Bumerang usuli ... Nutq paytida, ma’ruzachi (notiq) berilgan savolga javobni bilmasa, bunday hodisa yuz berishi mumkin. Siz vahima qilmasligingiz kerak, chunki bu xatti-harakatlar ma’ruzachining qobiliyatsizligiga o‘xshaydi. Bu yoqimsiz vaziyatdan chiqish yo‘li – bu savolni tinglovchilarga yoki konferensiyada ishtirok etayotgan hamkasblarga yuborish. Ya’ni savolga savol bilan javob berish. Bu munozara boshlanishi va mavzu qiziqarli bahsga aylanishi uchun qilingan. Ko‘pchilik oldida chiqish qilish qo‘rquvini yengish uchun amaliy texnika va mashqlar. «Qisqa muddatli» va «uzoq muddatli» usullar Bu muammoni hal qilishning faqat ikkita yo‘li bor: 1. Uzoq muddatli. 2. Qisqa muddatli [58]. Masalan. Siz sekin suzishni o‘rganishingiz mumkin, ya’ni basseynga borishingiz, instruktor bilan mashg‘ulot o‘tkazishingiz, maxsus suzish himoya kiyimini kiyishingiz mumkin. Keyin siz asta-sekin, bir necha hafta ichida suzishni o‘rganasiz va bu sizning hissiy holatingizga ta’sir qilmaydi. Ikkinchi usul juda tez, lekin juda stressli. Suza olmaydigan odamni qayiqda ko‘lning o‘rtasiga olib borib tashlaydilar. Bunday vaziyatda o‘zini himoya qilish instinkti bechorani darhol harakat qilishga majbur qiladi degan fikr azaldan bor va u bir necha daqiqada u suzishni o‘rganadi. Qanday qilib bunday misolni omma oldida chiqish qo‘rquvini yengib o‘tishda qo‘llash mumkin? «Uzoq muddatli yo‘l» 1-tamoyil: tanish auditoriya va qiziqarli mavzu Kichigidan boshlash lozim. Hamma buyuk ishlar mana shundan boshlanadi. O‘zingiz bilan hamfikr bir nechta do‘stlaringizni uyda to‘plang. Ular bilan umumiy qiziqishingiz bo‘lishi lozim. Bu sport, kompyuter o‘yinlari, o‘qish, birorta qiziqarli kitob yoki ish bo‘lsin. 35 Uchrashuv kuni siz ularga juda qiziqarli ma’lumotlarni taqdim qilasiz. Tayyorlaning va xuddi katta zal oldida turganingizda va yuzlab odamlar sizga qaragandek tasavvur qiling. 2-tamoyil. O‘zingizni boshqalar bilan solishtirmang, o‘ziga xosligingizni, o‘z uslubingizni rivojlantiring Har bir ma’ruzachi (notiq) ning o‘z uslubi bor. Har birining o‘ziga xos qiyofasi bor. O‘zingizni, o‘ziga xos tasviringizni toping. Do‘stlaringizdan so‘rang, siz qaysi uslubda yaxshiroq so‘zlaysiz? Ular sizni qanday holatingizda qabul qilishadi? Va buni tahlil qiling, o‘z his -tuyg‘ularingizga asoslanib, omma oldida nutq so‘zlash uslubini ishlab chiqing. 3 -tamoyil. Amal qiling! Ko‘proq munozaralarda ishtirok eting, omma oldida chiqish imkoniyati bo‘lgan joyda tashabbus ko‘rsating. Agar vaqtingiz va xohishingiz bo‘lsa, hamfikrlarni toping va munozara klubini yarating. Avvaliga uni uyda qilish mumkin, keyinroq ish, o‘qish yoki jamoat tashkilotlarida o‘tkazish mumkin. «Uzoq muddatli yo‘l» Agar siz odamlarning tanqidiy bahosiga dosh bera olsangiz (albatta, begona kishilarning), keyin siz bemalol gapira olasiz va bu haqda xavotir olmaysiz![20] Tayyorgarlik – qo‘rquvdan qutulishning asosiy usuli. Muvaffaqiyatining 90% tayyorgarlikka bog‘liq. Nimani qachon va qayerda aytishni rejalashtirish lozim. Vizualizatsiya. Ko‘pchilik suhbat chog‘ida o‘zini yo‘qotib qo‘ya boshlaydi, noaniq narsadan ming‘irlaydi, chunki ular xato qilishdan qo‘rqishadi. Agar siz barcha qo‘rquvlaringizni oldindan o‘ylab ko‘rsangiz, o‘zingizga xato qilish huquqini bering. Masalan, siz nutqingizni unutib qo‘yishdan qo‘rqasiz. Ushbu vaziyatni tuzatish uchun nima qilishingiz mumkinligini o‘ylab ko‘ring (vizualizatsiya qiling). Ushbu noqulay vaziyatdan qanday chiqib ketganingizni tasavvur qiling. Agar siz bularning barchasini ruhiy jihatdan boshdan 36 kechirsangiz, unda haqiqiy hayotda, agar siz to‘satdan shu kabi holatga tushib qolsangiz, o‘zingizni yo‘naltirishingiz osonroq bo‘ladi. Tinglovchilar oldida so‘zlashingiz kutilayotgan nutqni tasavvur qiling va xayolingizda takrorlang. Buni har bir asosiy sezgingiz bilan his eting. Har bir tafsilot bilan tanishtiring, qanchalik aniq bo‘lsa, shuncha yaxshi. Tinglovchilarning diqqat bilan qarashlarini, energiya almashinuvini tasavvur qiling. Faqat muvaffaqiyatli va zavqli odamlarni tasavvur qiling. Eng muvaffaqiyatli ssenariyni tasavvur qiling: qanday hazillashasiz, tinglovchilar bunga qanchalik ijobiy munosabatda bo‘lishadi, siz kutilmagan va qiyin savollarga mohirona javob berasiz. O‘z-o‘zini gipnoz qilish. Nutqqa tayyorgarlik ko‘rishda (so‘zlashdan) oldin bir nechta iboralarni ayting:  Men bu yerda bo‘lganimdan juda xursandman.  Men o‘z imga ishonaman.  Men sizga aytmoqchi bo‘lgan ma’lumotlarni yaxshi bilaman va bemalol ayta olaman.  Men to‘liq ma’lumotga egaman . Qo‘rquvni yengishning yagona yo‘li bor – faqat va faqat mashq qilish. Odatda insonda o‘z-o‘ziga ishonmaslik yoki o‘zidan qoniqmaslik tuyg‘ulari kuchli bo‘lsa qo‘rquv yuzaga keladi. Har bir inson, jumladan lider ortiqcha hayajonlanmasdan, ishonchli va dadil so‘zlashni istaydi. Bu xususiyatlarga ega bo‘lish esa u qadar oson emas. Lekin juda ham istagan va o‘z ustida ishlab, qattiq harakat qilgan inson o‘z maqsadiga erishishi mumkin. Ba’zi bir notiqlar katta auditoriya va omma oldida mahorat bilan so‘zlay oladilar. Ammo individual suhbatda ularning nutqi u qadar jozibali bo‘lmaydi. Sababi ko‘pchilikning bo‘lishi ularni jonli va chiroyli so‘zlashiga sabab bo‘ladi. Har bir kishi nutq so‘zlashdan avval biroz hayajonlanadi, negaki taniqli notiqlar ham vaqtida hayajonlanishgan. Ammo ma’lum bir muddat o‘tganidan so‘ng, ya’ni tajribalari ortganidan so‘ng bu hayajon yo‘qoladi. 37 Notiq o‘z maqsadida erishish uchun quyidagilarga e’tibor qaratishi lozim. Birinchidan, notiq o‘z nutqini qat’iyatlilik bilan ta’sirchan boshlashi shart. Ikkinchidan, notiq o‘z nutqini oldindan puxta o‘ylagan, rejalashtirgan bo‘lishi shart. Uchinchidan, notiq o‘ziga ishonishi, dadil bo‘lishi zarur, ya’ni tetiklik va jur’atlilik alohida ahamiyatga ega. Tinglovchilarning ko‘ziga tik qaragan holda ishonch bilan gapirishi lozim, asabiylashmaslik va ortiqcha hayajonlanmaslikka harakat qilish kerak. To‘rtinchidan, tinimsiz mashq qilishdir. Qo‘rquv va ishonchsizlik tajriba va malakaning yetishmasligidan kelib chiqadi. Tinimsiz mashq qilish va takrorlash natijasida tajriba hamda mahorat paydo bo‘ladi. 2.2 Lider shaxsida nutqning muvaffaqiyatli chiqish shartlari. Notiqning psixologik tasviri Zamonaviy axborot dunyosida yoshlar juda ko‘p muammolarga duch kelishmoqda. Avvalo, bu global oqimdan kerakli ma’lumotlarni tanlashdagi qiyinchiliklar. Ikkinchisi, o‘z chiqishlari bilan tinglovchilar oldida so‘zlay olmaslik, balki ularning qo‘rquvi. Ya’ni omma oldida gapirishdan, masxara qilinishdan qo‘rqish. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, zamonaviy o‘spirinlar o‘z fikrlarini izchil va aniq bayon qilishni, o‘z fikrini keng omma oldida bayon qilishni xohlashmaydi, balki bilishmaydi. Ushbu vaziyatning sabablari axborot texnologiyalaridagi yutuqlardir. Hozirgi zamon yosh yigit-qizlari ko‘p vaqtini kompyuterda, ijtimoiy tarmoqlarda o‘tkazadi, o‘yinlar o‘ynashni yaxshi ko‘radi. Atrofdagilar bilan muloqot kam bo‘lganligi sababli ularga tinglovchilar oldida biror narsani baland ovozda izhor qilishdan ko‘ra yozish osonroq. Ushbu turmush tarzi jismoniy va psixologik holatga salbiy ta’sir qiladi. Ommaviy nutq nutqning og‘zaki shakli hisoblanadi. Jonli suhbatning barcha xususiyatlari qanchalik xarakterli bo‘lsa, uning tinglovchilarga ta’siri shunchalik kuchliroqdir. 38 Omma oldida muvaffaqiyatli nutq so‘zlash uchun bir nechta ko‘nikmalar kerak: 1. Ta’sirchan nutq. 2. Iboralarni qurish va ularni amalga oshirish jarayonida nutq matnida joylashtirish ketma-ketligi bo‘yicha mantiqiy ko‘nikmalar. 3. Nutq oxirida tinglovchilar savollar bergan taqdirda javob berib, munozarali holat yuzaga kelganda baxslashish qobiliyati[57]. 4. Notiqning nutq paytida ovozini, imo-ishoralarini, mimikasinini boshqara olishi. Bu yerda nutqning mantiqiy komponenti, tinglovchilarga taqdim etilayotgan materialning taqdim etilishining izchilligi ham muhimdir. 5. O‘zini tutish, etiket qoidalarini bilishi. Yuqoridagilarga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz: Nutqning ta’sirchan bo‘lishi ikki xil omilga bog‘liq. Bular nutq sifatlari va texnikasi. Agar so‘zlovchi o‘zida shularni mujassamlashtirmasa ko‘zlangan maqsadga erishmaydi (ya’ni auditoriyani jalb qilolmaydi). Nutqning to‘g‘riligi, aniqligi, mantiqiyligi, sofligi, jo‘yaliligi, boyligi, ifodaviyligi, soddaligi, qisqaligi uning sifatlarini tashkil qiladi. Nutq texnikasi bu nutqning tinglovchi yoki o‘quvchiga yetkazishda qo‘llaniladigan vositalardir. Nutq texnikasi ham ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: 1) Og‘zaki; 2) Yozma Og‘zaki nutq texnikasi tovush, bo‘g‘in, so‘zlarni, uning shakllarini, talaffuz qilishni yaxshilash borasida nutq organlarini faollashtiruvchi mashqlarni anglatadi. Nafasdan foydalanish, tovush tembrlarini yaxshilish, tovushlarning past-balandligi unli va undoshlarni talaffuz qilish, ohang shular jumlasidandir. Nutq ta’sirchan va qiziqarli chiqishi uchun ifodali o‘qishni o‘zlashtirish lozim. Ifodali o‘qishda quyidagi fonetik vositalar alohida ahamiyatga ega (ovoz, artikulyatsiya, diksiya, nafas). Ovoz kishining bo‘g‘zida ko‘ndalang joylashgan elastik un paychalarini o‘pkadan chiqadigan havo kuchi tebranish natijasida hosil bo‘ladi va unli 39 tovushlar, sonorlar va jarangli undoshlar paydo bo‘ladi. Jarangsiz undoshlar esa havo oqimining til, tanglay, tish, lab to‘sig‘iga uchrashi natijasida sodir bo‘ladi. Og‘iz bo‘shlig‘i, halqum, burun va yondosh bo‘shliqlar ovozni kuchaytiradi va o‘ziga xos ohang beradi. O‘pkadan chiqadigan havo kuchi un paychalarining tebranish holatiga ko‘ra ovoz baland yoki past, kuchli yoki kuchsiz bo‘ladi. Artikulyatsiya – muayyan tovushni hosil qilishda nutq organlarining harakat holati va ishtirokidir. Nutq organlarining holati va harakatini yaxshilash uchun uzluksiz mashqlar bajarish kerak. Diksiya – nutq mahoratining asosini tashkil etuvchi fonetik vosita bo‘lib, so‘zlarni hamda tovushlarni aniq va ravshan talaffuz qilish me’yoridir. Diksiya notiq va o‘qituvchilar uchun muhim ahamiyatga ega: nutq tovushlarini to‘g‘ri va aniq talaffuz qilish nutqdagi nuqsonlarni bartaraf qilishga asos bo‘ladi. Nafas – o‘pkaga kiradigan va undan chiqariladigan havo. Diafgramma va qovurg‘alararo muskullarning qisqarishi natijasida ko‘krak qafasining hajmi kattalashib, o‘pka kengayadi. Havo bosimi o‘pka ichidagi bosimdan farq qilgani uchun o‘pkaga (nafas) kiradi. Ko‘krak qafasi kichrayadi va ba’zi muskullarning qisqarishi natijasida nafas chiqariladi. O‘pkaga kiradigan havo miqdori nafas hajmini belgilaydi. Nutqni tinglovchiga yetkazishda nafas olish va uni chiqarishning ahamiyati juda katta [38,58-b]. Notiq va ko‘pchilik orasidagi muloqot muayyan mavzu bo‘yicha ma’lumot almashish, bilim berish hisoblanadi. Oddiy suhbat jarayonida, olimlarning qayd etishlaricha, ma’lumotning 35% dan kam qismi nutqiy muloqot, 65% dan ziyod qismi esa noverbal, boshqacha qilib aytganda, paralingvistik hodisalar orqali yetkazilarkan. Taniqli psixolog, professor Erkin Sattorov “Omadga erishish psixologiyasi” nomli kitobida shu haqda fikr yuritib, shunday yozadi “nutqiy kanal orqali axborot uzatiladi, noverbal kanal bo‘yicha esa muloqot sherigiga bo‘lgan munosabat uzatiladi” . 40 Nutqning fonetik vositalari nutqning ifodali, ta’sirchan, aniq, jarangdor, kuchli, ravon va tiniq bo‘lishini ta’minlaydi. Nutqdagi kamchiliklar nutqning fonetik vositalariga yetarlicha e’tibor bermaslik natijasida kelib chiqadi. Bekmirzayev N. “Notiqlik san’ati asoslari” o‘quv-qo‘llanmasida notiqning ovozida quyidagi sifatlar bo‘lishi kerakligi haqida ma’lumot beradi: – jarangdorlik (tovushning tozaligi va tembrning yorqinligi); – keng diapazonlik (ovozning eng pastlikdan eng yuqorigacha bo‘lgan darajasi); – havodorlik (erkin so‘zlaganda yaxshi eshitiluvchanlikka ega bo‘lishi); – ixchamlik, harakatchanlik; – chidamlilik (uzoq ishlash qobiliyatiga ega bo‘lish); – moslashuvchanlik (dinamika, tembr, melodikaning eshitilish sharoitiga moslasha olishi); – qarshi shovqinlarga nisbatan barqarorlik (xalaqit beruvchi shovqinga qarshi tembr va tessituaraning o‘zgarib turishi); – suggestivlik (ovozning hayajonni ifodalash va bu orqali, qanday so‘z aytilayotganidan qat’i nazar, tinglovchining xulqiga ta’sir qilish xususiyati) [8, 66-b]. Nutq texnikasi deyilganda nutqni tinglovchi yoki o‘quvchiga yetkazishda qo‘llaniladigan vositalar tushuniladi [18,35-b]. Nutq ikki xil ko‘rinishda bo‘lgani uchun ham uning texnikasini ikki xil ko‘rsatish mumkin: 1. Og‘zaki nutq texnikasi. 2. Yozma nutq texnikasi. Og‘zaki nutq texnikasi – bu tovush, bo‘g‘in, so‘zlarni, uning shakllarini talaffuz etishni yaxshilash haqidagi nutq organlarini faollashtiruvchi mashqlarni anglatadi. Bunga nafasdan foydalanish, tovush tembrlarini yaxshilash, diksiyaga e’tibor berish va undoshlarni talaffuz etish, ohang kabilar kiradi [18, 36-b]. Nutqning ikki turi bor: og‘zaki nutq, yozma nutq. Og‘zaki nutqning ham yozma nutqning ham o‘z talablari hamda imkoniyat darajasi bor. 41 Og‘zaki nutq individual faoliyatdir. Shu boisdan ham fikriy bahosi va nutqiy uslubi, ovoz ifodalari bir-biriga o‘xshamaydi. Og‘zaki nutq so‘zlovchining kayfiyati, ruhiyati, temperamentiga, xarakteriga hamda holatiga, nutq a’zolarining sog‘lom va me’yorida ishlashiga ham bog‘liq. Og‘zaki nutq o‘ziga xos grammatik tuzilishga va qurilish tartibiga ega bo‘lib unda gap bo‘laklarining tushib qolishi, qisqarishi, almashishi, keraksiz unsurlarning bo‘lishi, takrorlar kuzatiladi. Yozma nutqda imloviy va punktuatsion normalar muhim rol o‘ynaydi. Yozma nutq – bu manba. Xohlagan vaqtda uni qayta o‘qish, tuzatish, boshqa so‘z va so‘z birikmalari bilan almashtirish mumkin. Yozma nutq namunasidagi maqsadni to‘la anglash uchun imlo hamda tinish belgilarining xususiyatlarini notiq yaxshi o‘zlashtirgan bo‘lishi shart. So‘zga chiquvchi notiq nima demoqchi bo‘lgan maqsadini to‘la bo‘lmasa- da, homaki tarhini qog‘ozga tushirib rejalashtiradi. Nimadan nimaga o‘tish, qancha to‘xtalish, nimalarni aytish yoki aytmaslik haqidagi chizgilar notiq so‘zlayotgan paytda ham uning ko‘z oldidaqog‘ozdagidek namoyon bo‘lib turadi [53]. Aks holda, nutq me’yori buzilishi, vaqt cho‘zilib ketishi, auditoriya yaxshi qabul qilmasligi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, notiq o‘zining fikr tizginini jilovlay olmasdan talmovsirab qolishi mumkin. So‘zlarni joy-joyiga to‘g‘ri qo‘yish va so‘z tartiba rioya qilish ham muhim. Notiqlikda so‘z qo‘llash mahorati haqida gap ketganda, notiq nutqida uch bosqich amalga oshiriladi. Bu topish, tanlash, va qo‘llashdir. Topish notiqning so‘z boyligiga tegishli bo‘lsa, tanlash didi, saviyasiga, qo‘llash esa uning mahoratiga xosdir. Topish til boyliklaridan, sinonimlardan qanday foydalana olishingizga mezon bo‘lsa, tanlash psixologik, etik va estetik normalarga amal qilish zaruratini bildiradi[53]. Qo‘llash esa og‘zaki yoki yozma ravishda bo‘ladi. Siz tinglovchi yoki tomoshabin bilan yuzma-yuz bo‘lasiz. Aytilgan so‘z otilgan o‘qdek keta boshlaydi.. 42 Jamoa oldida nutq so‘zlayotgan lider suhbat oxirida bo‘lishi mumkin bo‘lgan baxs va munozaralarga ham tayyor turishi lozim. Bunda unga mavzuni yaxshi o‘zlashtirganlik darajasi qo‘l keladi. Sababi kognitiv bilim va ko‘nikmaga ega bo‘lgan lider munozarada o‘zini yo‘qotib qo‘ymaydi. Har bir savolga dadil javob bera oladi. Notiq (nutq so‘zlayotgan lider) haqidagi dastlabki taassurot uning tashqi ko‘rinishiga qarab shakllanadi. Shunday maqol bor “Kiyimiga qarab kutib olishadi, odobiga qarab kuzatishadi”. Ya’ni tinglovchilar liderning nutqni boshlashidan avval uning qiyofasiga qarab ijobiy yoki salbiy xulosaga keladi. Nutq jarayonida qay darajada etiket qoidalariga rioya qilib, auditoriya bilan do‘stona muhit yarata olsa tinglovchilarni mavzuga qiziqtira oladi. Nutq jarayonida tashqi qiyofa - kiyinish ham alohida ahamiyat kasb etadi. Sababi toza, ozoda va chiroyli (o‘ziga yarashgan) kiyingan notiq o‘ziga ishongan bo‘ladi va atrofdagilarning hurmat bilan qarashlariga sazovor bo‘ladi. Aniqroq qilib aytganda notiqning tuflisi tozalanmagan, kiyimi dazmollanmagan (g‘ijim), dog‘ bo‘lsa, u holda tinglovchilarning diqqatini torta olmaydi. Nutq so‘zlash oldidan notiq yaxshi kayfiyatda bo‘lishi, yuz-ko‘zida samimiylik va xursandchilik aks etishi, chehrasi ochiq bo‘lishi lozim. Shundagina u tinglovchilarning e’tiborini tortib, ularga yoqishi mumkin. Notiqning yurish-turishi, xatti-harakati, nutq jarayonida muhim ahamiyatga egadir. Chunki har bir xatti-harakat tinglovchilarning ko‘z o‘ngida sodir bo‘ladi va o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Notiq tana harakatlarining mosligiga, to‘g‘riligiga alohida e’tibor qilishi zarur. Notiq o‘z fikrini yurakdan chiqarib tinglovchilarga yetkazsagina, uning qo‘li va oyog‘i bilan bog‘liq bo‘lgan beo‘xshov harakatlari sezilmaydi. Yaxshilab oldindan tayyorlangan nutq 90% muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Shuning uchun notiq so‘zlamoqchi bo‘lgan mavzusi haqida yetarlicha axborotga, ma’lumotga ega bo‘lsa o‘z niyatiga yetadi. Ba’zilar tayyorgarlikka juda kam vaqt ajratishadi, buning natijasida noqulay holatga tushib qolishadi. 43 Nutqni shakllantirish, yuzaga keltirish uchun puxta tayyorgarlik ko‘rish kerak. Tayyorgarlik nimalardan iborat bo‘lishi kerak? Qog‘ozga so‘z va iboralarni yozib qo‘yishdanmi? Haqiqiy tayyorgarlik notiqning o‘zidan chiqqan fikrlar asosida namoyon bo‘ladi. Dastlab nutq mavzusini chuqur va atroflicha o‘ylab ko‘rish lozim. So‘ngra mavzuni tanlashi, uni muhokama qilishi, o‘z fikrlarini tartibga solishi va tanlashi, o‘z matnini ishlab chiqishi va taxt qilishi zarur. Nutqni bir deganda tayyorlab bo‘lmaydi. So‘ngra mavzuga doir ma’lumotlarni yig‘ishga to‘plashga kirishiladi. Bu reja asosida amalga oshirilishi kerak. Nutq uchun materiallarni imkon qadar ko‘proq to‘plash lozim. So‘ngra ulardan eng keraklisi , mos keladiganlari ajratib olinadi. Olingan ma’lumotlar notiq tomonidan qayta ishlanadi va o‘z uslubiga, maqsadiga moslashtiriladi. Ana shundan keyin har bir notiqning o‘ziga xos nutqi vujudga keladi[38, 60-b]. Har bir notiqning o‘ziga xos uslubi, bilimi va xislatlari borligi uchun uning nutqi boshqalarnikidan farq qiladi. Shuning uchun ham taniqli notiqlarning nutqiga ko‘r-ko‘rona taqlid qilish va takrorlash yaxshi samara bermaydi. Shunga qaramasdan, ulardan foydalangan uslub va imkoniyatlardan ongli hamda ijodiy foydalanish mumkin. Nutq jarayoni uch bosqichda bo‘ladi: nutqning boshlanishi, nutq, xulosa. Har bir nutqning boshlanishi va yakuni alohida ahamiyatli hisoblanadi. Negaki, notiqning oxirgi so‘zlari tinglovchilar yodida saqlanib qoladi. Shu sababdan notiq nutq jarayonida xulosada aytiladigan har bir so‘z va iboraga jiddiy e’tibor qaratishi zarur. Tajribasiz notiqlar o‘z nutqini quyidagicha tugatishadi: “Nutqimni tugatyapman, sizlarga aytmoqchi bo‘lganlarim shulardan iborat edi”. “Shu bilan nutqim o‘z nihoyasiga yetdi”. Nutqni shunday tugatish kerakki, nutqni yakunlayotganingizni tinglovchilar bilmay qolsin, unga alohida urg‘u berish shart emas. 44 Nutqning so‘ngi so‘ziga diqqatliroq bo‘lib, unga alohida e’tibor qaratish va tayyorlanish shart. Notiq so‘ngi so‘z sifatida aytiladigan yakunga ikki-uch xil variantda tayyorgarlik ko‘rib qo‘yishi zarur. Nutqni quyidagi usullarda yakunlash maqsadga muvofiq bo‘ladi: 1. Nutqdagi asosiy fikrlarni qisqa va lo‘nda bayon qilish. 2. Nutq mavzusidan kelib chiqib tinglovchilar bilan aloqa o‘rnatish. 3. Tinglovchilarga atalgan qisqa maqtov so‘zlar aytish. 4. Yumorga boy va kulguli narsani, voqeani aytish bilan tinglovchilarni kuldirish. 5. Mavzuga oid she’riy satrlar yoki hikmatli so‘zlar bilan yakunlash. 6. Nutqni kulminatsion nuqtaga yetkazib, dolzarb va qiziqarli bo‘lgan narsani aytish bilan tugatish. Nutqni shunday yakunlash zarurki, yakunda tinglovchilar uning tugaganini sezmay qolsin. Notiq quyidagilarga qarab o‘z chiqishini baholaydi: a) tinglovchilarning e’tiborini qay darajada torta olgani; b) mavzuga qay darajada kirib borilgani va uni qanchalik tushuntirilgani; bunda berilgan savollarning xarakteri va mohiyatiga tayinlanadi; c) mavzuning qaysi jihati tinglovchilarda ko‘proq qiziqish uyg‘otgani; d) tinglovchilardan ayrimlarining yakka holda mavzuning yoritilishi xususidagi shaxsiy fikrlarni eshitishi; e) auditoriya psixologiyasini o‘rganish[19, 75-b]. Agar notiq tinglovchilarning qiziqishini hisobga olsa, uning nutqi jonli va samarali bo‘ladi. Notiq nutqining muvaffaqiyatli bo‘lishining oltita sharti mavjud bo‘lib, mohir notiqgina qiziqarli ma’ruza o‘qiydi. Notida bilim, mahorat, qiziqish bo‘lishi va muayyan tinglovchilarga bevosita murojaat qila olishi zarur. Notiqning muvaffaqiyatini ta’minlaydgan shartlar: 1. Minbarga chiqquncha ham, minbarda turganda ham ma’ruza bilan yashash kerak. Notiqlar turlicha bo‘lishadi. Ba’zilari ma’ruza o‘qishsa, ba’zilari 45 minbarda ma’ruza matni bilan yashab tinglovchilar bilan faol aloqa bog‘laydilar va o‘zlarini yo‘qotmagan holda auditoriya bilan qo‘shilib ketadilar. Bular o‘qib beruvchilar emas, balki ijodkorlardir. Qiziqarli ma’ruza bu ilmiy mavzudagi mazmunli, zavqli suhbatdir. Bunday ma’ruza odatda uchta bosqichda o‘tadi. Birinchi bosqich, material to‘planadi va singdiriladi, shaklga solinadi va his etiladi. Ikkinchi bosqich, ma’ruza ichki shaklda va ichki monolog tarzida o‘zi uchun o‘qiladi, bunda notiqning o‘zi ham so‘zlovchi ham tinglovchi bo‘ladi, o‘ziga savol berib o‘zi javob qaytaradi. Uchinchi bosqich boshqalar uchun tayyorlangan ma’ruza bo‘lib, notiq auditoriyaga kirganida o‘zini auditoriyada va auditoriyani o‘zida ko‘radi va his qiladi. Bunda u oddiy narsada qiziqarli narsani, ma’lum narsada noma’lum narsani, hamma masalalarda hayotiy muhim narsani topa biladi. 2. Materialni shunchaki bilish emas, balki anglagan holda egallab olingan bo‘lishi kerak. Egallash bu ma’ruzani qat’iyat va mahorat bilan boshlash hamda asosiy qismni aytish uchun eng yaxshi shaklni topish va ma’ruzani mohirona tugallash demakdir. Muvaffaqiyatli ma’ruza ko‘p jihatdan uni qanday boshlashga bog‘liq. Muqaddima notiqning auditoriyadagi dastlabki qadamlaridir. Ular qiziqarli bo‘lishi lozim. Notiqni muqaddimaga qarab kutib olishadi, mazmun va shaklga qarab kuzatishadi. Muqaddima jangdagi dastlabki atakaning o‘zginasidir. Birinchi ataka juda katta ahamiyatga ega, albatta, lekin birinchi hujum jangning taqdirini belgilab bermaganidek, yaxshi boshlangan muqaddimaning o‘zi ham butun m a’ruzaning muvaffaqiyatini ta’minlay olmaydi. Kechirim so‘rab boshlanadigan muqaddima muvaffaqiyatsiz chiqadi. Muqaddimada ma’ruzaning asosiy fikri bayon qilinsa, u ta’riflab berilsa, shu ruh butun ma’ruza jarayonida bo‘rtib tursa, auditoriya mamnun bo‘ladi. Ba’zan ma’ruzani hatto iqtibos keltirishdan boshlash mumkin. Ammo ko‘chirma o‘tkir qurol bo‘lsa-da, u hadeb ishlataverilsa, o‘tmaslashib qoladi. Ba’zan muqaddimani biror harakterli faktdan boshlab shundan kelib chiqib mavzuni bayon qilish mumkin. Kichkina tanaga kattakon bosh qanchalik yarashmasa, katta muqaddima ham shunchalik kelishmaydi [19]. 46 3. Nutqni egallash – notiqning nutqi, so‘zni tanlay bilishi, jumla tuzishda so‘zlardan to‘g‘ri foydalanishi, obraz yarata olishi, istioradan foydalana olishi, esda qoladigan o‘xshatishlar topa bilishi g‘oyatda muhim. Mopassan so‘zlarning jonini qidirish kerak, degan edi. U so‘zlaming jonli bo‘lishiga astoydil ishonardi, yozuvchining vazifasi esa shu jonni topib, uni kitobxonga ko‘rsatishdan iborat deb hisoblardi. So‘zlarning jonini topa olsangiz, so‘zlar orqali o‘z qalbingizni ham ifodalay olasiz. Emotsionallik – nutqning haroratidir. U yuqori yoki past bo‘lishi mumkin. Qanday gapirish, qanday qilib aytish ham muhim. Yomon talaffuz ma’ruza materialini idrok etish imkoniyatini yo‘qqa chiqaradi. Notiqning yomon talaffuz bilan o‘qiyotgan ma’ruzasini tinglaganda varaqlari yirtiq kitobni o‘qiyoganday bo‘lasiz. Nutqini o‘z o‘rnida qo‘llanilgan yumor bilan bezay oladigan kishi nutqni yaxshi egallagan bo‘ladi. Yumor – nutqning atridir, gulni xidiga qarab ajratish mumkin bo‘lganidek yumoriga qarab odamning aqlini belgilash mumkin. 4. Notiqning o‘zini tuta bilishi. O‘zini yo‘qotib qo‘ygan (dovdirab qolgan) notiq auditoriyadan ham mahrum bo‘ladi. Eng avval, ma’ruza boshida vujudga keladigan hayajonni bosib olishi shart. So‘zga chiqish notiqning o‘ziga qiziqarli bo‘lishi uchun ma’ruza materialini sistematik tarzda yangilab turish, yangi fikrlar, misollar, obrazlar, aforizmlarni kiritib turish zarur. Hech narsa qotib qolmasligi, bir gap hadeb takrorlanavermasligi kerak, aks holda о ’zing ham qiziqmay qolasan, tinglovchilar qiziqishi ham yo‘qoladi. 5. Auditoriyani boshqarishni o‘z qo‘liga ola bilish. Notiq bir vaqtning o‘zida ham muallif, ham ijrochi, ham dirijor bo‘lishi lozim. U muallif sifatida yaxshi, ijrochi sifatida yomon bo‘lishi yoki ijrochi sifatida yaxshi, dirijor sifatida yomon bo‘lishi mumkin. M a’ruza yaxshi tugallansa, u tinglovchilar xotirasida yaxshi saqlanib qoladi. Ma’ruzani nima bilan tugallash kerak? Ko‘pincha yig‘ilishlarda notiq o‘z nutqini sira tugallay olmaydi, tugallamoqchi bo‘ladi, lekin ilojini qilolmaydi. Shu sababli nutqning oxirini avvalroq tayyorlab qo‘yish zarur. 47 6. Vaqtni suiiste’mol qilmaslik. Vaqt hamma masalalarda, shu jumladan notiqlik mahorati masalasida ham jiddiy, ammo adolatli hakamdir. Qisqacha ma’ruza notiq muvaffaqiyatining qisqa yo‘lidir. A.P.Chexov qisqacha bayon – iste’dod belg‘isidir, degan edi. Ma’ruzani cho‘zgan sari notiq tinglovchilar g‘ashiga tegaveradi. Shu sababli har bir ma’ruzada belgilangan vaqtga rioya qilish muhimdir. Belgilangan vaqt esa ikki xil bo‘ladi: tashqi belgilangan vaqt – notiqqa oldindan aytilgan vaqt chegarasi, ichki belgilangan vaqt esa notiqning vijdoni va tinglovchining sabr-toqatidir[8, 108-b]. Yaxshi nutqni yaxshi hit (mashhur bo‘lgan qo‘shiq) bilan solishtirish mumkin. Yangi chiqqan qo‘shiq ommabop va muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun nima kerak? Uch narsaning kombinatsiyasi talab qilinadi: yoqimli ohang, yaxshi matn va mohir ijrochi. To‘g‘rimi? Muvaffaqiyatli notiqlik uch qismga asoslanadi: 1. Notiqning ovozi. 2. Yaxshi matn. 3. Tinglovchilar bilan o‘zaro munosabatlar (aloqa). Qo‘shiqdan ohang yoki so‘zlarni olib tashlang, shunda qo‘shiq bo‘lmaydi. Amalda ham shunday. Notiqning ovozi, faktlarni taqdim etishi va tinglovchilarning fikr-mulohazalarini eshitish qobiliyati muvaffaqiyatni belgilaydi. Yaxshi notiq – bu nutqining mavzusini mahorat bilan taqdim etadigan va ochib beradigan kishidir. U fikrlarini erkin bayon qiladi va mohirlik bilan tinglovchilar e’tiborini o‘ziga jalb qiladi. Yosh liderlarimiz yaxshi notiq bo‘lish yo‘lidagi intilishlarini tez va muvaffaqiyatli ro‘yobga chiqarishlari uchun quyidagi to‘rtta qoidaga amal qilishlari lozim: 1. Liderlarimiz o‘z nutqini maqsadga erishish uchun kuchli va mustahkam sababga ega bo‘lgan holda boshlashlari lozim. 2. Nima demoqchi ekanliklarini qat’iy ravishda aniqlab olishlari lozim. 48 3. Ishonchni namoyon etish. Ya’ni, qaddi-qomatni tik tutish, tinglovchilar ko‘ziga tik qarash,go‘yoki ular (tinglovchilar) sizdan (so‘zlovchidan) qarzdorday, ishonch bilan bemalol so‘zlash. 4. Amalda qo‘llash. So‘zga chiqishda o‘ziga nisbatan ishonchni mustahkamlashning bexato usuli, bu – iloji boricha ko‘proq gapirishdir. Qo‘rquv o‘ziga nisbatan ishonchning kamligidan ro‘y beradi. O‘zingiz biladigan bitta mavzuni oling. Uch daqiqalik ma’ruza tayyorlang. So‘ng, agar iloji bo‘lsa mo‘ljallangan odamlar huzurida yoki do‘stlaringiz oldida so‘zga chiqing. II BOB BO‘YICHA XULOSALAR Xulosa qilib aytganda, omma oldida so‘zlashdan qo‘rqish, jur’atlilik va ishonchning nutqdagi ahamiyati ni quyidagicha talqin etish mumkin : – notiq o‘z maqsadida erishish uchun quyidagila r ga e’tibor qaratishi zarur . Birinchi dan , notiq o‘z nutqini qat’iyatli lik bilan ta’sirchan boshlashi lozim. Ikkinchidan notiq nutqi oldindan puxta o‘ylangan, rejalashtirilgan bo‘lishi shart. Uchinchidan, notiq o‘ziga ishonishi, dadil bo‘lishi kerak, ya’ni tetiklik va jur’atlilik alohida ahamiyatga ega. Tinglovchilarning ko‘ziga tik qarab ishonch bilan gapirish kerak, asabiylashmaslik va ortiqcha hayajonlanmaslik zarur. To‘rtinchidan tinimsiz mashq qilish lozim. Qo‘rquv va ishonchsizlik tajribaning, malakaning yetishmasligidan kelib chiqadi. Tinimsiz mashq qilish va takrorlash natijasida tajriba va mahorat paydo bo‘ladi. Lider shaxsida nutqning muvaffaqiyatli chiqish shartlari, notiqning psixologik tasviri ni quyidagicha talqin qilish mumkin : – notiqning libosi, yurish-turishi, xatti-harakati, nutq jarayonida muhim ahamiyatga ega. Negaki har bir xatti-harakat tinglovchilarning ko‘z o‘ngida bo‘ladi va o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Notiq tana harakatlarining mosligiga, to‘g‘riligiga alohida e’tibor berishi kerak. Notiq o‘z fikrini yurakdan chiqarib tinglovchilarga yetkazsa, undagi ba’zi kamchiliklar ko‘zga ko‘rinmaydi. Yaxshilab tayyorlangan nutq 90% muvaffaqiyatni yuzaga keltiradi. Shu boisdan 49 notiq mavzu haqida yetarlicha g‘oyaga, ma’lumotga ega bo‘lsa o‘z niyatiga yetadi. Ba’zilar tayyorgarlikka kam vaqt ajratishadi, natijada noqulay ahvolga tushib qolishadi; – har bir notiq o‘ziga xos uslubga, bilimga va xislatga ega bo‘lganligi tufayli uning nutqi boshqalarnikidan farq qiladi. Shuning uchun taniqli notiqlarning nutqiga ko‘r-ko‘rona taqlid qilish va takrorlash yaxshi natija bermaydi. Lekin ular foydalangan uslub va imkoniyatlardan ijodiy foydalanish mumkin. 50 III.Bob. Liderlarda notiqlik qobiliyatini takomillashtirishning shart- sharoitlari 3.1 Talabalarda liderlik va notiqlik mahoratini aniqlash usullari Tadqiqotimizda biz talabalarning liderlik sifatlari va muloqotga qay darajada kirisha olishlarini o‘rganish maqsadida R.B.Kettelning “Shaxsni 16 omil yordamida o‘rganish so‘rovnomasi”, E.Jarikov, E.Krushelniskiy “Liderlik qobiliyati diagnostikasi” testi va V.F.Ryaxovskiy tomonidan ishlab chiqilgan “Muloqotchanlikning umumiy darajasini aniqlash” so‘rovnomasidan foydalandik (Ilovalar qismida keltirilgan). Tadqiqotimizning obyekti sifatida qatnashgan Samarqand davlat universiteti Psixologiya va ijtimoiy munosabatlar fakulteti Psixologiya yo‘nalishi 101-102-guruh talabalari hamda nazorat guruhi sifatida sotsiologiya yo‘nalishi 107-“B” guruh talabalari. Liderlik qobiliyati diagnostikasi testi (Ye.Jarikov, E.Krushelniskiy) da taqdim etilgan so‘rovnoma talabalarning lider bo‘lish qobiliyatini baholashga imkon beradi. Talabalarga “ha” yoki “yo‘q” deb javob berishlari kerak bo‘lgan 50 ta tasdiq taklif etiladi. Tasdiqlar ustida uzoq vaqt o‘ylanmasliklari lozim. Agar ikkilanishsa, ularda ko‘proq moyillik bo‘lgan javob foydasiga “+” yoki “-” (“a” yoki “b”) belgisini qo‘yishlari kerak. Tadqiqotimizda biz talabalarning muloqotga qay darajada kirisha olishlarini o‘rganish maqsadida V.F.Ryaxovskiy tomonidan ishlab chiqilgan “Muloqotchanlikning umumiy darajasini aniqlash” so‘rovnomasidan foydalandik. So‘rovnomani o‘tkazishdan oldin respondentlarga quyidagicha ko‘rsatma berildi:”Sizning e’tiboringizga bir necha sodda savollar beriladi. Tez va aniq qilib “ha”, “yo‘q”, “ba’zan” deb javob bering”. Javoblarni baholash esa, “ha” – 2 ball, “ba’zan” – 1 ball, “yo‘q” – 0 ball. Tekshiriluvchilarda mazkur so‘rovnoma o‘tkazilganda ular quyidagicha natijalarni ko‘rsatishdi. Umumiy tahlil. Muloqotchanlik darajasi ancha pas t (30 balldan 32 ballgacha) darajasini izohlab turibdi. Bu tipdagi talabalarning muloqotchanlik 51 darajasi ancha pastligi juda ham jiddiy muammo. Chunki bundan avvalo o‘zlari aziyat chekadilar. Biroq bunday hollarni yaqinlariga ham oson tutib bo‘lmaydi. Eng asosiysi hamkorlikdagi faoliyatni talab qiluvchi ishlarni ularga ishonib toshpirib bo‘lmaydi. Bunday talabalarda muloqotchanroq bo‘lishga, o‘zlarini boshqarishga harakat qilishlariga ko‘maklashish lozim. Yolg‘izlanishni yaxshi ko‘rish (25 balldan 29 ballgacha) darajasini izohlab turibdi. Mazkur tipdagi talabalar yolg‘izlanishni yaxshi ko‘radilar, shuning uchun ham ularning do‘stlari kam. Notanish odamlar bilan tanishish, notanish joylarga borish zarurati ularning halovatini buzadi. Bu xususiyatlarini o‘zlari ham biladi va o‘z-o‘zidan norozi bo‘ladi. Lekin faqat norozilik bilan cheklanmasdan — xarakterni ham o‘zgartirishga erishishlari o‘zlarining qo‘lida ekanliklarini tushuntirish shart. Eslatib ko‘ring: birorta ishga qiziqib ketganlarida ancha muloqotchang bo‘lib qolgan-ku! Ma’lum darajada muloqotchanlik (19 balldan 24 ballgacha) darajasini izohlab turibdi. Bu tipdagi talabalarga xos bo‘lgan xususiyatlar deb quyidagilarni izohlashimiz mumkin: ma’lum darajada muloqotchan va notanish vaziyatda o‘zini yo‘qotib qo‘ymaydi, yangi muammolar esa ularni qo‘rqitmaydi, ammo notanish shaxslar bilan muloqot qilishda ancha ehtiyotkorlik bilan yondoshadi va bahs - munozaralarga bajonidil qo‘shilmaydilar. Ba’zida gaplarida asossiz kinoya - kesatiq so‘zlar ko‘payib ketishi mumkinligini inobatga olgan holda munosabatga kirishish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Yetarlicha muloqotchanlik (14 balldan 18 ballgacha) darajasini izohlab turibdi. Bunday talabalar yetarlicha muloqotchan, qiziquvchan, suhbatdoshi qiziq narsalar haqida gapirganda, uni diqqat bilan tinglaydi. Muloqotda ancha sabrli, o‘z nuqtai nazarini hissiyotga berilmay himoya qila oladi. Notanish odamlar bilan suhbatlashishga to‘g‘ri kelganida, bezovta bo‘lmaydi, ayni paytda shovqin-suronli davralarni yoqtirmaydi, birovning bachkana qiliqlari va ko‘p gapirishi boshqalarning g‘ashiga tegishi mumkin. Muloqotchanlik, ba’zida me’yoridan ortiq (9 balldan 13 ballgacha) darajada deb topildi. Bunday vaziyatda talaba juda muloqotchan (ba’zida 52 me’yoridan ortiq), qiziquvchan, gapdon, har xil masalalar bo‘yicha o‘z fikrini bildirishni yaxshi ko‘radigan, bu esa ba’zida atrofdagilarni g‘ashiga tegishi ham mumkin. Notanish odamlar bilan bajonidil tanishadilar va odamlarning diqqat markazida bo‘lishni yoqtirishadi. Hech kimning iltimosini yerda qoldirmaydi, lekin berilgan hamma va’dalarni ham bajara olmasligi mumkin. Ba’zida jahl ustida qattiq gapirib yuboradilar, biroq tezda jahlidan tushadi. Jiddiy muammolar bilan to‘qnash kelganlarida ularda sabr- toqat yetishmaydi, ammo xohlasa hech qanday muammo oldida taslim bo‘lmasliklari mumkin. Muloqotchanlik, juda me’yoridan ortiq (4 balldan 8 ballgacha) darajasini izohlab turibdi. Ushbu tipdagi talabalarda muloqotchanlik me’yoridan ortiq bo‘lganligi uchun gaplari ichiga sig‘maydi. Har xil bahs-munozara, tortishuvlarda qatnashishni xush ko‘radilar, lekin jiddiy mavzular ularni zeriktirib qo‘yishi mumkin. Biror masala bo‘yicha to‘liq tasavvurga ega bo‘lmasa ham, ushbu masala yuzasidan so‘zga chiqishga tayyordirlar. Hamma joyda o‘zlarini erkin his etishlari har qanday ishga kirishib ketaverishlari ammo har doim ham uni oxirigacha yetkazmasliklari oqibatida yon-atrofdagilar unga biroz xavotir va shubha bilan qaraydilar. Talabalarning bu kabi negativ xususiyatlarini bartaraf etishlari maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Me’yoridan ortiq muloqotchanlik (3 va undan kam ball) darajasi aniqlandi. Ushbu talabalarning muloqotchanlik darajasi me’yordan ortiq. Juda sergap, o‘zlariga aloqasi bo‘lmagan ishlarga aralashaveradi, hal etishga qurbi yetmaydigan muammolarni bartaraf etishga kirishaveradi, ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz ravishda har xil nizolarning kelib chiqishiga sababchi bo‘lib qoladi. Ancha xafalanuvchan, jazavaga moyil bo‘lganligi uchun ularning zimmasiga jiddiy ishlarni yuklab bo‘lmaydi. Bunday talabalarga xarakterini o‘zgartirish ustida ishlashlari tavsiya etiladi. Avvalo, sabr-toqatni, vazminlik va bosiqlikni tarbiyalash, boshqalarga hurmat ko‘zi bilan qarashni o‘rganish, eng muhimi o‘z sog‘lig‘i haqida qayg‘urishga harakat qilinmas ekan, bunday hayot tarzining oqibatlari jiddiy bo‘lishi mumkin. 53 3.2. Talabalarda liderlik va notiqlik mahoratini aniqlashda empirik yondashuvni amalga oshirishning shart-sharoitlari Muloqotchanlikning umumiy darajasini aniqlash so‘rovnomasi natijalari 2021-yil may Eksperiment guruhidan olingan dastlabki va 2022-yil mart oyida takroran olingan metodikalar natijasi: 101-102 (201-202) guruhlar 3.1-jadval: Eksperiment guruhidan olingan dastlabki va takroriy metodikalar tahlili 54 3.1-jadvalda respondentlar ichida muloqotchanilikning besh turi mavjudligi aniqlandi. 3.1-rasm: 101-102 (201-202)-guruhlarda dastlabki va takroriy metodikalar tahlili diagrammasi Ushbu diagrammada eksperiment guruhining muloqotchanlikning besh turi bo‘yicha ulushi ko‘rsatilgan. 552021 2022 2021 2022 Muloqotga kirishuvchan 9 15 18 30 Ko‘p gapiradi, bo‘lar- bo‘lmasga aralashadi 3 2 6 4 Muomala me’yorida 16 19 32 38 Muloqotga qiynaladi 17 11 34 22 Yolg‘izlikni yoqtiradi 5 3 10 6 Jami: 50 50 100 100 nafar nafar foiz foiz 3.2-rasm: 101-102 (201-202)-guruhlarda dastlabki va takroriy metodikalar tahlilining foizlardagi ko‘rsatkichi Mazkur diagramma orqali biz muloqotga kirishuvchlik hamda muloqotchanlik me’yorida bo‘lgan respondentlarimiz ulushi foizlar hisobida oshganligiga guvoh bo‘lamiz. Muloqotchanlikning umumiy darajalari Talabalarning so‘rovnoma savollariga bergan javoblarini umumiy foizlardagi ko‘rsatkichlari : 19 balldan – 24 ballgacha ma’lum darajada muloqotchanlik – muomala me’yorida 38 % 14 balldan – 13 ballgacha yetarlicha muloqotchan – muloqotga kirishuvchan 30 % 4 balldan – 18 ballgacha muloqotchanlik juda me’yoridan ortiq – ko‘p gapiradi 4 % 30 balldan – 32 ballgacha – muloqotchanlik darajasi ancha past – muloqotga qiynaladi 22 % 25 balldan – 29 ballgacha – yolg‘izlikni yoqtiradi 6 % 3.2-jadval:Talabalarning so‘rovnoma savollariga bergan javoblarini umumiy foizlardagi ko‘rsatkichlari 2022-y 3.2-jadvaldan, ma’lum bo‘lib turibdiki, dastlabki tajriba-sinov o‘tkaziliganidan so‘ng, repondentlarimiz bilan notiqlik qobiliyatini takomillashtirishga qaratilgan dasturimiz yordamida keyingi qayta olingan tajriba-sinovda yaxshi natijalarga erishdik. Biz ishlab chiqqan dastur o‘zining 56 ijobiy samarasini berdi. Muloqotchanlik me’yorida bo‘lgan talabalar 38% ni, muloqotga kirishuvchan talablar 30 % ni, ko‘p gapiradigan talabalar 4 % ni, yolg‘izlikni yoqtiruvchi talabalar 6 % ni tashkil qildi. 2021 2022 2021 2022 Muloqotga kirishuvchan 4 5 16 20 Ko‘p gapiradi, bo‘lar- bo‘lmasga aralashadi 3 3 12 12 Muomala me’yorida 8 8 32 32 Muloqotga qiynaladi 7 6 28 24 Yolg‘izlikni yoqtiradi 3 3 1 2 12 Jami: 25 25 100 100 nafar nafar foiz foiz 3.3-jadval: Nazorat guruhidan olingan dastlabki va takroriy metodikalar tahlili Ushbu jadvalda nazorat guruhi hisoblangan Sotsiologiya yo‘nalishi 107-B (207-B) guruh talabalarida o‘tkazilgan muloqotchanlikni aniqlash bo‘yicha sinovimiz natijalari ko‘rsatilgan. 3.3- rasm : Nazorat guruhida o ‘ tkazilgan dastlabki va takroriy sinov natijalari tahlili 57 Nazorat guruhidagi respondentlarimizda deyarli o ‘ zgarish yo ‘ q . Sababi ular nazorat guruhi bo ‘ lganligi uchun ular bilan notiqlik qobiliyatini takomillashtirishga qaratilgan dastur bo ‘ yicha treninglar olib bormagandik . 101-102 (201-202-) guruhlarda E.Jarikov, E.Krushelniskiyning “Liderlik qobiliyati diagnostikasi” testi natijalari: 3.4-jadval: eksperiment guruhida o‘tkazilgan “Liderlik qobiliyati diagnostikasi” testi natijalari tahlili Liderlik salohiyati Kuchsiz O‘rta Kuchli Jami   2021-yil 21 24 5 50 nafar 2022-yil 15 27 8 50 nafar 2021-yil (%) 42 48 10 100 foiz 2022-yil (%) 30 54 16 100 foiz 3.4- jadvalda “ Liderlik qobiliyati diagnostikasi ” testi natijalari asosida eksperiment guruh talabalaridagi liderlik salohiyatining uch turi ko ‘ rsatkichlari ko ‘ rsatilgan . 3.4-rasm: eksperiment guruhida o‘tkazilgan “ Liderlik qobiliyati diagnostikasi” testi natijalari tahlili ulushi diagrammasi 58 3.5-diagramma: eksperiment guruhida o‘tkazilgan “Liderlik qobiliyati diagnostikasi” testi natijalari ulushining foiz ko‘rsatkichlari diagrammasi 2022-yilda takroran o‘tkazilgan tajriba-sinov natijalariga ko‘ra, eksperiment guruhi respondentlarimizda liderlik salohiyatining kuchsiz ko‘rsatkichi 30 % ni, o‘rta ko‘rsatkichi 54 % ni, kuchli ko‘rsatkichi 16 % ni tashlkil qildi. 107 (207)- B guruh liderlik salohiyati: Kuchsiz O‘rta Kuchli 2021 11 13 1 Kuchsiz O‘rta Kuchli 2022 10 13 2 3.5-jadval: nazorat guruhining liderlik salohiyat bo‘yicha ko‘rsatkichlari Nazorat guruhida takroran o‘tkazilgan tajriba-sinov natijalariga ko‘ra, eksperiment guruhi respondentlarimizda liderlik salohiyati kuchsiz bo‘lgan talabalar, 10 nafarni, o‘rta bo‘lgan talabalar 13 nafarni, kuchli bo‘lgan talabalar 2 nafarni tashlkil qildi. 59 3.6-diagramma: nazorat guruhining liderlik salohiyat bo‘yicha ko‘rsatkichlarining foiz hisobidagi diagrammasi Nazorat guruhidagi natijalar u qadar o‘zgarmagan. III bob yuzasidan xulosa Eksperiment va nazorat guruhlaridan 2021-yilning may oyida va 2022- yilning mart oyida R.B.Kettelning “Shaxsni 16 omil yordamida o‘rganish so‘rovnomasi”, E.Jarikov, E.Krushelniskiy “Liderlik qobiliyati diagnostikasi” testi va V.F.Ryaxovskiy tomonidan ishlab chiqilgan “Muloqotchanlikning umumiy darajasini aniqlash” so‘rovnomalari olindi. Dastlabki va so‘ngi olingan natijalar solishtirilganda eksperiment guruhida ijobiy o‘zgarishlar bo‘ldi. Buning asosiy sababi ularda notiqlikni takomillashtirishga qaratilgan dastur orqali bunga erishildi (dastur ilovada keltirilgan). Shunday qilib, muloqotga kirishuvchan respondentlar 18 % dan 30 % ga, muomala me’yorida bo‘lgan respondentlar 32 % dan 38 % ga oshdi. Muloqotchanlik juda me’yoridan ortiq (bo‘lar-bo‘lmasga aralashuvchi) respondentlar 6 % dan 4 % ga, muloqotga qiynaluvchilar 34 % dan 22 % ga, yolg‘izlikni yoqtiruvchilar 10 % dan 6 % ga pasaydi. Demak, dastur orqali ko‘zlangan natijaga erishildi. 60 XULOSALAR Lider o‘z kuchiga ishongan, jasur va xarizmatik inson bo‘lishi lozim. Negaki, u yosh avlodning himoyachisi bo‘la oladi. Odatda, yosh yetakchilar tengdoshlari orasida ajralib turadigan yorqin xislatlarga ega shaxslardir. Ular nafaqat tengdoshlarini o‘ziga jalb qila oladi, balki o‘zidan katta yoshdagilar bilan ham tez til topisha oladi. Bunday lider tengdoshlaridan ko‘ra ko‘proq ma’lumotga ega bo‘ladi, bu esa unga muhim masalalarni hal etish imkonini beradi. Bunday vaqtda liderlarimizga notiqlik mahoratini egallaganliklari qo‘l keladi. Talabalar jamoasidagi har bir talaba guruhda o‘z mavqeiga ega. Bu mavqe rasmiy yoki norasmiy tarzda bo‘lishi mumkin. Rasmiy mavqe talabaning mansab, oliy o‘quv yurtida tutgan o‘rni va uning qaysi kursda o‘qishidan kelib chiquvchi vakolatlari bilan ifodalanadi. Har bir talaba o‘z kursdoshlari, tengdoshlari bilan o‘zaro munosabatda bo‘lar ekan, turli omillar ta'sirida bu munosabatlar samimiy tus ola boshlaydi. Hissiyotga asoslangan munosabat ikki ko‘rinishda bo‘ladi - yoqtirish (simpatiya) va yoqtirmaslik (antipatiya). Shunday 61 talabalar ham borki, ular ma'lum xislatlari bilan oliy o‘quv yurti jamoasining ko‘pchilik a'zolarini o‘ziga jalb qiladi, ular guruhning norasmiy tizimida yuqori mavqe egallaydi. Psixologik talqin bo‘yicha jamoaning rasmiy tizimida yuqori mavqeni egallovchi talaba guruh sardori hisoblansa, norasmiy tizimda yuqori mavqeni egallovchi shaxs lider. Lider, odatda, guruhning norasmiy munosabatlar tizimida namoyon bo‘ladi. Muayyan shaxsning lider darajasida tan olinishi unga ruhan yaqinlikni, uning o‘qish va ish bilan bog‘liq qator fazilatlarini yuqori baholashni, ushbu shaxsning guruh manfaatlariga e'tibori kuchliligini anglatadi. Lider - guruhning hamma a’zolari tomonidan tan olingan shaxs lider. Liderning qadriyatlar tizimidagi asosiy jihati guruh manfaatini har narsadan ustun qo‘yish, guruh oldiga qo‘yilgan vazifani hal etishga sidqidildan kirishib, bu jarayonga jamoani safarbar eta bilishidir. Oliy o‘quv yurti jamoasidagi lider, avvalambor, o‘qishi, bilimi, muloqotga kirishuvchanligi, notiqlik qobiliyati va ijtimoiy faolligi bilan ajralib turadi. Rahbarlik (guruh sardori bo‘lish) - lavozim, lider guruh tomonidan saylangan shaxs. Agar guruh sardori va lider o‘rtasidagi farqqa e'tibor beradigan bo‘lsak, guruh sardori talabalarga ega, liderning esa hamfikr tarafdorlari mavjud. Guruh sardori tayinlanib, boshqaruvda hokimiyatga suyansa, lider jamoa a'zolari orasidan saylanib, jamoaga tayanadi. Ba’zi jamoalarda rasmiy sardor va lider alohida shaxs bo‘ladi. Bunday jamoa guruh a’zolari sardordan ko‘ra norasmiy lider tarafida bo‘lishi ko‘p uchraydi. Bugungi kunda zamonaviy liderlar kamayib boroyotganligi hammamizga ma'lum. Buning asosiy sababi ularda notiqlik qobiliyatining yetishmasligi, shuning uchun yosh zamonaviy liderlarni yetkazib chiqarish dolzarblik kasb etmoqda. – ayni bir jamoada, guruhda bir nechta liderlar bo‘lishini, agar ularning axloqiy normalari bir-biriga zid kelmasa, ijobiy holat deb baholash mumkin. Liderlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar jamoadagi psixologik iqlimning muhim tomonidir. Bundan tashqari jamoaning psixologik iqlimiga jamoa a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni shakllantirishda asosiy vosita muloqot sanaladi. Muloqot inson hayoti va faoliyatining muhim shartidir. Aynan muloqot 62 yordamida insonlar tabiatini o‘zlashtirish va o‘z individual ehtiyojlarini qondirish uchun birgalikda harakat qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Muloqot jarayonida inson xulq-atvorining muayyan obraz va modellari shakllanib, keyinchalik ular insonning ichiga kiradi. Shaxsning tafakkuri, olamni va o‘zining obrazini tahlil qilish hamda baholash qobiliyati muloqot jarayonida shakllanadi; – notiqlik chiroyli so‘zlay olish qobiliyati insonga tug‘ilganidan in’om qilinadigan narsa emas. Shaxs notiqlik qobiliyatini ulg‘ayish asnosida o‘zlashtirib boradi. Hozirgi shiddat bilan rivojlanib borayotgan davrda notiqlik mahoratiga ega bo‘lgan yosh liderlarga talab kuchaymoqda. O‘sib kelayotgan yoshlarimizga notiqlik mahoratini o‘rgatish asosiy masala bo‘lib qolmoqda; – notiqlik san’atining ijtimoiy mavqei shu qadar keng va sertarmoqki, ularni har bir jabhada me’yori, mazmuni va shakli, o‘ziga xosligi, ta’sir kuchi va tomonlari jihatidan alohida-alohida ko‘rib chiqish uchun ma’lum bir vaqt, imkoniyat talab qiladi; – psixologlar nutqdan oldin vahima qo‘zg‘atgan odamda tasvirlangan hodisaning bolalik qo‘rquvlari, tinglovchilarning tanqididan qo‘rqish, diksiyadagi muammolar, haddan tashqari uyatchanlik, o‘zining tashqi ko‘rinishi haqida komplekslar, nevrotik kasalliklar kabi sabablarini aniqladilar; – qo‘rquv yuzaga kelganda, miyaning gipotalamus deb ataladigan qismi faollashadi va adrenokortikotrop gormon ishlab chiqarish uchun mas’ul bo‘lgan gipofiz bezini ishga soladi. Bu gormon buyrak usti bezlarini rag‘batlantiradi, bu esa adrenalinning qonga tushishiga olib keladi. Bo‘yin va orqa mushaklar qisqaradi (boshni egishga majbur qiladi), notiqning holatini buzadi va uni «homila holatiga» majburlashga harakat qiladi. Agar notiq yelkasini to‘g‘rilab, boshini ko‘tarib bunga qarshilik qilsa, uning oyoq-qo‘llari qaltiraydi, chunki tana mushaklari instinktiv ravishda hujumga tayyorlanadi; – davraga chiquvchi notiq nima demoqchi bo‘lgan maqsadini to‘la bo‘lmasa-da, xomaki tarhini qog‘ozga tushirib rejalashtiradi. Nimadan nimaga o‘tish, qancha to‘xtalish, nimalarni aytish yoki aytmaslik haqidagi chizgilar 63 notiq so‘zlayotgan paytda ham uning ko‘z oldida qog‘ozdagidek namoyon bo‘lib turadi. Aks holda, nutq me’yori buzilib, vaqt cho‘ziliob ketishi, auditoriya yaxshi qabul etmasligi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, notiq o‘zining fikr tizginini jilovlay olmasdan talmovsirab qolishi mumkin. Jamoa oldida nutq so‘zlayotgan lider suhbat oxirida bo‘lishi mumkin bo‘lgan bahs va munozaralarga ham tayyor turishi lozim. Bunda unga mavzuni yaxshi o‘zlashtirganlik darajasi qo‘l keladi. Sababi kognitiv bilim va ko‘nikmaga ega bo‘lgan lider munozarada o‘zini yo‘qotib qo‘ymaydi. Har bir savolga dadil javob bera oladi. Eksperiment va nazorat guruhlaridan olingan so‘rovnoma, test, metodikalar tahlili shuni ko‘rsatdiki, eksperiment guruhida biz tomondan ishlab chiqilgan notiqlikni rivojlantirishga qaratilgan dastur o‘zining ijobiy natijasini berdi. Tavsiyalar quyidagicha, dastavval, har bir notiqlik qobiliyatini rivojlantirmoqchi bo‘lgan insonlar o‘z ustida ishlashlari zarur. Quyidagi trening mashqlarini bajarishlari lozim: – istalgan mavzuga oid o‘zlari tayyorlagan kichik matnni diktofonga yozib oladilar. So‘ng eshitib ko‘radilar. Ovoz tembrlaridagi kamchiliklarni aniqlab, tuzatishga harakat qilishadi. – ko‘zgu oldida istalgan mavzu bo‘yicha kichik matn tuzib so‘zlashlari kerak. – bitta hikoyani uch xil usulda o‘qishlari kerak: 1) hissiyotsiz; 2) mimika, imo-ishora bilan; 3) hissiyotli, intonatsiya bilan. (To‘liq matn ilovada keltirilgan). 64 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 06.02.2014 yilda “O‘zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishga qaratilgan qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risidagi” PQ-2124 qaroriga asosan ishlab chiqilgan Dasturi 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston yoshlari forumida so‘zlagan nutqi// Xalq so‘zi, 2020-yil, 52-soni 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022 – 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risidagi farmoni PF-60-son // Xalq so‘zi, 2022-yil, 4-soni QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR: 4. Aflotun. (Qonunlar). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2002.160 b. 5. Ahmedov A. Notiqlik san’ati. Toshkent, O‘zbekiston, 1967. 186 b. 6. Begmatov E. Adabiy talaffuz normalari. Toshkent, O‘zbekiston, 1982. 7. Begmatov E. Nutq madaniyati muammosining paydo bo ‘ lishi va asoslanishi // Nutq madaniyatiga oid masalalar. -T. : Fan, 1971-yil. 65 8. Bekmirzayev N. Notiqlik san’ati asoslar. O ‘quv qo‘llanma, Toshkent . “Yangi nashr” .2008. 156 b. 9. Davletshin M.G. Umumiy psixologiya. O‘quv qo‘llanma . T.: ToshDPU, 2002. 316 b. 10. Ergashev P.S. Muloqot psixologiyasi (ma’ruzalar to‘plami).Toshkent. 2003. ToshDPU. 11. G‘oziyev E. Muomala psixologiyasi. Toshkent. 2001 . 189 b. 12. G‘oziyev E. Tafakkur psixologiyasi. Toshkent, 1999. 13. G‘oziyev E. Umumiy psixologiya. – T.: O‘zMU “Universitet”, 2003. 510 b. 14. G‘oziyev E. Umumiy psixologiya. Toshkent, 2010. 465 b. 15. G'oziyev E. Psixologiya. Toshkent. «0‘qituvchi» nashriyoti. 2003. (darslik) 16. G'oziyev E., Azizova Sh. Tashkiliy psixologiya. Toshkent. «Universitet». 1991. 17. Haydarov F.I., Xalilova N.I. Umumiy psixologiya (darslik) T.: 2009. 18. Inomxo‘jaev S.Notiqlik san’ati asoslar.-T. : 1982. 19. Jumaniyozov R. Nutqiy mahorat. -T.:Adolat, 2005. 136 b. 20. Jumaniyozov R., Salimov S. G‘oyaviy tarbiyada notiqlik san’ati. Toshkent, 2002. 230 b. 21. Karimova V. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. Toshkent. 1999. 188 b. 22. Karimova V. Psixologiya. (o‘quv qo‘llanma). T oshkent . 2002. 152 b. 23. Karimova V., Akramova F. Psixologiya. (ma’ruzalar matni) Toshkent. 2000. 230 b. 24. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya . – Т.: 2012. 164 b. 25. Karnegi D. «Muomala sirlari ». T.: «Navro‘z» nashriyoti,1992. 26. Karnegi D. Iztirob asoratlari. «Farg‘ona» nashr. 2005. 27. Karnegi D. Qanday qilib do‘st orttirish mimkin. Toshkent, Sharq, 1992. 168 b. 66 28. Kaykovus. Qobusnoma. Toshkent, O‘qituvchi, 2006. 176 b. 29. Mahmudov I. Boshqaruv psixologiyasi. -T.: “Akademiya”, 2006. 170 b. 30. Maqsudova M. Muloqot psixologiyasi. Toshkent, 2006. 158 b. 31. Mo‘min Siddig‘. So‘zlashish san'ati. Farg‘ona, 1997. 98 b. 32. Musinova R. Kognitiv psixologiya fanidan o‘quv-uslubiy majmua. Samarqand, 2020. SamDU. 215 b. 33. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. A.Madvaliyev tahriri ostida. 5 tomlik, 3- tom. – Toshkent, “O‘zME”, 2002. 34. Omonov B. Siyosiy yetakchining notiqlik mahorati. -T.: “O‘zbekiston”, 2000. 144 b. 35. Ortig‘ov A. Nutq madaniyati va notiqlik san'ati, Toshkent, 2002.168 b. 36. Qo‘ng‘urov R., Begmatov E., Tojiev Y . Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari;T.: O‘qituvchi, 1992 . 196 b. 37. Qudratov T. Nutq madaniyati. Toshkent, O‘qituvchi, 1993. 145 b. 38. Rasulov R., Husanov N., Mo‘ydinov Q. Nutq mahorati (o‘quv qo‘llanma) Toshkent – 2006 . 139 b. 39. Raximova D., Bekmurodov M. Liderlik va tashkilot madaniyati. -T.: “Akademiya”, 2006 . 240 b. 40. Razzoqov Sh. Rahbarlik san'ati. -T.: “Sharq”, 1997. 145 b. 41. Rustamov A. So‘z xususida so‘z. Toshkent, Fan, 1987. 188 b. 42. Sotsial psixologiya. Ma’ruzalar matni. SamDU, 2018 . 160 b. 43. Tsitsieron. Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2007. 136 b. 44. Xolbekov A.J. Boshqaruv sotsiologiyasi. -T.: “Akademiya”, 2008. 45. Xuseynov B.M. O‘zbekiston Respublikasi “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati a’zolarida zamonaviy liderlik qobiliyatlarini shakllantirish. -T.: 2009. 46. Аннушкин В.А. Первая русская риторика. М ., 1999. 178 стю 47. Введенская Л.Ф, Павлова Л.Г. Культура и искусство речи. Современная риторика. 2- e издание. Ростов на-Дону, Феокс , 1998. 190 ст. 67 48. Волков А. Курс русской риторики. M ., 2001. 245 ст. 49. Кон И.C. Психология юношеского возраста. М., 1990. 318 ст, 50. Ма й ерс Д. Социалная психология . М.,2000. 270 ст. INTERNET MANBALARI: 51. www.arm.siesuz 52. www.arm.tdpushf.uz/kitoblar 53. www.cheloveknauka.com/oratorskoe-iskusstvo-kaksotsiokulturnyy- fenomen 54. www.cyberlinenka.ru/ HukumovaD.Shaxsdaliderlikning namoyonbo‘lishi. 55. www.fikr.uz 56. www.hozir.org 57. www.lib.psixology.narod.ru 58. www.libpsixology.ru 59. www.orator.ru 60. www.regionacadem.org 61. www. uprav.ru 62. www. uz.m.wikipediya.org 63. www.wikipediya.uz 68 ILOVALAR Notiqlik mahoratini takomillashtirishga qaratilgan 12 soatlik dastur t/r Trening mashg‘ulotining rejasi Davomiyligi O‘quv vositalari Mashq maqsadi 1. 1) Tanishuv: Ismingizning har bir harfiga o‘zingizda bor xislatlarni yozing; 10 minut Oq qog‘oz ruchka Ishtirokchilar bilan tanishish 2) Predmetga ta’rif. (eng ko‘p gap tuzgan ishtirokchi 20 minut Turli predmetlar rasmi Ishtirokchilarning so‘z boyligini oshirish 69 g‘olib) 3) Magnitlar 20 minut Ichki faollikni uyg‘otish 4) hikoyani qayta so‘zlab berish 30 minut Hikoya matni Xotira va so‘z boyligini aniqlash 2. 1) “Avtobus” 15 minut Noverbal muloqotni shakllantirish 2) Sinonimik qator tuzish va dominant so‘zni topish 20 minut A4 format qog‘oz, ruchka Ijodiy fikrlashni oshiradi 3) “Yoqimli doira” 10 minut Empatiyani rivojlantirish 4) hikoya so‘zlarini almashtir 25 minut Hikoya matni So‘z boyligini oshirish 3. 1) O‘zingiz qadrlagan 10 ta narsa nomini sanang 15 minut A4 format qog‘oz, ruchka Ishtirokchilarni bir-birlariga o‘rgatish 2) Tez aytish 20 minut Nutqni o‘stirish 3) “Kimsasiz orol” 30 minut Guruhda ustuvorlik va boshqaruvchanlikni oshirish 4) kim ko‘p antonim 20 minut Nutqni o‘stirish 70 so‘zlarni aytadi? 4. 1) “Hushomad” 20 minut Empatiya malakalarini tiklash, pozitiv ustanovkani shakllantirish 2) “Rolli o‘qish” 20 minut Matn Ishtirokchilarning ovoz tonini rivojlantirish 3) “Gulchambar” 20 minut A4 format qog‘oz, ruchka O‘ziga ishonchni shakllantirish 5. 1) Men… 20 minut A4 format qog‘oz, ruchka O‘z meniga adekvat baho 2) “Oyna oldida ” 30 minut Ko‘zg u, matn Ishtirokchilarning o‘ziga ishonch hissini oshirish 3) “Sehrli stul” 20 minut stul Quvnoqlik olib kirish 4) Ovozni yozib ol 30 minut diktof on Nutqidagi xató va kamchiliklarni eshitib tuzatish 6. 1)“Orqadagi yozuvlar” 20 minut 2) “Ertakchi” 30 minut So‘zlash mahoratini shakllantirish 71 3) “Gol” 20 minut Kayfiyatni ko‘tarish 4) “Uch xil” 30 m0inut Hikoy a matni Bir hikoyani uch xil usulda o‘qish. 1) hissiyotsiz; 2) mimika, imo-ishora bilan; 3) hissiyotli, intonatsiya bilan 7. 1) “Himoyachi va himoyalanuvchi” 20 minut O‘z nuqtayi nazarini faol himoya qilish 2) jumlani davom ettir 30 minut Gazeta, jurnal yoki biror hikoyadan parcha Ijodiy fikrlash va so‘z boyligini oshirish 3) “Avval va keyin” 20 minut 8. 1) Nizoli vaziyatlarni hal qilish 20 minut Vaziyatdan chiqib ketish ko‘nikmasini shakllantirish 2) “Qisqartma” 30 minut Uzun hikoya Eng kerakli so‘zlarni aytish ko‘nikmasini shakllantirish 3) “Buzuq telefon ” mashqi 30 minut 9. 1) “Olma” 20 minut 2) “Zanjir” 30minut Nutqni 72 o‘stirishga mo‘ljallangan. So‘z boyligini sinab ko‘ramiz. 3)“Pashsha tuzoqda” 20 minut Diqqat va xotirani jamlash 10 . 1) “Evrika” 20 minut 2) “Hikoya Ichida hikoya” 30 minut A4 format qog‘oz, ruchka Nutqni o‘stirish, so‘z boyligini oshirish 3) “Alfavit” 20 minut 4) “Intervyu” 30 minut Muzokara jarayonida so‘z boyligidan foydalanish 11 . 1) “Chorlash” 15 minut stul Ishtirokchilarnin g faolligini oshirish 2) “Gapni top” 30 minut Stul, turli gaplar yozilgan kartalar Notiqlik mahoratini yuqori darajada egallash 3) “Yuley Sezar” 25 minut stul Diqqatni bo‘linuvchanligini aniqlash 12 . 1) “SWOT” 20 minut 2) “Taqdimot” 30 minut A4 format Notiqlik mahoratini yuqori 73 qog‘oz, ruchka, kartichkalar darajada egallaganlikni sinab ko‘rish 3) “O‘rgimchak to‘ri” 20 minut Har qanday muammoni hal etish yo‘li borligini ko‘rsatib berish 4) “Assotsatsiya” 30 minut Har xil so‘zlar yozilgan kartalar Tanlangan so‘zga mos keluvchi asotsatsiya so‘zlarni ko‘proq topish. So‘z boyligni oshirish Liderlik qobiliyati diagnostikasi testi (Ye.Jarikov, E.Krushelniskiy) Taqdim etilgan so‘rovnoma insonning lider bo‘lish qobiliyatini baholashga imkon beradi. Ko‘rsatma: Sizga “ha” yoki “yo‘q” deb javob berishingiz kerak bo‘lgan 50 ta tasdiq taklif etiladi. Tasdiqlar ustida uzoq vaqt o‘ylanmang. Agar ikkilansangiz, sizda ko‘proq moyillik bo‘lgan javob foydasiga “+” yoki “-” (“a” yoki “b”) belgisini qo‘ying. So‘rovnoma: 1. Siz ko‘pincha boshqalarning diqqat markazida bo‘lasizmi? a. ha; b. yo‘q. 74 2. Sizningcha, sizning atrofingizdagi ko‘plab odamlar xizmatda sizdan yuqori mavqega ega deb o‘ylaysizmi? a. ha; b. yo‘q. 3. O‘zingizga teng mavqedagi odamlar yig‘ilishida bo‘lganingizda, hatto kerak bo‘lganda ham o‘z fikringizni bildirmaslik istagi paydo bo‘ladimi? a. ha; b. yo‘q. 4. Siz bolaligingizda tengdoshlaringiz orasida lider bo‘lishni xohlaganmisiz? a. ha; b. yo‘q. 5. Biror kishini nimagadir ishontirishga muvaffaq bo‘lganingizda mamnuniyat hissini kechirasizmi? a. ha; b. yo‘q. 6. Sizni qarorsiz odam deb aytadigan holat bo‘ladimi? a. ha; b. yo‘q. 7. “Dunyoda eng foydali narsalar bu oz sonli taniqli insonlar faoliyatining natijasidir” degan fikrga qo‘shilasizmi? a. ha; b. yo‘q. 8. Sizning professional faoliyatingizga yo‘nalish ko‘rsatadigan maslahatchiga zaruriy ehtiyoj sezasizmi? a. ha; b. yo‘q. 9. Ba zan odamlar bilan suhbatlashayotganda vazminlikniʼ yo‘qotganmisiz? 75 a. ha; b. yo‘q. 10. Boshqalarning sizdan qo‘rqishini ko‘rish sizga yoqadimi? a. ha; b. yo‘q. 11. Siz diqqat markazida bo‘lishga va vaziyatni nazorat qilishga imkon beradigan stolda (yig‘ilishda, jamoada v.h.) joy egallashga harakat qilyapsizmi? a. ha; b. yo‘q. 12. Sizningcha, siz odamlarda katta taassurot qoldiryapsizmi? a. ha; b. yo‘q. 13. Siz o‘zingizni orzularga beriluvchan deb hisoblaysizmi? a. ha; b. yo‘q. 14. Agar atrofingizdagi odamlar sizga norozilik bildirsa, o‘zingizni yo‘qotasizmi? a. ha; b. yo‘q. 15. Siz o‘zingizning shaxsiy tashabbusingiz bilan mehnat, sport va boshqa jamoalarni tashkil qilish bilan shug‘ullanganmisiz? a. ha; b. yo‘q. 16. Agar siz belgilagan narsa kutilgan natijalarni bermasa, demak siz: a. agar bu ish uchun mas uliyat boshqa birovga yuklansa, xursandʼ bo‘lasiz; b. mas uliyatni o‘z zimmangizga olasiz va o‘zingiz ishni yakuniga ʼ yetkazasiz. 76 17. Ikki fikrning qaysi biri sizga yaqinroq? a. haqiqiy rahbar o‘zi boshqaradigan ishni o‘zi bajarishi va unda shaxsan ishtirok etishi kerak; b. haqiqiy rahbar faqat boshqalarni boshqarishni bilishi kerak va ishni o‘zi bajarishi shart emas. 18. Kim bilan ishlashni afzal ko‘rasiz? a. itoatkor odamlar bilan; b. mustaqil va erkin odamlar bilan. 19. Siz keskin munozaralardan qochishga harakat qilasizmi? a. ha; b. yo‘q. 20. Siz bolaligingizda otangizning qattiqqo‘lligiga ko‘p duch kelganmisiz? a. ha; b. yo‘q. 21. Professional mavzudagi munozarada ilgari siz bilan rozi bo‘lmaganlarni o‘z tomoningizga qanday jalb qilishini bilasizmi? a. ha; b. yo‘q. 22. Ushbu vaziyatni tasavvur qiling: do‘stlaringiz bilan o‘rmonda yurgan paytingizda siz adashib qoldingiz. Kechqurun yaqinlashmoqda va qaror qabul qilish kerak. Siz nima qilasiz? a. qaror qabul qilishni orangizdagi eng topqiriga topshirasiz; b. siz boshqalarga suyanib, hech narsa qilmaysiz. 77 23. Bunday gap bor: “Shaharda oxirgi bo‘lgandan ko‘ra, qishloqda birinchi bo‘lish yaxshiroq”. Bu to‘g‘rimi? a. ha; b. yo‘q. 24. Siz o‘zingizni boshqalarga ta sir qiladigan odam deb hisoblaysizmi?ʼ a. ha; b. yo‘q. 25. Tashabbus ko‘rsatishdagi omadsizlik sizni boshqa hech qachon bunday qilmaslikka (tashabbus ko‘rsatmaslikka) olib kelishi mumkinmi? a. ha; b. yo‘q. 26. Sizningcha, haqiqiy lider kim? a. eng kompetentli shaxs; b. eng kuchli xarakterga ega shaxs. 27. Siz har doim odamlarni tushunishga va haqqoniy baholashga harakat qilasizmi? a. ha; b. yo‘q. 28. Siz intizomni hurmat qilasizmi? a. ha; b. yo‘q. 29. Quyidagi ikki rahbardan qaysi birini afzal ko‘rasiz? a. hamma narsani o‘zi hal qiladi; b. har doim maslahatlashadi va boshqalarning fikrini tinglaydi. 78 30. Quyidagi rahbarlik uslublaridan qaysi biri siz ishlayotgan muassasa uchun eng maqbul deb o‘ylaysiz? a. kollegial; b. avtoritar. 31. Sizda tez-tez boshqalar sizni suiiste mol qilayotgandek taassurotʼ paydo bo‘ladimi? a. ha; b. yo‘q. 32. Quyidagi portretlardan qaysi biri sizga ko‘proq mos keladi? a. baland ovozli, ifodali imo-ishoralarga ega bo‘lgan dono suhbatdosh; b. vazmin, sokin ovozli, bosiq, o‘ychan. 33. Agar siz o‘zingizning fikringizni yagona to‘g‘ri deb hisoblasangiz, ammo boshqalar siz bilan rozi bo‘lma, yig‘ilish va majlisda o‘zingizni qanday tutasiz? a. sukut saqlaysiz; b. o‘z fikringizni himoya qilasiz. 34. Siz o‘z qiziqishlaringizni va boshqalarning xatti-harakatlarini qilayotgan ishingizga qaratasizmi? a. ha; b. yo‘q. 35. Sizga muhim masala yuzasidan mas uliyat yuklansa, ʼ xavotirlanasizmi? a. ha; b. yo‘q. 36. Qaysi birini afzal ko‘rasiz? 79 a. yaxshi odam rahbarligida ishlashni; b. mustaqil ravishda, rahbarsiz ishlashni. 37. Siz: “Oilaviy hayot yaxshi bo‘lishi uchun, turmush o‘rtolarning biri oilada qaror qabul qilishi kerak”, degan fikrga qanday qaraysiz? a. to‘g‘ri; b. noto‘g‘ri. 38. Siz o‘zingizning ehtiyojingiz asosida emas, balki boshqa odamlarning fikri ta sirida biror narsa sotib olganmisiz?ʼ a. ha; b. yo‘q. 39. Sizning tashkilotchilik qobiliyatingizni yaxshi deb hisoblaysizmi? a. ha; b. yo‘q. 40. Qiyinchiliklarga duch kelganda o‘zingizni qanday tutasiz? a. qo‘llaringizni pastga tushirasiz; b. ularni yengish uchun kuchli istak paydo bo‘ladi. 41. Agar odamlar bunga loyiq bo‘lsa, siz odamlar bilan ularni tanqid qilasizmi? a. ha; b. yo‘q. 42. Nima deb o‘ylaysiz, asab tizimingiz hayotdagi muammolarga dosh bera oladimi? a. ha; b. yo‘q. 43. Agar sizdan muassasa yoki tashkilotni qayta tashkil etish so‘ralsa, nima qilasiz? 80 a. darhol kerakli o‘zgarishlarni kiritaman; b. shoshilmayman va avval yaxshilab o‘ylab ko‘raman. 44. Agar zarur bo‘lsa, siz sergap suhbatdoshingizni gapini to‘xtata olasizmi? a. ha; b. yo‘q. 45. “Baxtli bo‘lish uchun odamlarga ko‘rinmasdan yashash kerak” degan gapga qo‘shilasizmi? a. ha; b. yo‘q. 46. Sizningcha, har bir kishi mashhur ish qilishi kerakmi? a. ha; b. yo‘q. 47. Siz kim bo‘lishni ma qul ko‘rasiz?ʼ a. rassom, shoir, bastakor, olim; b. taniqli rahbar, siyosatchi. 48. Siz qanday musiqani tinglashni yoqtirasiz? a. kuchli va tantanali; b. sokin va lirik. 49. Muhim va taniqli insonlar bilan uchrashishni kutib hayajonlanasizmi? a. ha; b. yo‘q. 50. Irodasi siznikidan kuchli odamlar bilan ko‘p marta uchrashganmisiz? a. ha; b. yo‘q. 81 Kalit: 1a, 2a, 3b, 4a, 5a, 6b, 7a, 8b, 9b,10a, 11a, 12a, 13b, 14b, 15a, 16b, 17a, 18b, 19b, 20a, 21a, 22a, 23a, 24a, 25b, 26a, 27b, 28a, 29b, 30b, 31a, 32a, 33b, 34a, 35b, 36b, 37a, 38b, 39a, 40b, 41a, 42a, 43a, 44a, 45b, 46a, 47b, 48a, 49b, 50b. Kalitga mos keluvchi har bir javob uchun 1 balldan beriladi, javob kalitga mos kelmasa ball berilmaydi. Test natijasi tahlili: Agar ballar yig‘indisi 25 dan kam bo‘lsa, liderlik sifati kuchsiz Agar ballar yig‘indisi 26 – 35 oralig‘ida bo‘lsa, liderlik sifati o‘rtacha Agar ballar yig‘indisi 36 – 40 oralig‘ida bo‘lsa, liderlik sifati kuchli Agar ballar yig‘indisi 40 dan ortiq bo‘lsa, shaxs lider sifati dikqatga moyil So‘rovnomani o‘tkazishdan oldin respondentlarga quyidagicha ko‘rsatma berildi: “Sizning e’tiboringizga bir necha sodda savollar beriladi. Tez va aniq qilib “ha”, “yo‘q”, “ba’zan” deb javob bering”. Javoblarni baholash esa, “ha” – 2 ball, “ba’zan” – 1 ball, “yo‘q” – 0 ball. Muloqotchanlikni umumiy darajasini aniqlash: 1.Siz muhim yoki biror ishingiz hal qilinadigan uchrashuv arafasidasiz. Buni kutish sizning kun tartibingizni izdan chiqaradimi? 2.Sizga birorta majlisda, yig‘ilishda, tadbirda ma’ruza qilish, axborot berish yoki nutq so‘zlash topshirilsa, bu narsa sizda norozilik va o‘zini yo‘qotish hissini qo‘zg‘otadimi? 3.Siz vrachning qabuliga borishingiz kerak bo‘lsa, bu ishni oxirgi daqiqagacha paysalga solasizmi? 4. Sizga mutlaqo notanish bo‘lgan shaharga xizmat safari bilan borishni taklif etishsa, siz bundan bo‘yin tovlash uchun hamma choralarni ishga solasizmi? 82 5.Siz o‘z hissiyotlaringiz haqida birovlar bilan o‘rtoqlashasizmi? 6.Agar ko‘chada begona kishi sizga biror iltimos bilan murojaat etsa (soat necha bo‘lganini, biror joygacha bo‘lgan yo‘lni, biror ma’lumotni aytib berishni), bu narsa sizning g‘ashingizga tegadimi? 7.Siz “kattalar va bolalar” muammosi borligiga hamda turli avlodga mansub kishilarning bir – birlarini tushunishlari qiyinligiga ishonasizmi? 8.Sizdan bir necha oy burun qarzga pul olgan kishiga bu haqda ogohlantirishga tortinmaysizmi? 9.Restoranda yoki oshxonada sifatsiz taom berishsa, siz faqat achchig‘ingiz chiqib tarelkani surib qo‘yish va indamay turaverish bilan kifoyalanasizmi? 10.Notanish kishi bilan yakkama-yakka qolsangiz, siz u bilan gaplashishni boshlamaysiz va agar u birinchi bo‘lib so‘z boshlasa, sizga malol keladi. Shu to‘g‘rimi? 11.Sizga har qanday uzun navbat, u qayerda bo‘lishidan qat’iy nazar, yoqmaydi (poliklinikada, magazinda, kinoteatrda, har qanday kassada). Shunday vaziyatda sizga o‘z maqsadingizga yetish uchun navbatning oxirigacha turib, qiynalib bo‘lsa ham kutasizmi? 12.Janjalli komissiyalarning faoliyatida qatnashishdan cho‘chimaysizmi? 13.Adabiyot, san’at va madaniyat boyliklarini baholash bo‘yicha sizning o‘z mezon va me’yorlaringiz bor. Shuning uchun bu boradagi hech qanday boshqa fikrlarni tan olmaysiz, shu to‘g‘rimi? 14.Qayerdadir bir chekkada sizga yaxshi ma’lum bo‘lgan biror masala yuzasidan mutlaqo noto‘g‘ri fikr bildirilayotganini eshitib siz munozaraga kirishmay jim turishni afzal ko‘rasizmi? 15.Kimdir sizdan u yoki bu xizmat masalasiga aniqlik kiritishni yoki biror o‘quv mavzusini tushuntirib berishni so‘rasa, sizning kayfiyatingiz buziladimi? 16.Siz o‘zingizning nuqtai nazaringizni (fikringiz, bahoingizni) yozma holda bayon qilishni og‘zaki bayon qilishga qaraganda afzalroq ko‘rasizmi? 83 84

LIDER SHAXSIDA NOTIQLIK QOBILIYATI VA UNI TAKOMILLASHTIRISHNING PSIXOLOGIK MEXANIZMLARI MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………………………. 3 I.BOB. LIDER SHAXSI HAMDA NOTIQLIK QOBILIYATI MUAMMOSI VA UNI O‘RGANISHNING ILMIY-NAZARIY TALQINI 1.1 Lider shaxsida notiqlik qobiliyati muammosining psixologiya va tilshunoslik sohalarida o‘rganilishi………………………………………... 9 1.2 Lider, nutq, notiqlik mahoratining tilshunoslik, fiziologik va psixologik tavsifi…………………………………………………………… 11 I bob bo‘yicha xulosalar………………………………………………….. 28 II.BOB. LIDER SHAXSIDA NOTIQLIK QOBILIYATI KOMPONENTLARI VA ULARGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR 2.1 Ko‘pchilik oldida so‘zlashdan qo‘rqish. Jur’atlilik va ishonchning nutqdagi ahamiyati…………………………………………………………. 30 2.2 Lider shaxsida nutqning muvaffaqiyatli chiqish shartlari. Notiqning psixologik tasviri…………………………………………........................... 38 II bob bo‘yicha xulosalar………………………………………………… 49 III.BOB. LIDERLARDA NOTIQLIK QOBILIYATINI TAKOMILLASHTIRISHNING SHART-SHAROITLARI 3.1. Talabalarda liderlik va notiqlik mahoratini aniqlash usullari…………. 51 3.2. Talabalarda liderlik va notiqlik mahoratini aniqlashda empirik yondashuvni amalga oshirishning shart-sharoitlari……………………....... 54 III bob bo‘yicha xulosalar……………………………………….............. 60 Xulosalar……………………………………………….............................. 61 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………………............... 65 Ilovalar……………………………………………………………………. 69 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi : Xalqimiz mafkurasiga xos bo‘lgan o‘zgachlik, ya’ni jamoa a’zolariga qarab qaror qabul qilishdan iborat qarashlardan kelib chiqib, yoshlarda, liderlarda notiqlik qobiliyatini shakllantirish katta ahamiyatga ega. Davlatimiz rahbarlari tomonidan yoshlarni barcha sohalarda qo‘llab- quvvatlashga doir chora-tadbirlar ishlab chiqilgan bo‘lib, ular hayotga tadbiq qilinmoqda. Jumladan, 2014-yil 6-fevralda birinchi prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan O‘zbekiston Respublikasida 2014-yilda yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishga qaratilgan qo‘shimcha chora-tadbirlar Dasturi qabul qilingan bo‘lib, ushbu dasturning har bir bo‘limi yoshlarning ijtimoiy himoyasi, ularning ta’lim-tarbiyasi, yuksak ma’naviyatli yoshlarni shakllantirishga qaratilgan. Xususan, dasturning quyidagi boblariga ahamiyat qaratamiz: I. “Yoshlarning huquqiy madaniyatini yuksaltirish, demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonlarida ularning faoliyatini oshirish; II. Yuksak ma’naviyatli, mustaqil fikrlovchi, qat’iy hayotiy pozitsiya, keng dunyoqarash va chuqur bilimlarga ega bo‘lgan vatanparvar yoshlarni tarbiyalash, ularda turli mafkuraviy tahdidlarga qarshi immunitetni shakllantirish; III. Yoshlarni ijtimoiy himoya qilish, zamonaviy kasb-hunarlarni puxta egallashlari uchun munosib sharoitlar yaratish, ularni ish bilan ta’minlash va tadbirkorlikka jalb etish; IV. Iqtidorli yoshlarni qo‘llab-quvvatlash, ijodiy va intellectual salohiyatini ro‘yobga chiqarishga qaratilgan ishlarni tizimli yo‘lga qo‘yish”[1, PQ] va boshqalar. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning “2017-2021-yillar - Harakatlar strategiyasi” dasturi, shuningdek qator qaror va farmonlari mamlakatimiz o‘g‘il- qizlarini har jihatdan himoyalash, ularga ta’lim va tarbiya berish, hayotga 2

ijtimoiy moslashuvi va jamiyatda o‘z o‘rnini topishiga yaqindan ko‘maklashishda muhim omil bo‘lmoqda. Hozirgi kunda zamonaviy liderlarga bo‘lgan ehtiyoj oshib bormoqda. Ammo yosh liderlarimizda notiqlik qobiliyatining yetishmasligi natijasida bir qator qiyinchiliklar yuzaga kelmoqda. Shu sababdan mavzu dolzab sanalmoqda. Jadallik bilan rivojlanib borayotgan bugungi texnologiyalar davrida notiqlikning o‘rni beqiyos. Jahon miqyosida mafkuraviy kurash ketayotgan bir paytda bu jarayonga javoban kuchli bilim va ma’rifat orqali javob bera olish, notiqlik mahorati orqali fikr yetkazish san’atini egallashni davrning o‘zi talab qilib turibdi. Barcha sohada, yo‘nalishda butun jamoani oldinga boshlash, vatanparvarlik hissini uyg‘otish va insondagi ayrim illatlarni yo‘qotishda notiqlikning samarasi bebahodir. Notiqlikni boshqa nutq turlaridan ajratib turadigan bir necha asosiy fazilatlar mavjud.  1. Notiq odamlarga notiqlik nutqi bilan murojaat qiladi – nafaqat tinglovchiga axborot yetkazish, balki ishontirish yoki biron bir harakatga undash tarzida javob olish uchun. Bunday nutq har doim hayajonli xarakterga ega. Buning uchun ma’ruzachi nutqining mavzusidan ilhomlanib, unga tinglovchilari uchun zarur va foydali deb hisoblagan narsalarini kiritishi kerak.  2. Nutq tinglovchilarga ta’sir qilishi va ularni qiziqtirishi uchun bu juda muhimdir – hokimiyat ma’ruzachi yoki uning o‘ziga xos psixologik munosabati. Tinglovchilarni ba’zi harakatlarni bajarishga undash uchun notiqning o‘zi birinchi navbatda maxsus iroda harakatini talab qiladigan harakatlarni amalga oshiradi. Ushbu harakat ma’ruzachi nutqida sezilib, tinglovchilariga yetkazilib, ularni harakatga undashadi. O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, Respublika Prezidentining Farmon va Vazirlar Mahkamasining bir qator qarorlarida Davlat tili masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. 3

Notiqlik qobiliyatini takomillashtirish va yuksaltirishda, malakali kadrlar tayyorlashda Davlat tili – o‘zbek adabiy tilining o‘ziga xos o‘rni va roli mavjud. Shu munosabat bilan hozirgi davrda, birinchi navbatda, Davlat tili – o‘zbek tilini va kasbga oid nutq madaniyatini mukammal egallash alohida ahamiyat kasb etadi. Har bir soha egasi nafaqat notiqlik san’atini qonun qoidalarini bilishi, unga amal qilgan xolda fikrini yetkazib bera olishi lozim. Ayniqsa, lider shaxsi o‘zida nutq qobiliyatini shakllantirishi juda muhim. Muammoning o‘rganilganlik darajasi : Liderlik masalasi ham notiqlik masalasi ham har bir davrda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan va bir qancha nazriyalarga boy masala sanalanadi. Liderlik bo‘yicha amerikalik olimlar K.Berd , R.Kettel, nemis olimlari G.Gibsh, M.Forverg, rus olimlari V.D.Parigin, L.N.Umanskiy, E.Jarikov, E.Krushelniskiy M.Y.Jukov, M.I.Magura va M.B. Kurbatova va boshqalarning ishlari diqqatga sazovordir. 1940 yilda amerikalik olim K.Berd tomonidan 79 sifatdan iborat bo‘lgan liderlik sifat lari ro‘yxatini tuz a di [52] . Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”, Alisher Navoiyning deyarli barcha asarlarida, Kaykovus “Qobusnoma” asari, Ahmad Yassaviy, Ahmad Yugnakiy, Abdulla Avloniy asarlarida lider shaxsida qanday fazilatlar bo‘lishi, notiqlik qobiliyati, notiqlik san’ati haqida zarur ma’lumotlar berilgan. Hozirga kelib o‘z ta’siriga ega bo‘lgan liderlik haqidagi bir qancha ishlar olib borilmoqda. Masalan, mustaqillikdan keyin olimlar liderlik masalasini o‘rganishga o‘z diqqatlarini qaratmoqdalar. Bekmurodov M. O‘zbek mentaliteti, Komilov N. Komil inson to‘g‘risida to‘rt risola, Mahmudov I. Boshqaruv psixologiyasi, Omonov B. Siyosiy yetakchining notiqlik mahorati, Razzoqov Sh. Rahbarlik san’ati, Raximova D., Bekmurodov M. Liderlik va tashkilot madaniyati. Xolbekov A.J. Boshqaruv sotsiologiyasi, Xuseynov B.M. O‘zbekiston Respublikasi Yoshlar ittifoqi a’zolarida zamonaviy liderlik qobiliyatlarini shakllantirish, kabi mutaxasislarning liderlik haqidagi kitoblari asos bo‘ladi[56]. 4

R.Jumaniyozov, B.Husanov, V.G‘ulomov, R.Qo‘ng‘urov, E.Begmatov, Y.Tojiyev, T.Qudratov, G.Apresyan, S.Aserenseva, I.Golub, S.Ivanovalar nutq madaniyati, nutq qobiliyati masalalarini o‘rganishgan. Lekin lider shaxsi va notiqlik qobiliyatini birgalikda o‘rganish darajasi kam o‘rganilgan soha sanaladi. Ushbu ishda liderlik va notiqlik qobiliyati birgalikda o‘rhanishga harakat qilingan. Tadqiqot obyekti : Lider shaxsida notiqlik qobiliyatini yuzaga chiqaruvchi psixologik aspektlar (1-4-kurs talabalari). Tadqiqot predmeti: Lider shaxsida notiqlik qobiliyati va uni takomillashtirishning psixologik mexanizmlarining mazmuni, shakl, metod va vositalari. Tadqiqotning maqsadi: Yetakchilarda liderlik qobiliyati bilan birgalikda notiqlik mahoratini ham takomillshtirish va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning vazifalari:  Yosh liderlarda notiqlik mahorati va uni takomillashtirishning psixologik mexanizmlariga oid adabiyotlar bilan tanishish  Yosh liderlarda notiqlik mahorati va uni takomillashtirishning psixologik mexanizmlari muammosini aniqlash  Lider shaxsida notiqlik qobiliyati va uni takomillashtirishning psixologik mexanizmlari bugungi kundagi ahvolini aniqlash  Lider shaxsida notiqlik qobiliyati va uni takomillashtirishning psixologik mexanizmlari omil va mezonlarini aniqlash  Tajriba-sinov ishlarini tashkil etish  Tadqiqot natijalarini miqdoriy va sifat jihatdan tahlil qilish  Xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: - Lider shaxsida notiqlik qobiliyati va uni takomillashtirishning psixologik mexanizmlari bo‘yicha yo‘l-yo‘riq va tavsiyalar ishlab chiqildi. 5

O'xshashlar

MTT TARBIYALANUVILARIDA PSIXOLOGIK YETUKLIGINING O‘ZIGA XOS MEXANIZMLARI
O‘SMIRLARDA KREATIV YONDASHUVNI SHAKLLANTIRISH VA UNI RIVOJLANTIRUVCHI PSIXOLOGIK USULLAR
Zamonaviy o'qituvchining pedagogik mahorati
MAKTABDA GEOGRAFIYA TA’LIMI VA UNI O‘QITISH
KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV ASOSIDA TARBIYACHILARNING TARBIYAVIY FAOLIYATGA TAYYORLASHNING USULLARI