MUMTOZ TARIXIY POETIKA MUNDARIJA Fanning annotatsiyasi…………………………………………………………………2 Muallif haqida ma`lumot……………………………………………………………..4 « Mumtoz tarixiy poetika ” fanining sillabusi…………… ................................... ...........5 . Ma’ruza 1. Adabiyotshunoslikka oid fanlar tizimida tarixiy poetikaning mohiyati va o‘rni…………………………………………………………………………10 Ma’ruza 2. Syujetlarni o‘rganishga oid muhim nazariyalar..............................13 Ma’ruza 3. Mif poetikasi……………………………………………………….26 Ma’ruza 4. Ramziy obrazlar va mif munosabati………………………………..30 Ma’ruza 5. Mifologiya va yozma adabiyot munosabatlari …………………….33 Ma’ruza 6. Qadimgi Sharq adabiyoti poetikasi masalalari ……………………..36 Ma’ruza 7. Janrlar poetikasi ……………………………………………………..39 Ma’ruza 8. Ilk arab adabiyoti janrlari …………………………………………..42 Ma’ruza 9. Mumtoz adabiyotshunoslikda tarixiy poetikaning joriylanishi ………45 Ma’ruza 10. Tarixiy manbalar va poetika munosabatlari………………………..47 Ma’ruza 11. Tarixiy poetikaning boshqa adabiyotshunoslik fanlari bilan o‘zaro munosabati ……………………………………………………………………50 Amaliy 1. Qadimgi turkiy yodgorliklarning formal-poetik xususiyatlari……..55 Amaliy 2. Moniylik mifologiyasida ramziy obrazlar talqini. Moniylik oqimidagi adabiyotda doimiy kultlar …………………………………………………….55 Amaliy 3. Beruniyning “O‘tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar” va “Mineralogiya” asarlarida rivoyat, afsona va hikoyatlar ………………………..56 Amaliy 4. “Jome’ ut-tavorix”dagi O‘g‘uz xoqon shaxsi va “O‘g‘uznoma” dostonining qiyosiy tahlili...................................................................................56 Amaliy 5. Xamsanavislik. Muqaddima va xotimalarning dostonlar g‘oyaviy mundarijasi bilan bog‘liqligi……………………………………………………57 Amaliy 6. O‘rta Osiyo, Eron va Ozarbayjonning qadimgi xalqlari miflaridagi mushtaraklik va farqli jihatlar.............................................................................57 Amaliy 7. O‘rta Osiyoda X-X11 asarlarda arab tilidagi adabiyot………………58 Seminar 1. Nizomiy Ganjaviy “Panj ganji” kompozitsiyasi va syujeti chizig’i....58 Seminar 2. Navoiy “Xamsa”sida poetika masalalari............................................59 Seminar 3. Sharq mumtoz poetikasi va musiqa san’ati. Abdurahmon Jomiyning “Risolai musiqiy” asari………………………………………………………….59 Seminar 4. Atoulloh Husayniyning “Badoeye’ us-sanoye’” asarida poetika masalalari……………………………………………………………………….60 Fan yuzasidan testlar…………………………………………………………….61 Glossariy…………………………………………………………………………66 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………………80 1

1-mavzu Adabiyotshunoslikka oid fanlar tizimida tarixiy poetikaning mohiyati va o‘rni. (nazariy poetika, dinamik poetika, struktural poetika va b.) 1.Reja: 1.Mumtoz tarixiy poetika tushunchasi 2. Mumtoz tarixiy poetika fanining predmeti 3. Mumtoz tarixiy poetika fanining vazifalari Poetika qadimdan o‘rganilib kelinayotgan soha bo‘lib, adabiyotshunoslikning mazmuni va shaklini tashkil qiladi. Poetika qadimdan beri olimlar va ijodkorlarning diqqatini jalb qilib keladi. Bu tabiiy, albatta. Badiiy ijod, adabiyotning taraqqiyoti nazariy yoritishni va umumlashtirishni taqozo qiladi. Ko‘pincha umumlashtirishlarning natijasi katta ahamiyatga ega bo‘lgan edi. SHu munosabat bilan Aristotelning “Poetika” asarini eslash o‘rinlidir. Uning mazkur asaridagi umumlashtirish katta mohiyat kasb etgani uchun ham bugungacha unga murojaat etamiz. Poetika uzoq vaqt tavsifiy va me’yoriy xarakter kasb etib keldi. X1X asrning ikkinchi yarmidan boshlab tarixiy poetika sohasida qilingan ishlar mazmun tomondan keskin o‘zgardi. Ayniqsa, A.N.Veselovskiyning “Tarixiy poetika” (“Istoricheskaya poetika”) asari tarixiy poetikani fan sifatida shakllantirishga turtki berdi. X1X asrda adabiyotning tarixiy tadqiqotlari yo‘nalishida ko‘p ishlar amalga oshirildi, badiiy tasvir vositalariga tarixiy nuqtai nazardan yondashuv, tur va janrlarga oid olib borilgan tadqiqotlar va ularning rivojiga batafsil ta’rif berilgin ishlar tarixiy poetikaga fan sifatida asos yaratib berdi. Tarixiy poetikaga oid ko‘plab ishlar Rossiya, Polsha, Fransiya, Germaniya kaba mamlakatlarda yuzaga keldi va davom etmoqda. Jumladan, Rossiyada tarixiy poetikani fan sifatida shakllantirgan olim A.N.Veselovskiydir. Uning izlanishlari va erishgan yutuqlari adabiyotshunoslikda alohida bosqichni tashkil etadi. SHu bilan birga ta’kidlash kerakki, A.N.Veselovskiy mo‘ljallagan niyatini – adabiy hodisalarning keng doirasini qamrab oladigan yagona umumiy poetikani yaratishga ulgurmadi. A. N. Veselovskiyning “Tarixiy poetika” asarida tarixiy-metodologik tamoyillarda ayrim etishmovchiliklar bo‘ldi. Jumladan, turli poetik turlar va shakllarni ajratib olib talqin qilishda, badiiy tasvir vositalarini yoritishda ma’lum noizchillikda ko‘rinadi. Ammo shunga qaramay, u tarixiy poetikaning tamal toshini yaratib berdi. U tarixiy poetikaning o‘rganish ob’ekti sifatida uslub, poetik til, adabiy syujetlarni o‘rganishni birinchi o‘ringa chiqardi, so‘ngra adabiy turlarning “tarixiy izchilligi” tadqiq etilishi lozimligini uqtirgan edi. V.M.Jirmunskiyning “Poetika – she’riyatni san’at sifatida o‘rganadigan fandir” 1 deb aytganda, tarixiy poetikaning o‘rganish ob’ektini aniqlab, A.N.Veselovskiyga yaqinlashgan edi. Ayniqsa, SHarq mumtoz poetikasida Abu Nasr Forobiyning she’riyat va uning shakllanishi, arab va yunon she’riyatidagi qonuniyatlar va ularning har biridagi o‘ziga xosliklar, she’r insoniyatni taajjubga solish va ijtimoiy maqsadlar 1 Жирмунский В.М. Историческая поэтика А.Н.Весел о вского. – “ Веселовский А.Н. Историческая поэтика” (Москва, 1940) китобида, 9-10- бетлар; Горский И.К. Александр Веселовский и современность, Москва, 1975. 2

uchun yozilishi to‘g‘risidagi fikrlari, nazariy qarashlari SHarq mumtoz tarixiy poetikasining ob’ektini ifoda etadi. Tarixiy poetika nazariy poetika bilan zich aloqadadir. Nazariy poetika badiiy asarning, umuman olganda, adabiyotning ishoraviy (semiotik), estetik va kommunikativ tabiati muammolarini o‘z ichiga olib, bu muammolarni sinxron nuqtai nazardan tahlil qiladi . Hatto adabiyot nazariyasining asosini aynan poetika tashkil qiladi, degan fikrlar o‘tgan asrning 20-yillarida paydo bo‘lgan edi. 2 Xuddi shu davrda M.M.Baxtin nazariy poetikaning vazifasi va ob’ektiga “badiiy asarni shu holicha ajratib ko‘rsatish, uning tuzilishi manzarasini berish, badiiy asarning elementlarini va bu elementlarning vazifalarini aniqlashdir”, deb ta’rif beradi. SHuningdek, M.Baxtin bu vazifalarni badiiy asarning estetik tabiati haqidagi savolga javob bermasdan hal qilib bo‘lmasligini ta’kidlaydi. 3 Bular nazariy poetikaning o‘rganish ob’ektiga kiradigan vazifalardan bir qismidir. “Adabiyot nazariyasi” (“Teoriya literaturы”)ning muallifi V.E.Xalizev ham nazariy poetikani adabiyot nazariyasi bilan bir deb qaraydi: “Adabiyot nazariyasi...turli aspektlar va bo‘limlardan iborat. Uning markaziy bo‘g‘ini – umumiy poetika bo‘lib, nazariy poetika deb ham yuritiladi... (ta’kid bizniki – D.S.) ” 4 Tarixiy poetika badiiy asar tarkibiy qismlarining va ularning vazifalari o‘zgarishini qamrab olib, diaxron nuqtai nazardan tahlil qiladi, bunday o‘zgarishlar yirik madaniy davrlar qamrovida kechadi. YUqoridagi iqtiboslar va qarashlar majmuini quyidagicha ifodalasak, to‘g‘ri bo‘ladi: nazariy poetika adabiyotshunoslik kategoriyalari tizimini ishlab chiqadi va ularning mantiqiy tahlilini beradi. Tarixiy poetika esa adabiyotshunoslik kategoriyalari tizimining kelib chiqishi va taraqqiyotini o‘rganadi. SHu bois nazariy poetikada sinxron, tarixiy poetikada daixron nuqtai nazar asosiy o‘rin tutadi. Adabiyotshunoslikni nazariy va tarixiy poetikaga bo‘lib o‘rganish metodologik xarakter ifodalashidan ko‘ra, texnik xarakterga ega deb qaraydiganlar ham bor. Bu qarash tarafdorlarining fikricha, “nazariy poetika tarixiy bo‘lishi kerak”, poetikaning har bir ta’rifi “aniqlanadigan shakllar butun taraqqiyoti davomida o‘xshash” 5 bo‘lishi lozim. Nazariy, tarixiy, me’yoriy va boshqa poetika turlari haqidagi bahs munozaralar hali davom etadi. CHunki A.Veselovskiy boshlab bergan tarixiy poetika bo‘yicha tadqiqotlar o‘tgan asrning 50-yillariga qadar to‘xtab qoldi. XX asrning ikkinchi yarmidan keyin Rossiyada ham, Evropada ham tarixiy poetikaga qiziqish kuchaydi. V.V.Vinogradov, D.S.Lixachev, E.M. Meletinskiy, S.Averinsev, M.Gasparov, O.Freydenberg, M.Steblin-Kamenskiy, M. Polyakov va boshqa bir qator yirik olimlarning tarixiy poetika bo‘yicha olib borgan tadqiqotlari bu sohaning rivoj topishiga katta xizmat qildi. SHuni har doim nazarda tutish kerakki, Evropada olib 2 Тамарченко Н.Д., Тюпа В.И., Бройтман С.Н. Теория литературы. В двух томах. Том 1, Москва.ACADE M A . 2004, C.9. 3 Бахтин М.М. Проблем ы содержания, материала и форм ы в словесном художественном творчестве. //ВЛЭ. Москва, 1975, С. 9. 4 Хализев В.Е. Теория литературы. – Москва, 2002, С.8. 5 Медведев П.Н. (Бахтин М.М.). Формальный метод в литературоведении. – Москва, 1993, С.38. 3

borilgan poetikaga oid ko‘p ishlar sturkturalizm g‘oyalari ta’siri ostida paydo bo‘ldi. Bu tadqiqotlar tarixiylik tamoyiliga nafaqat begona, balki bu tamoyilga qarama-qarshi qo‘yildi. Tarixiy poetika adabiyot tarixi bilan zich bog‘lanib, o‘z o‘rganish ob’ektiga ega bo‘lgan nazariy kurs hisoblanadi. Hozirgi adabiyotshunoslikda mavjud muammoga turli yondashuvlar bu fanning aniq definitsiyasini chegaralashda ayrim muammolarni keltirib chiqaradi. 1986 yili Tarixiy poetika: o‘rganish yakunlari va istiqbollari” (“Istoricheskaya poetika. Itogi i perspektivы izucheniya”) to‘plamida P.A.Grinser va M.L.Gasparovning maqolalari bilan M.M. Girshman maqolasi o‘rtasida tarixiy poetikaning predmetini va o‘rganish ob’ektini belgilash borasida bahslar bo‘lib o‘tdi. Mazkur to‘plamdan joy olgan P.A.Grinserning maqolasi “Literatura drevnosti i srednevekovya v sisteme istoricheskoy poetiki” va M.L.Gasparovning maqolasi “Istoricheskaya poetika i sravnitelnoe stixovedenie” deb nomlanadi. Jumladan, P.A.Grinser tarixiy poetikaning o‘rganish ob’ekti va predmetiga quyidagicha ta’rif beradi: “Agar tarixiy poetikaning predmeti u yoki bu darajada ishlab chiqilgan deb hisoblanadigan va uning predmeti poetik tamoyillar, usullar va shakllarning kelib chiqishi, tarixiy taraqqiyotini o‘z ichiga oladigan bo‘lsa, bu qadar keng muammoni o‘rganishning aniq yo‘llari hali jiddiy oydinlashtirishni talab qiladi. YAnada tabiiy yo‘l – poetologik kategoriyalar (obraz, uslub, janr, metod va b.) ni diaxronik (ya’ni tarixiy izchillik nuqtai nazaridan – D.S.) tahlil etish – bu kategoriyalarni o‘z ierarxiya va vazifalari bo‘yicha o‘zgarmas hodisa sifatida talqin etish xavfini tug‘diradi. Qolaversa, poetik kategoriyalar, shubhasiz ko‘chib yuradi. Hatto uzoq tarixiy istiqbolda ular o‘z dolzarbligini saqlaydi, davrdan davrga va adabiyotgan adabiyotga o‘tganda ham, ular ko‘pincha o‘z qiyofasini va mazmunini o‘zgartiradi, yangi aloqalar va munosabatlarga kirishadi, har safar alohida va bir-biridan farq qiladigan tizim yuzaga keladi. Har bir bunday tizimning xarakteri davrning badiiy tafakkuri, o‘z navbatida, davrning adabiy aqidalarida va uning poetikasida yuzaga chiqqan. Agar poetik nazariya bilan poetik amaliyot o‘rtasida ma’lum uzilish mavjud bo‘lsa, bu uzilish u yoki bu madaniy an’analar orqali bir necha asr, ba’zan ming yillar oralig‘ida ajralib turadigan zamonaviy tadqiqotlar bilan Grinser tarixiy poetikaning predmeti sifatida SHarq mumtoz adabiyotining tajribasidan o‘rganishni, ayniqsa, SHarq adabiyotiga yaqin bo‘lgan Evropa antik adabiyoti va o‘rta asr adabiyoti bilan tipologik jihatdan qiyoslab o‘rganishni taklif qiladi (72 bet). Bu fikr ancha jonli va ma’lum bir nazariy dalillarga tayangani bilan o‘zini oqlaydi. Tarixiy poetikaning predmetini u yoki bu darajada qat’iylashgan deb qarash mumkin. Tarixiy poetika poetik tamoyillar, usullar, shakllar va janrlarning kelib chiqishi hamda ularning taraqqiyoti (evolyusiyasi) bilan ish ko‘radi. Grinserning mulohazalari ancha jonli, ayni paytda ma’lum manbalarga tayangani bilan diqqatga sazovor. SHarq mumtoz adabiyoti degan tushuncha ostida Grinser, birinchi navbatda, sanskrit, arab adabiyotini nazarda tutadi. Zotan yozma adabiyotning, yaratilgan davri qadimiyligi e’tiborga olinsa, Grinser tayangan manbalar tamomila o‘zini oqlaydi. Jumladan, asli sanskrit tilida yaratilgan “Oltun yorug‘” asarining tarkibi va janr hususiyatlariga va janrlar poetikasiga e’tibor bersak, masala ma’lum darajada oydinlashadi. 4

2 -mavzu Syujetlarni o‘rganishga oid muhim nazariyalar O‘zbek adabiyoti, umuman, turkiy xalqlar adabiyoti tarixida A.N.Veselovskiy ta’rif bergan tarixiy poetikaning barcha jihatlarini qamrab olgan manbalar bor. Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘at it-turk” asari ana shunday manbalardan biridir. A.N.Veselovskiy adabiyotning, xususan, she’rning asosiy masalalarini tarixiy poetika uchun manba qilib oladi. Bu bejiz emas. Zotan, badiiy tafakkur ilk bor she’rda o‘zini namoyon qilgan. A.N.Veselovskiyning she’r asosida qo‘ygan asosiy muammolari quyidagilardir: 1. Ibtidoiy snkretizm va janrlar taraqqiyoti. 2. SHoirning holati va she’rning ijtimoiy vazifasi. 3. Poetik til taraqqiyoti. 4. Syujetlar poetikasi. «Har qanday poetik taraqqiyot boshida, - deb yozgan edi A.N.Veselovskiy, - poetik janrlarning ibtidoiy snikretizmi yotadi. SHe’rning bunday holati epos, lirika va dramaning dastlabki yaxlitligidan ajralib chiqmagan va she’r- musiqadan, taqlidiy raqsdan ajralib chiqmagan davrga to‘g‘ri keladi. SHe’rning ilk taraqqiyot bosqichida ritmik va musiqaviy elementlar bosh o‘rin tutadi. So‘z ikkinchi o‘rinda turadi. Matn tasodifan improvizatsiya qilinadi va keyin unutiladi. Ibtidoiy she’rning mazmuni ibtidoiy jamoaning, ijtimoiy hayotning turli tomonlarini ramziy shaklda aks ettiradigan urf-odatlarni beradi». A.N.Veselovskiy lirika va dramaning kelib chiqishi uchun birinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lgan bahorgi urf-odatlarga e’tibor qaratadi. SHe’rning keyingi taraqqiyoti urf-odat aloqalaridan qo‘shiqning ajralib chiqishiga va poetik janrlarning differensiatsiyalashuviga olib keldi. Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘atit-turk» asarida anna shu differensiatsiyalashuvni ko‘ramiz. Koshg‘ariyning tug‘ilgan yili aniq emas. U «Devonu lug‘atit-turk» asarini 1068 yili yozib tugatgan. Koshg‘ariy bu asari ustida uzoq yillar ishladi. Avval yurtma-yurt kezib material to‘pladi.YUqori CHindan tortib butun Moavarounnahr, Xorazm, Farg‘ona va Buxoroga qadar cho‘zilgan keng hududni kezib chiqdi. Bu hududda yashagan urug‘lar, qabilalarning turmush tarzini, kasb korini, turar joylarini aniqladi, tillarini sinchiklab o‘rgandi. Mahmud Koshg‘ariy bu asarini o‘rganish bilan ilk bor turkiyshunoslikka asos soldi. «Devonu lug‘atit-turk» - qomusiy asar. Bu asardan faqat tilga yoki adabiyotga oid materiallar va dalillarnigina emas, balki Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan qabilalar tarixi to‘g‘risidagi manba hamdir. Har bir qabilaning o‘sha davrdagi mavqei, tarixi to‘g‘risida ham etarli ma’lumotlar beradi. Jumladan, o‘g‘uzlar, qarluqlar kabi yirik qabilalar to‘g‘risida o‘rni-o‘rni bilan aytilgan ma’lumotlar bunga dalildir. «Devonu lug‘atit-turk» adabiy manba sifatida ham qimmatli yodgorlikdir. Asardagi she’riy parchalar X1 asrgacha bo‘lgan adabiy hayot to‘g‘risida to‘laqonli so‘z yuritishga imkon beradi. Bu she’riy parchalar ma’lum bir so‘zning izohi uchun keltirilgan bo‘lsa-da, bu parchalar qadimgi turkiy adabiyotda, xususan, lirik va epik janrning rivoj topganidan dalolat beradi. Koshg‘ariy keltirgan mazkur she’riy parchalar turli mavzuda – mehnat, yorning ta’rif-tavsifi, turk bahodirlarining qahramonliklari, ezgulikka da’vat, vatanparvarlik va h. SHe’riy parchalarni Mahmud Koshg‘ariy xalq og‘zidan yozib olgan. Ayni paytda «Devonu lug‘atit-turk»dagi ba’zi she’riy parchalar 5