Sharq mumtoz adabiyotida Layli va Majnun haqidagi sujetlar
![shaklida lk bor Nizomiy Ganjaviy tomonidan 1188-yilda yozilgan ed i. Nizomiy
xalq orasida tarqalgan rivoyatlardan ijodiy foydalangan holda “Layli va
Majnun” qissasini g‘oyaviy jihatdan mukammal va badiiy jihatdan yuksak asar
darajasiga ko‘tardi. Keyinchalik Nizomiy an’anasini davom ettirgan bir qancha,
Sharq adabiyotida, salaflar paydo bo‘ldi.Ushbu maqolada “Layli va Majnun”
turkumidagi dostonlarning kelib chiqish tarixi, undagi obrazlarning tarixiy
jihatlari, genezisi haqida mulohaza yuritiladi. Majnun obrazining tarixiyligi, u
real hayotda mavjud inson bo‘lganligi haqidagi ma’lumotlar maqolada
keltiriladi. Shuningdek, “Layli va Majnun” turkumidagi dostonlarni o‘rgangan
olimlarning ishlari ham tahlilga tortilgan. Layli va Majnun” jahon adabiyotida
sevgi haqida yaratilgan eng g‘amgin qissalardan biridir. Biz, boshqa biron-bir
sevgi asarining “Layli va Majnun”chalik fojiaviy, sevishganlar ma’naviy-ruhiy
olamining chuqur va o‘ta ta’sirli ochilganini bilmaymiz. Shuning uchun ham
Alisher Navoiy o‘z “Layli va Majnun”ining so‘ngida quyidagi baytni keltirgan:
So‘gin nechakim uzatdim oxir,
Yig‘lay-yig‘lay tugatdim oxir. [15:208]
“Layli va Majnun” ko‘p asrlik tarixga ega. Uning ildizlari, mashhur
adabiyotshunos-matnshunos akademik I.Krachkovskiy ta’kidlaganidek, VII
asrning ikkinchi yarmiga borib taqaladi. Ayrim arab manbalarining
ma’lumotiga ko‘ra, Majnun tarixiy shaxs. U Bani Omar qabilasidan chiqqan,
uning asl nomi Qays ibn Mulavvah (yoki Qays ibn Muod ) bo‘lgan. U
qabiladoshi Laylini sevgan va o‘z sevgisi, hijron azoblari haqida mungli she’rlar
bitgan. Bunday ma’lumot ibn Qutaybaning "Kitobutshe’r va shuaro" asarida
ham keltiriladi. Shu bilan birga, boshqa manbalar bu ma’lumotlarni rad etadi.
Jumladan, arab olimi Avon ibn Hakim al-Qalbiy (764 yilda vafot etgan), arab
tarixchisi Hishom al-Qalbiy (819 yilda vafot
etgan)lar Majnun tarixiy shaxs emas, uning nomi majoziy, sevgi, hijron she’rlari
esa umaviy xonadoniga mansub bir oshiq yigit tomonidan bitilgan va asl nomini
oshkor etmaslik uchun Majnun taxallusini qo‘llagan, deyishadi. Shu tariqa VII
asrning ikkinchi yarmidan boshlab arab poeziyasida Majnun taxallusli mungli
she’rlar ko‘payib, keng tarqalib boradi. Vaqtlar o‘tishi bilan ko‘plab afsonalar,
rivoyatlar to‘qiladi va ular turli manbalardan joy ola boradi. “Layli va Majnun”
nomi ostidagi sujet XII asrgacha arab xalq adabiyotida ertak shaklida namoyon
bo‘lgan. Keyinchalik bu mavzudagi asar Bobil (Iroq) adabiyotida nomi keltirib
o‘tilsa-da, lekin asar haqidagi ma’lumotlar saqlanmagan. [16:17] XI asrning](/data/documents/03a95735-ed26-48db-9df7-f967e37311e7/page_5.png)
![o‘rtalarida fors sayohatchisi Nosir Xusravga ko‘chmanchilar Toif (Saudiya
Arabistoning g‘arbida joylashgan shahar) yaqinidagi Araviyada Layli yashagan
qal’a xarobalarini ko‘rsatishganligini, shu bilan birgalikda, bu yerda
ko‘chmanchi Amir qabilasidan Al-Mulavvahning o‘g‘li Qays Layliga oshiq
bo‘lib, undan ayrilgandan so‘ng sahroda halok bo‘lganligi haqida hikoyani
so‘zlab berishganini aytib o‘tgan. [17:173] Keyinchalik og‘zaki shakldagi ertak
sujeti yozma adabiyot shaklida namoyon bo‘la boshladi. [9:588-561]
Ishda arab, fors-tojik, turkiy manbalarga, jahon adabiyotshunosligi, xususan,
rus sharqshunosligi va ozbek adabiyotshunosligida “Layli va Majnun” sujeti
bo’yicha amalga oshirilgan ishlar haqida ma’lumotlar berilgan. Maqolada
qiyosiychog’ishtirma, tarixiy-tipologik metodlardan foydalanilgan.
Badiiy adabiyotda bu qissa doston shaklida ilk bor Nizomiy Ganjaviy
tomonidan 1188-yilda vujudga keldi. Nizomiy xalq orasida tarqalgan
rivoyatlardan ijodiy foydalangan holda “Layli va Majnun” qissasini g‘oyaviy
jihatdan mukammal va badiiy jihatdan yuksak asar darajasiga ko‘tardi.
Keyinchalik Nizomiy an’anasini davom ettirgan bir qancha, Sharq adabiyotida,
salaflar paydo bo‘ldi. Bular: Amir Xusrav Dehlaviy (“Majnun va Layli”),
Jamoliy (“Mahzun va Mahbub” nomi ostida “Layli va Majnun” dostoniga
tatabbu’), Ashraf Marog‘iy (“Ishqnoma” nomi ostida 1438-yilda yaratilgan
bo‘lib, bu ham tatabbu’), Abdurahmon Jomiy, Kotibi Turshiziy (“Layli va
Majnun”), Abdulloh Xotifiy (“Layli va Majnun”), Badriddin Hiloliy (“Layli va
Majnun”), Shahobiddin Jomiy (“Layli va Majnun”), Shayxim Suhayliy, Ali
Ohiy, Xoja Imod Loriy, Xoja Hasan Xizrshoh, Nosirxoja valadi Mansurxoja va
yana bir qator ijodkorlar yuzdan ortiq bu dostonga javob tariqasida o‘z asarlarini
yaratishadi. Alisher Navoiy o‘zining “Mahbub ul-qulub” asarida o‘z davrigacha
12 ta “Layli va Majnun” dostoniga javob yozganlarning ism sharifini keltirib
o‘tadi. [1:] Bu ijodkorlarning asarlarida Qaysning nomi o‘zgartirilgan bo‘lsada,
Nizomiy Ganjaviy an’anasi asosida yozilgan va hamohang yaratilishi odat tusiga
aylangan. Yozma shakldagi dostonlarning ko‘pligi hamda asar g‘oyasining
yetukligidan dostonlar xususiyatini va kelib chiqish genezisini o‘rganishga doir
Yevropa adabiyotida XX asr o‘rtalarida yaratilgan tadqiqotlar ham alohida
yangilik sifatida vujudga keldi. Xususan, I.Y.Krachkovskiyning “Arab
adabiyotida “Layli va Majnun” dostonining ilk tarixi” ( Ранняя история
повести о Меджнуне и Лейли в арабской литературе ) nomli tadqiqoti
dostonlar sujetining kelib chiqishi haqida dastlabki manbalar umumlashmasi
sifatida maydonga chiqqan bo‘lsa, Y.E.Bertelsning “Arab hikoyalari asosida](/data/documents/03a95735-ed26-48db-9df7-f967e37311e7/page_6.png)
![“Layli va Majnun” dostoni sujetini, Nizomiy va Navoiy dostonlari talqini”
(“ Лейли и Межнун ”, история арабского предания , версия Низами и поэма
Навои ) nomli tadqiqoti Nizomiy va Navoiy asarlarining qiyosiga bag‘ishlangan
dastlabki keng ko‘lamdagi ilmiy tadqiqot edi. Dastlabki o‘zbek adabiyotida
“Layli va Majnun” qissalarining tarixiy taraqqiyoti, genezisi va ijodkorlar
asarlarining tahliliy jihatdan o‘rganilishi quyidagi ijodkorlar tomonidan amalga
oshirilgan:
1. Natan Mallayev. [11] Olim Sharq adabiyotida yaratilgan “Layli va Majnun”
asarlari genezisiga to‘xtalar ekan, I.Yu.Krachkovskiy va boshqa ijodkorlar
tomonidan keltirilgan ma’lumotlarni umumlashtirishdan tashqari,
xamsanavistlar ijodiga ham alohida to‘xtalib o‘tadi. Dastlabki yozma “Layli va
Majnun” dostonini yaratgan Nizomiy Ganjaviy an’anasidagi o‘ziga xoslik,
Xusrav Dehlaviy va boshqa xalaflarning asar voqealar rivojidagi ta’sir masalari
haqida fikr yuritiladi. Shu bilan birgalikda ijodkor Navoiy ijodiga to‘xtalar ekan,
shunday degan xulosaga keladi: “… Navoiy o‘z oldiga qo‘ygan ikki masalani –
hayotiy mazmun va til masalasini katta
muvaffaqiyat bilan hal etdi, “Layli va Majnun”ning tarixiy takomilida yangi
davr boshlab berdi…” [11:564]
2. Muso Toshmuhammad o‘g‘li Oybek. Ijodkor asarida 10 Navoiy ijodidagi
“Layli va Majnun” dostonining badiiy tahlili aks ettirilgandir. Ijodkor shoir
asarlari tahlilini boshqa asarlari tahlili jarayonida voqeaviy tarzda mazmunini
keltiradi va obrazlardagi ijodkor mahoratiga baho bergan holda: “Farhod va
Majnun, Shirin va Layli ideal qahramonlar. Ular hayotiy bachkanaliklar bilan
o‘ralmaydilar, maishiy faktlarga ko‘milmaydilar. Ularning shoirona
yorqinligiga, ideyaviy ulug‘vorligiga ko‘lka tashlovchi har nav tasodifiy
chizg‘ilar, tor maishiy sharoitlar shoir tomonidan ustalik bilan o‘chiriladi…” –
deya o‘z xulosasini keltiradi.
3. Abduqodir Hayitmetov. Ijodkor Navoiy ijodida “Layli va Majnun”
dostonining o‘rni haqida gap yuritar ekan, davr tazyiqlarini inobatga olishga,
ishqmuhabbat mojarolarini davr voqealariga moslashtirishga (Navoiy davrini
XX asrning 70-yillariga qiyosan o‘rganishga) majbur bo‘lganligiga guvoh
bo‘lamiz: “Alisher Navoiy o‘z qahramonlaarining ayanchli taqdiri orqali o‘z
davridagi ezilgan xalq ommasining taqdirini ham aks ettirgan va bunday
o‘rinlarda xalq ommasining keskin noroziligini ham ifoda etgan…”](/data/documents/03a95735-ed26-48db-9df7-f967e37311e7/page_7.png)
![4. Olim Sharafiddinov. Alisher Navoiy hayoti va ijodi haqida fikr yuritgan
ijodkor, shoir hayot yo‘li bilan birgalikda, asarlarining tahliliga ham alohida
boblar ajratadi. “Layli va Majnun” nomi ostidagi bobda quyidagi fikrlarni
bayoniga guvoh bo‘lamiz: “Layli va Majnun” mashhur arab afsonasi sujetida
yozilgan dostondir. Shoir unda bir-birini sevgan oshiq-ma’shuqning boshidan
kechirgan qayg‘uli voqealarni, ularning halokatga uchrashlarini … yozadi”.
5. Aziz Qayumov. Ijodkor Navoiy yaratgan “Layli va Majnun” asaridagi Qays
obraziga alohida to‘xtalganligiga guvoh bo‘lamiz. Ijodkor Qaysning dunyoga
kelishi va ta’lim olishidan tortib, Layliga oshiq bo‘lib qolgan “Majnun”ga
aylanishini alohida ta’kidlaydi va quyidagicha xulosa yasaydi: “Dostonning
yakulovchi bobida Navoiy bu g‘am dostonini “yig‘lay-yig‘lay tugatdim” deb
xabar qiladi, dardman, ishqli kishilarni ulug‘laydi, yasama, qalbaki ishq
egalarini qoralaydi… Shoir o‘quvchilarining ishq g‘ami bilan shod bo‘lishlarini
va shunda uni ham yod etishlaridan umidvor bo‘ladi”.
6. Saida Narzullayeva. “Sovet Sharq xalqlari adabiyoti tarixida “Layli va
Majnun” mavzusi” ( Тема « Лейли и Меджнун » в истории литератур
народовСоветского Востоко ) nomli doktorlik dissertatsiyasi muallifi,
dostonning kelib chiqish tarixidan tortib obrazlar qiyosi, sujet va kompozitsion
tuzilishgacha bo‘lgan barcha ma’lumotlarni o‘sha davr ruhida aks ettirgan
bo‘lsada, lekin hozirgi kunda ham o‘zining salmog‘ini yo‘qotmaganligiga amin
bo‘lamiz. Olima “Layli va Majnun” turkumidagi dostonlarda dastlab Majnun
yetakchi obraz bo‘lgani, keyinchalik Layli timsoli ham oldingi planga o‘tgani
haqida mulohazalarini bayon etadi.
7. Dilnavoz Yusupova. Navoiy ijodi bilan davomli shug‘ullangan ijodkor
o‘zining “O‘zbek mumtoz milliy uyg‘onish adabiyoti” (Alisher Navoiy davri)
nomli o‘quv qo‘llanmasida “Layli va Majnun” dostoniga alohida bob ajratib,
unda dostonning kelib chiqish tarixi bilan birgalikda uch buyuk daho: Nizomiy
Ganjaviy, Amir Xusrav Dehlaviy, Alisher Navoiy dostonlarini tahlil maydoniga
tortadi .[22]
“Majnun va Layli” dostoniga mavzu bo‘lgan g‘ussali fojia, sahroyi arab yigiti
– shoir va devona Qaysning o‘z Laylosiga muhabbati va sadoqati necha marta
kuylanmasin, baribir har safar kishi qalbini larzaga soladi. Dehlaviy qalamiga
mansub asar ham ko‘zda yosh va dilda nur bilan o‘qiladigan chin mehr
tarannumidir.](/data/documents/03a95735-ed26-48db-9df7-f967e37311e7/page_8.png)
![Kim shuhrati chun jahonga to’lg’ay,
Turk elig’a dog’i bahra bo’lg’ay. (9-tom, 311)
Alisher Navoiy "Layli va Majnun" dostonida shu mavzuda o’zigacha
yozilgan asarlarga, bir tomondan, o’xshaydigan (mavzu, voqea, timsollar),
ikkinchi tomondan o’xshamaydigan (voqea, timollar talqinida) asar yaratish
borasida ko’p o’ylagani va, nihoyat, bu masalaning yechimini topgani haqida
shunday yozadi:
Kim, Ganjada ganjlar yoshurg’on,
Har ganjigakim yasadi qo’rg’on.
Yo hindnajodi hinduvizod-
Kim, qasrlarini qildi obod.
Har qal`a uchun kerakdurur shahr,
Ham qasrg’a bog’u sabzadin bahr.
Bo’lsa manga fursat ul qadar chog’
Kim, shahr ila tarh solibon bog’.
Bog’ini riyozi xurram etsam,
Shahrini savodi a`zam etsam. (9-tom, 34)
Bunday mulohazaning bayon etilishiga sabab shuki, bu doston haqida
juda ko’p olimlar fikr yuritdilar, uni har bir davr talabi asosida tahlil qilishga
urindilar. Ammo ular Alisher Navoiy e`tiroflaridan kelib chiqib bu asarga
yondashmasdan, balki o’z tushuncha va maqsadlari asosida ish tutdilar.
Respublikamiz mustaqillikka erishgach, umuman merosga, jumladan
Alisher Navoiyning "Layli va Majnun"iga ham istiqlol g’oyasi talablari asosida
yondashish, uni tahlil qilishga urinishlar ko’zga tashlanmoqda. Masalan,
adabiyotshunos Najmiddin Komilovning "Tasavvuf" deb nomlangan birinchi
kitobining (Toshkent, "yozuvchi", 1996) "Ishq otashining samandari" bobi
Alisher Navoiy "Layli va Majnun"iga bag’ishlangan. Unda dostondagi ishqni
"ishqi haqiqiy" tarzida tushinishg а moyillik ko’proqdir. T.G’afurjonova esa
"Layli va Majnun" nashri so’ngidagi izohlarda [9-tom, 318] dostonda
"tasavvufga doir talqinlar bo’lsa-da,… majoziy ishq qismati, ijtimoiy](/data/documents/03a95735-ed26-48db-9df7-f967e37311e7/page_11.png)
![dostonlari o‘zaro muqoyasa etilgan emas. Bu esa, o‘ z navbatida, ushbu ikki
mutafakkir asarlari qiyosiga bag‘ishlangan tadqiqotlar yaratilishi zarur
ekanligidan dalolatdir. Muhammad Fuzuliyning dostoni Alisher Navoiyning
“Layli va Majnun”idan kompozitsiya jihatidan bir muncha farq qiladi.
Jumladan, ulug‘ ozarbayjon shoiri dostonni hazrat Alisher Navoiy kabi
masnaviy janrida bitgan bo‘ l sa-da, biroqo‘rni-o‘ r ni bilan boshqa janrlarga –
g‘azal, murabba , ruboiy, soqiynoma kabi she‘‟ r iy shakllarga ham murojaat
etadi. Bu uslub, birinchidan, dostondagi badiiy tasvirning ta‘ s irchanligini
oshirishga xizmat qilgan bo‘ l sa, ikkinchidan, yangi she‘ r iy shaklga o‘tilishi
orqali kitobxonning fikr o‘ z anini masalaning mohiyatini yanada chuqurroq
anglash sari burib yuboradi. Uchinchidan, kitobxonning asar qahramoni ahvoli
ruhiyatini yaqqolroq his etishiga yordam beradi. Asar kompozitsiyasining bu
tarzda tuzilishi Fuzuliyning o ziga xos ijodiy metodi talablaridan kelib chiqqan,
‟
deyish mumkin. Qolaversa, shoir yashagan davr dostonchilik ana‘ a nalari ham
shunday yo‘ l tutishni taqozo etgan bo‘ l ishi haqiqatga yaqin. Ikki doston
qiyosiga kirishar ekanmiz, avvalo dostonning bosh qahramonlari Layli va
Majnunning portretlari qiyosiga e‘tiborqaratmoqchimiz. Nazariy adabiyotlarda:
“Portret epik asarning kompozitsion unsuri bo‘ l mish tavsifning bir ko‘rinishidir.
Shartli ravishda statik va dinamik portret turlari farqlanadi. Statik deyilishiga
sabab shuki, portretning bu navida personajning tashqi qiyofasi syujet voqeasi
to‘xtatilgan holda ancha mufassal, detallashtirib chiziladi. Odatda bunday
portretlar personaj asar voqeligiga ilk bor kirib kelgan pallada beriladi. Dinamik
portret deganda esa mufassal tasvir emas, balki voqea va dialoglar tasvirida,
ya‘ n i harakat davomida berib boriluvchi personaj tashqi ko‘rinishiga xos ayrim
detallar nazarda tutiladi. Bunday portret detallari (yuz-ko‘ z ifodalari, tana holati
va harakati, qiliqlari) ko‘proq r emarkalardan joy oladi va personajning ayni
paytdagi ruhiy holatini ifodalashga xizmat qiladi” . [19] O‘zining rang-
barangligi, tasvirlarni badiiy jihatdan sayqallab, go‘zal tarzda ifoda etishi bilan
ajralib turadigan Alisher Navoiy ijodida, xususan buyuk adibning “Layli va
Majnun” dostonida portret va xarakter epik tasvirni ifodalashda muhim o‘rin
tutadi. Ijodkorning tasvir uslubi o‘ziga xos. Shoir mazkur dostonida portret va
xarakterni shunday yoritib berganki, asar qahramonlari o‘quvchi tasavvurida
o‘zining individual xususiyatlari bilan yaqqol namoyon bo‘ladi. Masalan,
Alisher Navoiy o‘z asarlarida ayol qahramonlarning zohiriy va botiniy
go‘zalligini shu qadar yuksak badiiy did va mahorat bilan tasvirlaydiki, shoir
asarlari bilan tanishgan o‘quvchi](/data/documents/03a95735-ed26-48db-9df7-f967e37311e7/page_15.png)
![buni chuqur idrok etadi. Hazrat Navoiy “Layli va Majnun” dostonining XI
bobida Layli portretini yorqin tuyg‘ular va samimiy chizgilar orqali quyidagicha
ifoda etadi:
Mujgon safining qaro balosi,
Ko‘zlar uza soyaning qarosi.
Yo‘q soyaki, to‘rt saf chekib zang,
Majmui libosi surmairang.
Ochquncha yumub ko‘z ul sipahtiz,
Bir biriga tegib qilurg‘a xunrez.
Dema bu sipahni haylu hindu,
Chin dashti kiyiklariga mundu . [4]
Ya‘ni saflanib turgan kipriklari qora balodek, balki ko‘zlari uzra qora soyadek,
soyadek ham emas balki surmarang libos kiygan lashkarlarning saf tortib
turishidir. Ul pari ko‘zlarini har ochib yumganda bu lashkarlar qon to‘kmoq
uchun bir birlariga tashlanadilar. Yo‘q ular hind lashkarlari emas. Chin
dashtining ohulariga qo‘yilgan qopqondir. Muhammad Fuzuliy esa, Layli husni
ta‘rifini quyidagicha keltiradi:
Abrusi hami baloyi ushshoq,
Ham juft latofat ichra, ham toq.
Har kiprigi bir xadanggi xunrez,
Paykoni xadanggi g‘amzai tez. [13]
Ya‘ni uning kamon qoshlari oshiqlar uchun balodir. Uning har bir kiprigi qon
to‘kuvchi kamon o‘qlaridek. Har boqishda u kamon o‘qlari paykonidan shiddat
ila uziladi.
Laylining otasi qizini nihoyatda sevganidan, uning kamolotga erishishini
istaganidan o‘z qabilasida Layliga maktab ochib berdi. U maktabga Qays ham
keldi. Ammo u vaqtda Layli betob bo‘lib yotgan bo‘ladi. Ma‘lumki, betoblikda
kishi husnida o‘zgarishlar bo‘ladi. Bu o‘rinda hazrat Navoiy Layli husniga
quyidagicha ta‘rif beradi.](/data/documents/03a95735-ed26-48db-9df7-f967e37311e7/page_16.png)
![Layli demay, ul buti parizod,
Bir oriza birla erdi noshod.
Tab’ida quyosh kibi harorat,
Ayshiga solib erdi marorat.
Layli demay, ul oy yuzli parizod jismiga quyosh kabi harorat aziyat berib,
guldek taniga xastalik chang soldi. Shu sabab, uning oppoq yuzi qizil guldek
tovlanadi. Uning jismidan oqqan ter ter emas, balki gulobdir. Shu sabab, ul oy
yotgan xona gulobxonaga aylangan. Layli obrazini adabiyotshunos olim Aziz
Qayumov quyidagicha tahlil etadi: “Laylining xush isli, oq va sarg‘ish tusli gul
(jasmin) singari jismini isitma otashi gulga o‘xshatib qo‘ygan. Bu guldan
taralgan ter qiz yotgan uyni gulobxonaga aylantirgan. Isitmao ti bu nafis‟
pardalarga o‘ralgan g‘unchadan zarra – zarratob paydo etmoqda. Mijozida
harorat kamaygudek bo‘lsa, titratma kuchayadi. Oq terak tong shamolida
silkinganidek qizning shamshod qomati bu titroqda qaltiraydi. ” Fuzuliy
Laylining peshonasidan oqqan terni Chin daryosiga mengzaydi:
Daryoyi balo jabini poki,
Chin junbushi mavji sahmnoki.
Chashmi siyaxina surmadanor,
Hindusina surma ham giriftor.
Sanamning peshonasidan oqqan ter, Chin daryosi mavjlangani kabi dahshatlidir.
Ko‘zlariga surma tortilgan. Ammo surma ham uning qaro xoliga asir
bo‘lgan.Natan Mallayev o‘zining “So‘z san‘atining gultoji” kitobida Laylining
portretin quyidagicha tasvirlaydi: “Layli tashqi qiyofasi bilan ham, ma‘naviy
dunyosi va xulq atvori bilan ham nihoyatda go‘zal qiz. U g‘ayrat bilan o‘qiydi,
bilim oladi, fazilatiga fazilat qo‘shilib boradi. Layli fazilatlari bilan muhiti
saviyasidan yuqori ko‘tariladi. Sevgi uning ma‘naviy dunyosini yanada boyitadi,
to‘ldiradi.” [12]
La’lida yig‘ib zaxirai jon,
Og‘zi suyi anda shirai jon.
Jon topibon ulki o’psa oni,](/data/documents/03a95735-ed26-48db-9df7-f967e37311e7/page_17.png)
![Mundin debon obi zindagoni.
Ul parining lablari hayot berguvchidir. Yo‘q faqat hayot berguvchigina emas,
ham jondan ayirib ham jon baxsh etguvchidir. Og‘zining suvi jon shirasi bo‘lib,
undan kishi hayot topadi. Shu sababli u obihayotdir. Ikki qizil labi shu jon
suvlarini quyib berguvchi qadah bo‘lsa, iyak ostidagi baqbaqalari “Jon”
so‘zining “nun” harfidir. Muhammad Fuzuliy:
Ruxsorina rangi g‘ozadan nang,
Hargiz anga g‘oza vermamish rang.
Ko‘z mardumagindano’lsa holi,
Ko‘z mardmagio’lurdi holi.
La’lu duru go‘starardi har dam,
Avroqi gul ichra iqdi shabnam.
Uning uyatdan qizargan yuzi xuddi upa elik surgandek. Gulbarglari ichida
shabnam marvarid donalari kabi sochilganidek, uning lablaridan ham shunday
durlar sochiladi. Laylining go‘zalligi ko‘rgan ko‘zni qamashtiradi, dilni
yayratadi. Boisi, uning yaratilishi ishq, asli ishqdir. Alisher Navoiy Laylining
nafaqat jismi balki ismi ham nihoyatda go‘zal ekanligini ta‘kidlaydi:
Yo‘q ikki sochi tuniga g‘oyat,
Ya’ni iki layli benihoyat.
Andin bo‘lib oti jilvaoroy,
Andoqki Barotu qadr aro oy.
Uning sochlari shu qadar uzun va qoraki, xuddi intihosiz qora tunga o‘xshaydi.
Bu shunday tunki, (barot) qadr kechasidek qadrli va qutlug‘ tundir. “Barot u
qadr (qadr ramazon oyi ichida bo‘lib, “Laylat ul qadr” [qadr kechasi] deb
ataladi.) Bu ham barotga o‘xshash qutlug‘ tun hisoblanadi. Oylarning ikki
qutlug‘ kunidir.” [25]
Ikki ijodkorning mahorati Majnun portretining yoritilishida yanada
mukammal va go‘zal namoyon bo‘ladi. Layli ayol kishi bo‘lganligi sababli
uning husni ta‘rifi ancha oson va o‘xshatishlarga boy qilib ko‘rsatiladi.
Majnun portreti qiyosi esa, tabiiyki, uning ruhiyati bilan uyg‘un ravishda](/data/documents/03a95735-ed26-48db-9df7-f967e37311e7/page_18.png)
![foydalanadi. Ikkala dostonda ham qahramonlarning nafaqat zoxiriy, balki
botiniy go‘zalligi yetuk mahorat bilan tasvirlanadi. Majnun portreti negizida
kamolga yetgan ishq, komillik kuylansa, Layli tasvirida ilohiy mazharga xos
sifatlar yetakchilik qiladi.
II.2. "Layli va Majnun" haqidagi boshqa sujetlar
Xoja Imod. Uning «Laylo va Majnun» dostoniga Navoiy baho berib:
«masnaviysida xiyla rang va ziynat bor»,- deydi va g„azalida ham iste'dodi
borligini aytib, quyidagi matlani keltiradi:
Burd suyi lab zabonu shu'la zaddor joni man,
Qard zohir lam'ai u otashi pinhoni man.
(Lablariga til urib jonimga o‘tlar yoqdi ul,Yoshirin dil o‘tidan olamga uchqun
choqdi ul.)Amir Shayx Suhayliy - Alisher Navonyning do„stlaridan. Navoiy
uning tojik va uzbek tillarida yozgan she'rlariga yuqori baho beradi: «ash'ori el
orasida shuhrat tutti», deydi.Uning «Laylo va Majnun» dostoni borligini aytib,
undan Layloning ozib ketganligini chiroyli ta'rif etgan bir baytnni keltirardi:
Go`yi zamahash zi hol gashta,
Monandan sebi sol tashta.
(Iyagi shunday holga tushib qolganki,
Go‘yo bir yil turib qolgan olmaga aylangan,
Ya'ni ozib qurishib qolgan)
Shahobiddin Jomiyning tug`ilgan va vafot etgan yillari haqida aniq
ma`lumot yo`q. Faqat Xondamirning "Makorim ul-axloq" ida Shahobiddin
Jomiyning Alisher Navoiy maslahatiga ko`ra "Layli va Majnun" va "Xusrav va
Shirin" dostonlarini yozgan.[Юсупова, 2013:85] Filologiya fanlari doktori
Dilnavoz Yusupovaning qo`llanmasida ko`rsatilishicha bitta dostonga javob
yozgan mualliflar quyidagilar: Layli va Majnun" tipida doston yozgan
mualliflar: Shayxim Suhayliy, Ali Ohiy, Xoja Imod Loriy, Xoja Xasan
Xizrshoh, Zave Qozisi. .
«Layli va Majnun» qissasi bayon etilgan asarlar bilan tanishib borar ekanman,
Bertels o‘z asarida bayon qilmagan hamda o‘zim na Navoiy va na Nizomiy va](/data/documents/03a95735-ed26-48db-9df7-f967e37311e7/page_21.png)
![tarixidagi eng sidqidildan bitilgan, oshiqning ma’shuqasiga muhabbat izhori
bo‘yicha eng sermazmun, eng uzun oshiqona maktub olamga nur kabi
taralgandir. Asrlar osha o‘z aks-sadosini berib avvaliga avvalgi o‘n chaqirim
masofadagi Majnunning Layliga bo‘lgan oshiqligi ohi bayoni Nizomiy, keyingi
o‘n chaqirimdagisi Dehlaviy, ke yingi o‘n chaqirimdagisi Navoiy, yana bir o‘n
chaqirim yo‘l bosgandagisi Jomiy, yana bir o‘n chaqirimdagisi Fuzuliy, keyingi
chaqirimdagilari Maktabiylar yozib ketgan dostonlar ko‘rinishida bizlarga yetib
kelmadimikan!? U maktubning insoniyatga kelayotgan nurli aks-sadosi hali-beri
ado bo‘lmas hamda kelajak avlod ham u muhabbat nuri bilan sug‘orilgan mislsiz
dostonlari ustida yana ming yillar davomida qalam tebratarlar hamda bu yo‘lda
ularga doimo Nizomiy, Navoiy, Fuzuliy va boshqa «Layli va Majnun»
muhabbatini o‘zlarining bebaho asarlarida kuylagan daholar piri madadkor
bo‘larlar va bebaho asarlari bilan «labbay», deya javob berarlar, deya umidvor
bo‘lib qolamiz.[20]
Xulosa
Yuqoridagi fikrlar asosida quyidagi xulosalarga kelishimiz mumkin:
1.“Layli va Majnun” turkumidagi dostonlar ko‘p asrlik tarixga ega. Majnun
obrazining prototipi Qays ibn Mulavvah yoki Qays ibn Muod ismli tarixiy shaxs
bo‘lib, VII asrda Arabistonda yashab o‘tgan. U Layli ismli qizga oshiq bo‘lib,
unga bag‘ishlab, sevgi haqida she’rlar yozgan.](/data/documents/03a95735-ed26-48db-9df7-f967e37311e7/page_27.png)
Mavzu: Sharq mumtoz adabiyotida Layli va Majnun haqidagi sujetlar Reja: Kirish. I bob. Navoiy davrigacha bo'lgan adabiyotda "Layli va Majnun" haqidagi dostonlar sujeti I.1. Ganjaviy va Dehlaviy ning "Layli va Majnun " haqidagi dostonlari I.2. Navoiy "Layli va Majnun"ning o‘ziga xos jihatlari II bob. Navoiydan keyingi davrda yozilgan "Layli va Majnun" haqidagi sujetlar II.1. Navoiy va Fuzulining "Layli va Majnun"dostonlarida bosh qahramonlar portreti II.2. "Layli va Majnun" haqidagi boshqa sujetlar III. Xulosa FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
Kirish Mavzuning dolzarblig i. Yaqin va O‘rta Sharq xalqlari adabiyotida Layli va Majnun mavzusiday keng tarqalgan boshqa bir ishq qissasini topish qiyin. Mana on uch asrdirki, ushbu mavzuda adabiyot olamida she‘r va dostonlar bitib kelinadi. Ushbu qissaning kelib chiqish manbai qadim arablar hayoti bilan bogliq voqealarga borib taqaladi.Alisher Navoiy ijodi cheksiz ummon kabidir. Taniqli adabiyotshunos Abduqodir Hayitmetov Navoiy sheriyatini o`rganish bo`yicha muhim mulohazalarni bayon etib, shunday yozadi: Navoiyning lirik merosini bundan buyon ma ' lum bir tematik qismlarga bo`lib o`rganish ular bo`yicha muayyan xulosalarga kelishni osonlashtiradi. Navoiy Xamsasini o`rganish va o`rgatishda ham bu qimmatli fikrlarga suyanish lozim. Alisher Navoiyning Xamsa asari bebaho manaviy xazina. Uning tarkibidagi har bir dostonning o`zi bir mo`jiza. Ana shu mo`jizalardan biri bo`lmish Layli va Majnun dardchil, mungli ishq haqidagi qissa hisoblanadi. Mamlakatimiz birinchi Prezidenti Islom Karimov: «Insonni olam gultoji deb ulug`lagan hazrat Navoiyning butun hayoti, butun ijodi zamirida ezgulik, adolat, nafosat kabi yuksak tuyg`ular dunyoni obod va munavvar qiladi, bashariyatni ma’naviy halokatdan qutqaradi, degan qat’iy ishonch mujassam» deb bejiz aytmaganlar. Navoiy Nizomiyning do‘stinini qalaga, Dehlaviynikini yaxshi bezakli qasrga o`xshatib, o`zining dostonini esa qala va qasr atrofidagi shahar va bog`larga qiyos etadi. Shoir o`z asarini Firoqnoma, Nomai dard deb ham ataydi. Bu dostonning asosiy g`oyasi ham, qahramonlari ham, syujeti ham Nizomiy qanday bo`lsa, Xusrav Dehlaviy, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy va boshqalarda ham shundaydir. Shunga qaramay, bu avtorlarning hammasi original asar yozgan. Chunki bu qissani har qaysi sanatkor o`zi yashagan tarixiy sharoitdan kelib chiqib, o`z individual stili va shoirlik temperamenti bilan kuylagan. Kurs ishining dolzarbligi esa ularni qiyosan yortganligidadir. Mavzuni o’rganilganlik darajasi. Alisher Navoiyning Layli va Majnun dostoni turkiy tilda ushbu mavzuda yaratilgan ilk doston bolib, Navoiy uni yaratishdan avval arab rivoyatlari bilan bir qatorda Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Ashraf Marogiy va Shayxim Suhayliy dostonlarini chuqur o'rganadi. U xamsanavislikda o ' zigacha mavjud an ' analardan ijodiy foydalangan holda o ' z dostoniga yangicha ruh bag'ishlaydi, o ' z davrining talab va ehtiyojlaridan kelib chiqib, afsonaga yangi libos ki y gizadi. Layli va Majnun haqidagi sujetlarning ko‘pchiligi ayro tarzda o‘rganilganligi sababli o‘zaro uyg‘unlashtirish borasida ushbu kurs ishi yanglik sanaladi.
Mavzuning maqsadi . Kurs ishining asosiy maqsadi Layli va Majnun haqidagi ayrim sujetlarni qiyosiy tahlil qilish va misollar asosida yoritish. Kurs ishi predmeti. Kurs ishining predmeti sifatida quyidagilar tanlab olindi: - Layli va Majnun haqidagi sujetlarni yoritish; -ularning farqli jihatlarini ochib berish; -Ganjaviy "Layli va Majnun"ini o‘rganish; -Dehlaviy "Majnun va Layli"sini tahlil qilish -Navoiy davrigacha bo‘lgan "Layli va Majnun" sujetlarinh yig‘ish; -Navoiy "Layli va Majnun" asarini o‘ziga xosliklarini aniqlash; - Navoiy davridan keyingi ushbu mavzudagi sujetlarni to‘lassh. Kurs ishi obyekti. Alisher Navoiy va boshqa ijodkorlarning "Layli va Majnun"haqidagi asarlari, ular bilan bog‘liq quyidagi qo‘llanma va maqolalar kurs ishining obyekti sifatida tanlab olindi. Tahliliy asosda yoritildi.: Ganjaviy "Layli va Majnun" asari, Dehlaviy "Majnun va Layli",Муҳаммад Фузулий "Лайли ва Мажнун" , Alisher Navoiy "Layli va Majnun", Mukammal asarlar to`plami, Ahmedov T. "Alisher Navoiyning Layli va Majnun dostoni", Маллаев Н. "Сўз санъатининг гултожи", Tohirov S. " Xamsanavislik an'anasi va Alisher Navoiy "Xamsa"si" qo‘llanmasi. Kurs ishining ilmiy uslubiy jihatlari. Kurs ishida O’zbekiston Respublikasida chop ettirilgan me’yoriy huquqiy hujjatlardan, ilmiy adabiyotlardan gazeta va jurnallardan, internet ma ' lumotlaridan foydalanilgan. Kurs ishini hajmi va tarkibiy tuzilishi. Kurs ishi kirish II ta bob, xulosa va takliflar va foydalingan adabiyotlardan iborat.
I bob. Navoiy va uning davrigacha bo'lgan adabiyotda "Layli va Majnun" haqidagi dostonlar I.1. Ganjaviy va Dehlaviyning "Layli va Majnun" dostonlari haqida Layli va Majnun” dostoni o‘zining uzoq tarixiga egadir . Uning tub ildizlari, mashhur adabiyotshunos-matnshunos dan biri akademik I.Krachkovskiy ta’kidla b o‘tkanidek, VII asrning ikkinchi yarmiga borib ulanadi . “Layli va Majnun” nomi zamiridagi sujet XII asrgacha arab xalq adabiyotida ertak shaklida namoyon bo‘lgan edi . Keyinchalik bu nday mavzudagi asar larning Bobil (Iroq) adabiyotida nomi keltirib o‘til gan bo‘lsada , lekin asar haqidagi ma’lumotlar saqlan ib qolmagan . Yozma shakldagi dostonlarning ko‘pligi hamda asar g‘oyasining yetukligidan dostonlar xususiyatini va kelib chiqish genezisini o‘rganishga doir Yevropa adabiyotida XX asr o‘rtalarida yaratilgan tadqiqotlar ham alohida yangilik sifatida paydo bo‘lgan. Badiiy adabiyotda bu qissa doston
shaklida lk bor Nizomiy Ganjaviy tomonidan 1188-yilda yozilgan ed i. Nizomiy xalq orasida tarqalgan rivoyatlardan ijodiy foydalangan holda “Layli va Majnun” qissasini g‘oyaviy jihatdan mukammal va badiiy jihatdan yuksak asar darajasiga ko‘tardi. Keyinchalik Nizomiy an’anasini davom ettirgan bir qancha, Sharq adabiyotida, salaflar paydo bo‘ldi.Ushbu maqolada “Layli va Majnun” turkumidagi dostonlarning kelib chiqish tarixi, undagi obrazlarning tarixiy jihatlari, genezisi haqida mulohaza yuritiladi. Majnun obrazining tarixiyligi, u real hayotda mavjud inson bo‘lganligi haqidagi ma’lumotlar maqolada keltiriladi. Shuningdek, “Layli va Majnun” turkumidagi dostonlarni o‘rgangan olimlarning ishlari ham tahlilga tortilgan. Layli va Majnun” jahon adabiyotida sevgi haqida yaratilgan eng g‘amgin qissalardan biridir. Biz, boshqa biron-bir sevgi asarining “Layli va Majnun”chalik fojiaviy, sevishganlar ma’naviy-ruhiy olamining chuqur va o‘ta ta’sirli ochilganini bilmaymiz. Shuning uchun ham Alisher Navoiy o‘z “Layli va Majnun”ining so‘ngida quyidagi baytni keltirgan: So‘gin nechakim uzatdim oxir, Yig‘lay-yig‘lay tugatdim oxir. [15:208] “Layli va Majnun” ko‘p asrlik tarixga ega. Uning ildizlari, mashhur adabiyotshunos-matnshunos akademik I.Krachkovskiy ta’kidlaganidek, VII asrning ikkinchi yarmiga borib taqaladi. Ayrim arab manbalarining ma’lumotiga ko‘ra, Majnun tarixiy shaxs. U Bani Omar qabilasidan chiqqan, uning asl nomi Qays ibn Mulavvah (yoki Qays ibn Muod ) bo‘lgan. U qabiladoshi Laylini sevgan va o‘z sevgisi, hijron azoblari haqida mungli she’rlar bitgan. Bunday ma’lumot ibn Qutaybaning "Kitobutshe’r va shuaro" asarida ham keltiriladi. Shu bilan birga, boshqa manbalar bu ma’lumotlarni rad etadi. Jumladan, arab olimi Avon ibn Hakim al-Qalbiy (764 yilda vafot etgan), arab tarixchisi Hishom al-Qalbiy (819 yilda vafot etgan)lar Majnun tarixiy shaxs emas, uning nomi majoziy, sevgi, hijron she’rlari esa umaviy xonadoniga mansub bir oshiq yigit tomonidan bitilgan va asl nomini oshkor etmaslik uchun Majnun taxallusini qo‘llagan, deyishadi. Shu tariqa VII asrning ikkinchi yarmidan boshlab arab poeziyasida Majnun taxallusli mungli she’rlar ko‘payib, keng tarqalib boradi. Vaqtlar o‘tishi bilan ko‘plab afsonalar, rivoyatlar to‘qiladi va ular turli manbalardan joy ola boradi. “Layli va Majnun” nomi ostidagi sujet XII asrgacha arab xalq adabiyotida ertak shaklida namoyon bo‘lgan. Keyinchalik bu mavzudagi asar Bobil (Iroq) adabiyotida nomi keltirib o‘tilsa-da, lekin asar haqidagi ma’lumotlar saqlanmagan. [16:17] XI asrning