MTT tarbiyalanuvchilari ongida tabiatda ranglar jilosi tushunchasini shakllantirish usullari
![Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Tabiat va inson, shuningdek, insonning tabiat bilan
munosabati uzoq vaqtdan beri davom etib kelmoqda. Ammo hozirgi vaqtda
insonning atrof muhitga ta’siri muammosi juda keskin bo’lib, ekologik global
muammoga aylandi.
Endilikda har bir inson ma’lum darajada ekologik madaniyat va ekologik
onglilikka ega bo’lishi kerak. Ushbu tushunchalarning shakllanishi ilk maktabgacha
bolalik davridan boshlanadi. Aynan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda tabiat
haqidagi ilk taassurotlar paydo bo’ladi, hayotning turli shakllari haqida g’oyalar
to’plandi, ya’ni ekologik tafakkur, ongning dastlabki asoslari shakllanadi, ekologik
madaniyat haqida tasavvurlar paydo bo’la boshlaydi.
Maktabgacha ta’lim yosh avlodga ta’lim-tarbiya berishning boshlang’ich
poydevori bo’lib xizmat qilib kelmoqda. Bolalarni har tomonlama yetuk, barkamol
qilib tarbiyalashda, MTTda ta’lim-tarbiya ishlarini olib borishda bolalarga alohida
ta’lim turlari bo’yicha tushunchalar berib boriladi. Hozirgi kunda uzluksiz
ta’limning birinchi bo’g’ini hisoblangan maktabgacha ta’lim tizimda ham boshqa
sohalar qatorida qator o’zgarishlar, islohotlar amalga oshirilmoqda. So’nggi yillarda
maktabgacha ta’lim tizimini isloh qilish va rivojlantirishga qaratilgan qonunlar,
qarorlar qabul qilinib, amaliyotga joriy etilmoqda. Bu borada O zbekistonʻ
Respublikasi Prezidentining “2017-2021 yillarda maktabgacha ta’lim” tizimini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-2707-sonli [1],
“Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi
PQ-3261-sonli Qarorlari [2], “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-5198-sonli Farmonining qabul
qilinishi [3], “O zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
ʻ
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi 08.05.2019-yildagi PQ-4312-
son qarori [4], qarori shuningdek, Maktabgacha ta’lim vazirligi tomonidan “Ilk
qadam” davlat o quv dasturi [5] ishlab chiqilishi bunga yaqqol misol bo’la oladi.
ʻ
Hozirgi kunda tabiatni muhofaza qilish, ekologik xavfsizlik masalalari jahon
hamjamiyatining umumiy global muammosiga aylandi. Respublikamizda o’tgan](/data/documents/04563025-5cc7-4e4a-a7fa-09574f99dab5/page_3.png)
![davr mobaynida jamiyat hayotining barcha sohalarini isloh qilish barobarida,
fuqarolarga ekologik barqaror hayot sharoitini yaratish davlat siyosatining ustuvor
yo’nalishiga aylandi. Inson tabiatning bir qismi bo’lishi bilan bir qatorda, o’zining
hayot faoliyatida yangidan-yangi usullar bilan tabiatga ta’sir qilishni davom
etmoqda. Bu esa ekologik tizim holatining o’zgarishiga, ayniqsa, ularning sifat va
miqdor ko’rsatkichlarining buzilishiga olib keldi. Bunday faoliyat natijasida yer
shahri yuzasi, iqlimi, o’simligi, hayvonot dunyosi, sayyoramiz havosi o’zgarishi,
suvning ifloslanishi, o’rmonlarning qirqib yuborilishi, yer yuzasida tuproq nurashi,
hayvonot va baliqlarning ko’p ovlanishi natijasida ekologik inqiroz yuzaga keldi.
Inson faoliyati ekologik vaziyatning nihoyatda keskinlashib ketishiga sabab bo’ldi.
Shuningdek, o’ziga xos taraqqiyot yo’lni bosib o’tayotgan mustaqil
yurtimizning ko’p sohalarda qo’lga kiritayotgan yutuqlari qatorida atrof-muhitni
sog’lomlashtirish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga kirishganini ham
alohida ta’kidlash lozim. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
1992-yil 9-dekabrdagi 755-XXI-son qarori bilan 1993-yil 29-yanvardan kuchga
kiritilgan “Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida”gi qabul qilingan Qonunni
fikrimizning yaqqol dalilidir [6].
Prezident qarori bilan Davlat ekologiya qo’mitasi 1-dekabrgacha jamoatchilik,
ilmiy-tadqiqot institutlari va OAV vakillarini jalb etgan holda Ekologik kodeks
loyihasini ishlab chiqadi. Bundan tashqari barcha hokimlarning qurilish masalalari
bo’yicha o’rinbosarlariga ekologiya va ko’kalamzorlashtirish vazifalari ham
yuklatiladi. Prezidentning 31-dekabrdagi “Atrof – muhitni muhofaza qilish hamda
ekologik nazorat sohasidagi davlat organlari faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi qarori qabul qilindi.
Tadqiqotning maqsadi: Maktabgacha yoshidagi bolalarda tabiatda ranglar jilosi
tushunchasini shakllantirish va shu orqali atrof muhitga muhabbat,hurmat, qolaversa
bolalarning kognetiv va ijtimoiy rivojlanishida erdam beradi.
Tadqiqotning vazifalari:
Yuqoridagi bitiruv ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilanadi:](/data/documents/04563025-5cc7-4e4a-a7fa-09574f99dab5/page_4.png)
MTT tarbiyalanuvchilari ongida tabiatda ranglar jilosi tushunchasini shakllantirish usullari REJA: Kirish I- BOB. 1.1. Nima uchun maktabgacha tarbiyachilarda tabiatni tushunish hissi muhim? 1.2. Maktabgacha tarbiyachilarda tabiatga muhabbatni rivojlantirish strategiyasi va tabiatni kuzatish qobilyiatini rivojlantirish. 1.3. Maktabgacha tarbiyachilarga biologik xilma-xillikning ahamiyatini o'rgatish va ular o’rtasida tabiat bilan aloani rivoshjlantirish uchun ochiq muloqatlarda foydalanish , g’oliblarni rag’batlantirish. 1.4. Maktabgacha tarbiyachilar o'rtasida tabiat bilan aloqani rivojlantirish uchun ochiq mashg'ulotlardan foydalanish. II-BOB. 2.1 Iqlim o'zgarishining ta'sirini tushunish va bu haqda bolalarga qanday o'rgatish lozim 2.2. Maktabgacha ta'lim muassasalarida texnologiya va tabiat ta'limining integratsiyasi. 2.3. Tabiatga asoslangan faoliyatni o'quv dasturiga kiritish strategiyalari va maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ekologik ongli xatti-harakatni namuna qilishning ahamiyati 2.4. MTT tarbiyachilarida tabiat - bolalarning kognitiv va ijtimoiy rivojlanishi uchun afzalliklarini tushunishga yordam berish va ularda ekologik axloq va barqororlikni o’rgatish. 2.5. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun tabiatdagi o'yinning ahamiyatini tushunish va tabiatga asoslangan kasbiy rivojlanish bilan shuginlanishi uchun imkoniyatlar yaratish. 2.6. MTT tarbiyachilarga barcha tirik mavjudotlarning o'zaro bog'liqligini tushunishga yordam berish va bolalarni ochiq xavoda o’qitish jarayonlarini tashkil etish. III-bob. 3.1. Maktabgacha tarbiyachilarni tabiatga asoslangan aql-idrok amaliyotlarini o'z ta'limlariga kiritishga rag'batlantirish uchun hikoya va sanatdan foydalanish.
3.2. Hissiy tajribalar orqali tabiatni qadrlashni shakillantirish uchun mahalliy bog'lar va tabiiy hududlardan o'quv ekskursiyalari uchun foydalanishni rag'batlantirish. 3.3. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun tavakkalchilik va tabiatni o'rganishning ahamiyati va inson faoliyatining atrof-muhitga ta'siri. 3.4. Ochiq havoda o'yin va kashfiyotni targ'ib qilish strategiyasi. MTT tarbiyachilarga tabiatga asoslangan jismoniy faoliyatning afzalliklarini o'rgatish va maktabgacha tarbiyachilarning atrof-muhitni muhofaza qilishni o'rgatish ko'nikmalarini rivojlantirish. 3.5. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun tabiat ta'limiga mahalliy bilim va istiqbollarni kiritish strategiyalari va an'anaviy madaniyatlarda tabiatning o'rni haqida ma'lumot berish. 3.6. Maktabgacha tarbiyachilarni tabiat dunyosiga hayrat va qiziqish tuyg'usini rivojlantirishga undash. XULOSA Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish Mavzuning dolzarbligi. Tabiat va inson, shuningdek, insonning tabiat bilan munosabati uzoq vaqtdan beri davom etib kelmoqda. Ammo hozirgi vaqtda insonning atrof muhitga ta’siri muammosi juda keskin bo’lib, ekologik global muammoga aylandi. Endilikda har bir inson ma’lum darajada ekologik madaniyat va ekologik onglilikka ega bo’lishi kerak. Ushbu tushunchalarning shakllanishi ilk maktabgacha bolalik davridan boshlanadi. Aynan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda tabiat haqidagi ilk taassurotlar paydo bo’ladi, hayotning turli shakllari haqida g’oyalar to’plandi, ya’ni ekologik tafakkur, ongning dastlabki asoslari shakllanadi, ekologik madaniyat haqida tasavvurlar paydo bo’la boshlaydi. Maktabgacha ta’lim yosh avlodga ta’lim-tarbiya berishning boshlang’ich poydevori bo’lib xizmat qilib kelmoqda. Bolalarni har tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalashda, MTTda ta’lim-tarbiya ishlarini olib borishda bolalarga alohida ta’lim turlari bo’yicha tushunchalar berib boriladi. Hozirgi kunda uzluksiz ta’limning birinchi bo’g’ini hisoblangan maktabgacha ta’lim tizimda ham boshqa sohalar qatorida qator o’zgarishlar, islohotlar amalga oshirilmoqda. So’nggi yillarda maktabgacha ta’lim tizimini isloh qilish va rivojlantirishga qaratilgan qonunlar, qarorlar qabul qilinib, amaliyotga joriy etilmoqda. Bu borada O zbekistonʻ Respublikasi Prezidentining “2017-2021 yillarda maktabgacha ta’lim” tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-2707-sonli [1], “Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3261-sonli Qarorlari [2], “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-5198-sonli Farmonining qabul qilinishi [3], “O zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha ʻ rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi 08.05.2019-yildagi PQ-4312- son qarori [4], qarori shuningdek, Maktabgacha ta’lim vazirligi tomonidan “Ilk qadam” davlat o quv dasturi [5] ishlab chiqilishi bunga yaqqol misol bo’la oladi. ʻ Hozirgi kunda tabiatni muhofaza qilish, ekologik xavfsizlik masalalari jahon hamjamiyatining umumiy global muammosiga aylandi. Respublikamizda o’tgan
davr mobaynida jamiyat hayotining barcha sohalarini isloh qilish barobarida, fuqarolarga ekologik barqaror hayot sharoitini yaratish davlat siyosatining ustuvor yo’nalishiga aylandi. Inson tabiatning bir qismi bo’lishi bilan bir qatorda, o’zining hayot faoliyatida yangidan-yangi usullar bilan tabiatga ta’sir qilishni davom etmoqda. Bu esa ekologik tizim holatining o’zgarishiga, ayniqsa, ularning sifat va miqdor ko’rsatkichlarining buzilishiga olib keldi. Bunday faoliyat natijasida yer shahri yuzasi, iqlimi, o’simligi, hayvonot dunyosi, sayyoramiz havosi o’zgarishi, suvning ifloslanishi, o’rmonlarning qirqib yuborilishi, yer yuzasida tuproq nurashi, hayvonot va baliqlarning ko’p ovlanishi natijasida ekologik inqiroz yuzaga keldi. Inson faoliyati ekologik vaziyatning nihoyatda keskinlashib ketishiga sabab bo’ldi. Shuningdek, o’ziga xos taraqqiyot yo’lni bosib o’tayotgan mustaqil yurtimizning ko’p sohalarda qo’lga kiritayotgan yutuqlari qatorida atrof-muhitni sog’lomlashtirish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga kirishganini ham alohida ta’kidlash lozim. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1992-yil 9-dekabrdagi 755-XXI-son qarori bilan 1993-yil 29-yanvardan kuchga kiritilgan “Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida”gi qabul qilingan Qonunni fikrimizning yaqqol dalilidir [6]. Prezident qarori bilan Davlat ekologiya qo’mitasi 1-dekabrgacha jamoatchilik, ilmiy-tadqiqot institutlari va OAV vakillarini jalb etgan holda Ekologik kodeks loyihasini ishlab chiqadi. Bundan tashqari barcha hokimlarning qurilish masalalari bo’yicha o’rinbosarlariga ekologiya va ko’kalamzorlashtirish vazifalari ham yuklatiladi. Prezidentning 31-dekabrdagi “Atrof – muhitni muhofaza qilish hamda ekologik nazorat sohasidagi davlat organlari faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori qabul qilindi. Tadqiqotning maqsadi: Maktabgacha yoshidagi bolalarda tabiatda ranglar jilosi tushunchasini shakllantirish va shu orqali atrof muhitga muhabbat,hurmat, qolaversa bolalarning kognetiv va ijtimoiy rivojlanishida erdam beradi. Tadqiqotning vazifalari: Yuqoridagi bitiruv ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilanadi:
1. Tabiat haqida ilk tushunchalarhi shakllantirish va tabiatni uziga xos xususiatlarini eritish; 2. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarda tabiatdagi uziga xos ranglar jilosi tushinchasini shaklantirishda metodlardan foydalanish; 3. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda atrof-olamga,tabiatga muhabbatini uygotish. Tadqiqotning obekti: MTT tarbiyalanuvchilarida ekologik ranglar jilosi atrof-olam tushunchasi ta`limni amalga oshirishda hamda pedagogik ishning shakllari va usullari faoliyatini amalga oshirishga yo`naltirilgan ta`lim-tarbiya jarayonini aniqlash uchun Samarqand viloyati , -sonli DMTT tanlandi.Tadqiqot sodda ko`rinishda tashkil etilib, faqatgina bitta guruh tarbiyalanuvchilari jalb etildi. Bu jarayonda 20 nafar tarbiyalanuvchi ishtirok etdi. Tadqiqotning predmeti: tarbiyalanuvchilarda atrof-olam, tabiat ranglar jilosi, tushunchalarini tarkib toptirish omillari, pedagogik ishning shakllari va usullari keltirilgan adabiyotlar va mashg`ulotlar hisoblanadi Tadqiqot metodlari: o`rganish, kuzatish, umumlashtirish, suhbat, savol-javob, so`rovnoma, sangveyn, asalari galasi va tahlil qilish. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy farazi: Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyachilarida atrof-olam faoliyati bilan tanishtirish orqali ,,Pedagogik ishning shakllari va usullari yordamida ta`lim berish” tashkil etilishi ijobiy samara beradi, qachonki - tarbiyachi atrof-olam haqida to`liq tushunchaga ega bo`lsa, - tarbiyachi bolalarga atrof-olam haqida tushuncha berishda zamonaviy pedagogik jarayonlar, texnologiyalardan foydalalnib dars mashg`ulotlarini sodda va ravon holda yetkazib berish nazarda tutilsa, - ekologik tarbiya va atrof-olam tushunchasini pedagogik jarayonlarda tashkil etishda tarbiyachi ta`limning boshqa metod va usullaridan keng foydalansa tarbiyalanivchilar tabiat haqida va tabiat markazida ishlash jarayoni xususida har tomonlama yaqindan tanishadi.