logo

Sharq mumtoz adabiyotida Layli va Majnun haqidagi sujetlar

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.5068359375 KB
Mavzu:  Sharq   mumtoz   adabiyotida   Layli   va   Majnun   haqidagi
sujetlar
Reja: 
Kirish. 
I   bob.   Navoiy   davrigacha   bo'lgan   adabiyotda   "Layli   va   Majnun"   haqidagi
dostonlar sujeti
I.1. Ganjaviy va Dehlaviy ning "Layli va Majnun " haqidagi dostonlari 
I.2. Navoiy "Layli va Majnun"ning o‘ziga xos jihatlari
II bob.  Navoiydan keyingi davrda yozilgan "Layli va Majnun" haqidagi sujetlar
II.1.   Navoiy   va   Fuzulining   "Layli   va   Majnun"dostonlarida   bosh   qahramonlar
portreti
II.2.  "Layli va Majnun" haqidagi boshqa sujetlar
III. Xulosa 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI Kirish
        Mavzuning dolzarblig i. Yaqin va O‘rta Sharq xalqlari adabiyotida Layli va
Majnun mavzusiday keng tarqalgan boshqa bir ishq qissasini topish qiyin. Mana
on   uch   asrdirki,   ushbu   mavzuda   adabiyot   olamida   she‘r   va   dostonlar   bitib
kelinadi.   Ushbu   qissaning   kelib   chiqish   manbai   qadim   arablar   hayoti   bilan
bogliq   voqealarga   borib   taqaladi.Alisher   Navoiy   ijodi   cheksiz   ummon   kabidir.
Taniqli   adabiyotshunos   Abduqodir     Hayitmetov   Navoiy   sheriyatini   o`rganish
bo`yicha   muhim   mulohazalarni   bayon   etib,   shunday   yozadi:   Navoiyning   lirik
merosini   bundan   buyon   ma ' lum   bir   tematik   qismlarga   bo`lib   o`rganish   ular
bo`yicha   muayyan   xulosalarga   kelishni   osonlashtiradi.   Navoiy   Xamsasini
o`rganish va o`rgatishda ham bu qimmatli fikrlarga suyanish lozim.
      Alisher   Navoiyning   Xamsa   asari   bebaho   manaviy   xazina.   Uning   tarkibidagi
har   bir  dostonning  o`zi  bir   mo`jiza.  Ana  shu   mo`jizalardan  biri   bo`lmish   Layli
va Majnun dardchil, mungli ishq haqidagi qissa hisoblanadi. 
      Mamlakatimiz  birinchi  Prezidenti Islom Karimov: «Insonni olam gultoji deb
ulug`lagan   hazrat   Navoiyning   butun   hayoti,   butun   ijodi   zamirida   ezgulik,
adolat,   nafosat   kabi   yuksak   tuyg`ular   dunyoni   obod   va   munavvar   qiladi,
bashariyatni   ma’naviy   halokatdan   qutqaradi,   degan   qat’iy   ishonch   mujassam»
deb bejiz aytmaganlar.
    Navoiy   Nizomiyning   do‘stinini   qalaga,   Dehlaviynikini   yaxshi   bezakli   qasrga
o`xshatib,   o`zining   dostonini   esa   qala   va   qasr   atrofidagi   shahar   va   bog`larga
qiyos etadi. Shoir o`z asarini Firoqnoma, Nomai dard deb ham ataydi. 
      Bu dostonning asosiy g`oyasi ham, qahramonlari ham, syujeti ham Nizomiy 
qanday bo`lsa, Xusrav Dehlaviy, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy va boshqalarda ham 
shundaydir. Shunga qaramay, bu avtorlarning hammasi original asar yozgan. 
Chunki bu qissani har qaysi sanatkor o`zi yashagan tarixiy sharoitdan kelib 
chiqib, o`z individual stili va shoirlik temperamenti bilan kuylagan.  Kurs 
ishining dolzarbligi esa ularni qiyosan yortganligidadir.
         Mavzuni o’rganilganlik darajasi.          Alisher Navoiyning Layli va Majnun
dostoni   turkiy   tilda   ushbu   mavzuda   yaratilgan   ilk   doston   bolib,   Navoiy   uni
yaratishdan   avval   arab   rivoyatlari   bilan   bir   qatorda   Nizomiy   Ganjaviy,   Xusrav
Dehlaviy, Ashraf  Marogiy va Shayxim  Suhayliy dostonlarini chuqur  o'rganadi.
U xamsanavislikda o ' zigacha mavjud an ' analardan ijodiy foydalangan holda o ' z
dostoniga yangicha ruh bag'ishlaydi, o ' z davrining talab va ehtiyojlaridan kelib
chiqib, afsonaga yangi libos ki y gizadi.      Layli va Majnun haqidagi sujetlarning
ko‘pchiligi   ayro   tarzda   o‘rganilganligi   sababli   o‘zaro   uyg‘unlashtirish   borasida
ushbu kurs ishi yanglik sanaladi.         Mavzuning   maqsadi .   Kurs   ishining   asosiy   maqsadi   Layli   va   Majnun
haqidagi ayrim sujetlarni qiyosiy tahlil qilish va misollar asosida yoritish.
    Kurs ishi predmeti.  Kurs ishining predmeti sifatida quyidagilar tanlab olindi:
     - Layli va Majnun haqidagi sujetlarni yoritish;
      -ularning farqli jihatlarini ochib berish;
      -Ganjaviy "Layli va Majnun"ini o‘rganish;
        -Dehlaviy "Majnun va Layli"sini tahlil qilish
      -Navoiy davrigacha bo‘lgan "Layli va Majnun" sujetlarinh yig‘ish;
       -Navoiy "Layli va Majnun" asarini o‘ziga xosliklarini aniqlash;
    -   Navoiy davridan keyingi ushbu mavzudagi sujetlarni to‘lassh.
            Kurs   ishi   obyekti.   Alisher   Navoiy   va   boshqa   ijodkorlarning   "Layli   va
Majnun"haqidagi   asarlari,   ular   bilan   bog‘liq   quyidagi   qo‘llanma   va   maqolalar
kurs   ishining  obyekti  sifatida  tanlab  olindi.  Tahliliy  asosda   yoritildi.:   Ganjaviy
"Layli   va   Majnun"   asari,   Dehlaviy   "Majnun   va   Layli",Муҳаммад   Фузулий
"Лайли   ва   Мажнун"   ,   Alisher   Navoiy   "Layli   va   Majnun",   Mukammal   asarlar
to`plami, Ahmedov T. "Alisher Navoiyning Layli va Majnun dostoni", Маллаев
Н.   "Сўз   санъатининг   гултожи",   Tohirov   S.   "   Xamsanavislik   an'anasi   va
Alisher Navoiy "Xamsa"si" qo‘llanmasi.
      Kurs   ishining   ilmiy   uslubiy   jihatlari.   Kurs   ishida   O’zbekiston
Respublikasida   chop   ettirilgan   me’yoriy   huquqiy   hujjatlardan,   ilmiy
adabiyotlardan gazeta va jurnallardan, internet ma ' lumotlaridan foydalanilgan. 
             Kurs ishini hajmi va tarkibiy tuzilishi.   Kurs ishi kirish II ta bob, xulosa
va takliflar va foydalingan adabiyotlardan iborat.  I  bob.  Navoiy va  uning davrigacha bo'lgan adabiyotda "Layli va Majnun"
haqidagi dostonlar
I.1. Ganjaviy va Dehlaviyning "Layli va Majnun" dostonlari haqida
      Layli va Majnun”  dostoni o‘zining uzoq tarixiga egadir . Uning  tub   ildizlari,
mashhur   adabiyotshunos-matnshunos dan   biri   akademik   I.Krachkovskiy
ta’kidla b   o‘tkanidek,     VII   asrning   ikkinchi   yarmiga   borib   ulanadi .   “Layli   va
Majnun”   nomi   zamiridagi   sujet     XII   asrgacha   arab   xalq   adabiyotida   ertak
shaklida   namoyon   bo‘lgan   edi .   Keyinchalik   bu nday     mavzudagi   asar larning
Bobil   (Iroq)   adabiyotida   nomi   keltirib   o‘til gan   bo‘lsada ,   lekin   asar   haqidagi
ma’lumotlar saqlan ib qolmagan . Yozma shakldagi dostonlarning ko‘pligi hamda
asar g‘oyasining yetukligidan dostonlar xususiyatini va kelib chiqish genezisini
o‘rganishga   doir  Yevropa  adabiyotida  XX   asr   o‘rtalarida  yaratilgan  tadqiqotlar
ham  alohida yangilik sifatida  paydo bo‘lgan.  Badiiy adabiyotda bu qissa doston shaklida lk bor Nizomiy Ganjaviy tomonidan 1188-yilda   yozilgan ed i. Nizomiy
xalq     orasida   tarqalgan   rivoyatlardan   ijodiy   foydalangan   holda   “Layli   va
Majnun”  qissasini g‘oyaviy jihatdan mukammal va badiiy jihatdan yuksak asar
darajasiga  ko‘tardi. Keyinchalik Nizomiy an’anasini davom ettirgan bir qancha,
Sharq   adabiyotida,   salaflar   paydo   bo‘ldi.Ushbu   maqolada   “Layli   va   Majnun”
turkumidagi   dostonlarning   kelib   chiqish   tarixi,   undagi   obrazlarning   tarixiy
jihatlari,  genezisi     haqida mulohaza  yuritiladi.  Majnun  obrazining tarixiyligi, u
real   hayotda   mavjud   inson   bo‘lganligi   haqidagi   ma’lumotlar   maqolada
keltiriladi.   Shuningdek,   “Layli   va   Majnun”   turkumidagi   dostonlarni   o‘rgangan
olimlarning   ishlari   ham   tahlilga   tortilgan.   Layli   va   Majnun”   jahon   adabiyotida
sevgi   haqida   yaratilgan   eng   g‘amgin   qissalardan   biridir.   Biz,   boshqa   biron-bir
sevgi   asarining   “Layli   va  Majnun”chalik   fojiaviy,   sevishganlar   ma’naviy-ruhiy
olamining   chuqur   va   o‘ta   ta’sirli   ochilganini   bilmaymiz.   Shuning   uchun   ham
Alisher Navoiy o‘z “Layli va Majnun”ining so‘ngida quyidagi baytni keltirgan:
So‘gin nechakim uzatdim oxir,
Yig‘lay-yig‘lay tugatdim oxir. [15:208]
“Layli   va   Majnun”   ko‘p   asrlik   tarixga   ega.   Uning   ildizlari,   mashhur
adabiyotshunos-matnshunos   akademik   I.Krachkovskiy   ta’kidlaganidek,   VII
asrning     ikkinchi   yarmiga   borib   taqaladi.   Ayrim   arab   manbalarining
ma’lumotiga   ko‘ra,   Majnun   tarixiy   shaxs.   U   Bani   Omar   qabilasidan   chiqqan,
uning   asl   nomi   Qays   ibn   Mulavvah   (yoki   Qays   ibn   Muod   )   bo‘lgan.   U
qabiladoshi Laylini sevgan va o‘z sevgisi, hijron azoblari haqida mungli she’rlar
bitgan.   Bunday   ma’lumot   ibn   Qutaybaning   "Kitobutshe’r   va   shuaro"   asarida
ham   keltiriladi.   Shu   bilan   birga,   boshqa   manbalar   bu   ma’lumotlarni   rad   etadi.
Jumladan,   arab   olimi   Avon   ibn   Hakim   al-Qalbiy   (764   yilda   vafot   etgan),   arab
tarixchisi Hishom al-Qalbiy (819 yilda vafot 
etgan)lar Majnun tarixiy shaxs emas, uning nomi majoziy, sevgi, hijron she’rlari
esa umaviy xonadoniga mansub bir oshiq yigit tomonidan bitilgan va asl nomini
oshkor   etmaslik  uchun   Majnun  taxallusini   qo‘llagan,  deyishadi.   Shu  tariqa   VII
asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab   arab   poeziyasida   Majnun   taxallusli   mungli
she’rlar  ko‘payib,  keng  tarqalib  boradi.  Vaqtlar  o‘tishi  bilan  ko‘plab  afsonalar,
rivoyatlar to‘qiladi va ular turli manbalardan joy ola boradi. “Layli va Majnun”
nomi ostidagi sujet XII asrgacha arab xalq adabiyotida ertak shaklida namoyon
bo‘lgan. Keyinchalik bu mavzudagi asar  Bobil (Iroq) adabiyotida nomi keltirib
o‘tilsa-da,   lekin   asar   haqidagi   ma’lumotlar   saqlanmagan. [16:17] XI   asrning o‘rtalarida   fors   sayohatchisi   Nosir   Xusravga   ko‘chmanchilar   Toif   (Saudiya
Arabistoning g‘arbida joylashgan shahar) yaqinidagi Araviyada Layli yashagan
qal’a   xarobalarini   ko‘rsatishganligini,   shu   bilan   birgalikda,   bu   yerda
ko‘chmanchi   Amir   qabilasidan   Al-Mulavvahning   o‘g‘li   Qays   Layliga   oshiq
bo‘lib,   undan   ayrilgandan   so‘ng   sahroda   halok   bo‘lganligi   haqida   hikoyani
so‘zlab   berishganini   aytib   o‘tgan. [17:173]   Keyinchalik   og‘zaki   shakldagi   ertak
sujeti yozma adabiyot shaklida namoyon bo‘la boshladi. [9:588-561]
       Ishda arab, fors-tojik, turkiy manbalarga, jahon adabiyotshunosligi, xususan,
rus   sharqshunosligi   va   ozbek   adabiyotshunosligida   “Layli   va   Majnun”   sujeti
bo’yicha   amalga   oshirilgan   ishlar   haqida   ma’lumotlar   berilgan.   Maqolada
qiyosiychog’ishtirma, tarixiy-tipologik metodlardan foydalanilgan.
        Badiiy   adabiyotda   bu   qissa   doston   shaklida   ilk   bor   Nizomiy   Ganjaviy
tomonidan   1188-yilda   vujudga   keldi.   Nizomiy   xalq   orasida   tarqalgan
rivoyatlardan   ijodiy   foydalangan   holda   “Layli   va   Majnun”   qissasini   g‘oyaviy
jihatdan   mukammal   va   badiiy   jihatdan   yuksak   asar   darajasiga   ko‘tardi.
Keyinchalik Nizomiy an’anasini  davom ettirgan bir qancha, Sharq adabiyotida,
salaflar   paydo   bo‘ldi.   Bular:   Amir   Xusrav   Dehlaviy   (“Majnun   va   Layli”),
Jamoliy   (“Mahzun   va   Mahbub”   nomi   ostida   “Layli   va   Majnun”   dostoniga
tatabbu’),   Ashraf   Marog‘iy   (“Ishqnoma”   nomi   ostida   1438-yilda   yaratilgan
bo‘lib,   bu   ham   tatabbu’),   Abdurahmon   Jomiy,   Kotibi   Turshiziy   (“Layli   va
Majnun”), Abdulloh Xotifiy (“Layli va Majnun”), Badriddin Hiloliy (“Layli va
Majnun”),   Shahobiddin   Jomiy   (“Layli   va   Majnun”),   Shayxim   Suhayliy,   Ali
Ohiy, Xoja Imod Loriy, Xoja Hasan Xizrshoh, Nosirxoja valadi Mansurxoja va
yana bir qator ijodkorlar yuzdan ortiq bu dostonga javob tariqasida o‘z asarlarini
yaratishadi. Alisher Navoiy o‘zining “Mahbub ul-qulub” asarida o‘z davrigacha
12   ta   “Layli   va   Majnun”   dostoniga   javob   yozganlarning   ism   sharifini   keltirib
o‘tadi.   [1:] Bu   ijodkorlarning   asarlarida   Qaysning   nomi   o‘zgartirilgan   bo‘lsada,
Nizomiy Ganjaviy an’anasi asosida yozilgan va hamohang yaratilishi odat tusiga
aylangan.   Yozma   shakldagi   dostonlarning   ko‘pligi   hamda   asar   g‘oyasining
yetukligidan dostonlar xususiyatini va kelib chiqish genezisini o‘rganishga doir
Yevropa   adabiyotida   XX   asr   o‘rtalarida   yaratilgan   tadqiqotlar   ham   alohida
yangilik   sifatida   vujudga   keldi.   Xususan,   I.Y.Krachkovskiyning   “Arab
adabiyotida   “Layli   va   Majnun”   dostonining   ilk   tarixi”   ( Ранняя   история
повести   о   Меджнуне   и   Лейли   в   арабской   литературе )   nomli   tadqiqoti
dostonlar   sujetining   kelib   chiqishi   haqida   dastlabki   manbalar   umumlashmasi
sifatida   maydonga   chiqqan   bo‘lsa,   Y.E.Bertelsning   “Arab   hikoyalari   asosida “Layli   va   Majnun”   dostoni   sujetini,   Nizomiy   va   Navoiy   dostonlari   talqini”
(“ Лейли   и   Межнун ”,   история   арабского   предания ,   версия   Низами   и   поэма
Навои ) nomli tadqiqoti Nizomiy va Navoiy asarlarining qiyosiga bag‘ishlangan
dastlabki   keng   ko‘lamdagi   ilmiy   tadqiqot   edi.   Dastlabki   o‘zbek   adabiyotida
“Layli   va   Majnun”   qissalarining   tarixiy   taraqqiyoti,   genezisi   va   ijodkorlar
asarlarining tahliliy jihatdan o‘rganilishi  quyidagi  ijodkorlar  tomonidan amalga
oshirilgan:
1. Natan Mallayev.  [11]  Olim Sharq adabiyotida yaratilgan “Layli va Majnun” 
asarlari   genezisiga   to‘xtalar   ekan,   I.Yu.Krachkovskiy   va   boshqa   ijodkorlar
tomonidan   keltirilgan   ma’lumotlarni   umumlashtirishdan   tashqari,
xamsanavistlar ijodiga ham alohida to‘xtalib o‘tadi. Dastlabki yozma “Layli va
Majnun”   dostonini   yaratgan   Nizomiy   Ganjaviy   an’anasidagi   o‘ziga   xoslik,
Xusrav Dehlaviy va boshqa xalaflarning asar voqealar rivojidagi ta’sir masalari
haqida fikr yuritiladi. Shu bilan birgalikda ijodkor Navoiy ijodiga to‘xtalar ekan,
shunday degan xulosaga keladi: “… Navoiy o‘z oldiga qo‘ygan ikki masalani –
hayotiy mazmun va til masalasini katta 
muvaffaqiyat   bilan   hal   etdi,   “Layli   va   Majnun”ning   tarixiy   takomilida   yangi
davr boshlab berdi…” [11:564]
2.   Muso   Toshmuhammad   o‘g‘li   Oybek.   Ijodkor   asarida   10   Navoiy   ijodidagi
“Layli   va   Majnun”   dostonining   badiiy   tahlili   aks   ettirilgandir.   Ijodkor   shoir
asarlari   tahlilini   boshqa   asarlari   tahlili   jarayonida   voqeaviy   tarzda   mazmunini
keltiradi   va   obrazlardagi   ijodkor   mahoratiga   baho   bergan   holda:   “Farhod   va
Majnun,   Shirin   va   Layli   ideal   qahramonlar.   Ular   hayotiy   bachkanaliklar   bilan
o‘ralmaydilar,   maishiy   faktlarga   ko‘milmaydilar.   Ularning   shoirona
yorqinligiga,   ideyaviy   ulug‘vorligiga   ko‘lka   tashlovchi   har   nav   tasodifiy
chizg‘ilar,  tor   maishiy  sharoitlar   shoir  tomonidan  ustalik  bilan o‘chiriladi…”  –
deya o‘z xulosasini keltiradi.
3.   Abduqodir   Hayitmetov.   Ijodkor   Navoiy   ijodida   “Layli   va   Majnun”
dostonining   o‘rni   haqida   gap   yuritar   ekan,   davr   tazyiqlarini   inobatga   olishga,
ishqmuhabbat   mojarolarini   davr   voqealariga   moslashtirishga   (Navoiy   davrini
XX   asrning   70-yillariga   qiyosan   o‘rganishga)   majbur   bo‘lganligiga   guvoh
bo‘lamiz:   “Alisher   Navoiy   o‘z   qahramonlaarining   ayanchli   taqdiri   orqali   o‘z
davridagi   ezilgan   xalq   ommasining   taqdirini   ham   aks   ettirgan   va   bunday
o‘rinlarda xalq ommasining keskin noroziligini ham ifoda etgan…” 4.   Olim   Sharafiddinov.   Alisher   Navoiy   hayoti   va   ijodi   haqida   fikr   yuritgan
ijodkor,   shoir   hayot   yo‘li   bilan   birgalikda,   asarlarining   tahliliga   ham   alohida
boblar   ajratadi.   “Layli   va   Majnun”   nomi   ostidagi   bobda   quyidagi   fikrlarni
bayoniga   guvoh   bo‘lamiz:   “Layli   va   Majnun”   mashhur   arab   afsonasi   sujetida
yozilgan   dostondir.   Shoir   unda   bir-birini   sevgan   oshiq-ma’shuqning   boshidan
kechirgan qayg‘uli voqealarni, ularning halokatga uchrashlarini … yozadi”.
5. Aziz Qayumov. Ijodkor  Navoiy  yaratgan  “Layli  va Majnun”  asaridagi  Qays
obraziga   alohida   to‘xtalganligiga   guvoh   bo‘lamiz.   Ijodkor   Qaysning   dunyoga
kelishi   va   ta’lim   olishidan   tortib,   Layliga   oshiq   bo‘lib   qolgan   “Majnun”ga
aylanishini   alohida   ta’kidlaydi   va   quyidagicha   xulosa   yasaydi:   “Dostonning
yakulovchi   bobida   Navoiy   bu   g‘am   dostonini   “yig‘lay-yig‘lay   tugatdim”   deb
xabar   qiladi,   dardman,   ishqli   kishilarni   ulug‘laydi,   yasama,   qalbaki   ishq
egalarini qoralaydi… Shoir o‘quvchilarining ishq g‘ami bilan shod bo‘lishlarini
va shunda uni ham yod etishlaridan umidvor bo‘ladi”.
  6.   Saida   Narzullayeva.   “Sovet   Sharq   xalqlari   adabiyoti   tarixida   “Layli   va
Majnun”   mavzusi”   ( Тема   « Лейли   и   Меджнун »   в   истории   литератур
народовСоветского   Востоко )   nomli   doktorlik   dissertatsiyasi   muallifi,
dostonning kelib chiqish tarixidan tortib obrazlar  qiyosi, sujet  va kompozitsion
tuzilishgacha   bo‘lgan   barcha   ma’lumotlarni   o‘sha   davr   ruhida   aks   ettirgan
bo‘lsada, lekin hozirgi kunda ham o‘zining salmog‘ini yo‘qotmaganligiga amin
bo‘lamiz.   Olima   “Layli   va   Majnun”   turkumidagi   dostonlarda   dastlab   Majnun
yetakchi   obraz   bo‘lgani,   keyinchalik   Layli   timsoli   ham   oldingi   planga   o‘tgani
haqida mulohazalarini bayon etadi.
7.   Dilnavoz   Yusupova.   Navoiy   ijodi   bilan   davomli   shug‘ullangan   ijodkor
o‘zining   “O‘zbek   mumtoz   milliy   uyg‘onish   adabiyoti”   (Alisher   Navoiy   davri)
nomli   o‘quv   qo‘llanmasida   “Layli   va   Majnun”   dostoniga   alohida   bob   ajratib,
unda dostonning kelib chiqish tarixi bilan birgalikda uch buyuk daho: Nizomiy
Ganjaviy, Amir Xusrav Dehlaviy, Alisher Navoiy dostonlarini tahlil maydoniga
tortadi .[22]
    “Majnun va Layli” dostoniga mavzu bo‘lgan g‘ussali fojia, sahroyi arab yigiti
– shoir   va devona  Qaysning  o‘z  Laylosiga  muhabbati   va  sadoqati   necha  marta
kuylanmasin,   baribir   har   safar   kishi   qalbini   larzaga   soladi.   Dehlaviy   qalamiga
mansub   asar   ham   ko‘zda   yosh   va   dilda   nur   bilan   o‘qiladigan   chin   mehr
tarannumidir.                Amir   Xusrav   dostonidagi   oshiq   va   ma’shuqa   uchrashuvi   tasvirlangan
epizod,   ayniqsa,   ta’sirlidir.   Doston   qahramonlarining   ishqi   muayyan,   hayotiy,
insoniy   muhabbat   edi.   Ammo   bu   muhabbat   nihoyatda   poklik   bilan   yo‘g‘rilgan
bo‘lib,   asar   oxirida   mo‘ysafidlar   “Xudoning   mo‘‘jizasi”   deb   talqin   qilgan   bu
muhabbatda   aslo   shahvat   g‘alaba   qila   olmasdi.   Majnun   va   Layli   o‘g‘rincha,
muvaqqat,   g‘ayriqonuniy   visolga   intila   olmasdilar,   ular   bunga   qobil   emasdilar,
zero,   bu   pok   insonlar   nazdida   munosib   tuyg‘u   emas.   Shuning   uchun   oshiqlar
qalbi naqadar olovli ehtiroslarga limmo-lim bo‘lmasin, ular orasidagi iffatu odob
chegaralari ham shunchalik yuksak edi. Ulug‘ ustozlar merosiga boqiylik baxsh
etuvchi   yuksak   haqiqatlar,   “ilohiy   mo‘‘jizalar”   ayni   shunday   tasvirlarda
namoyon   bo‘ladi.   Shoirning   o‘zi   bu   haqda   “Olloh   xazinasidan   bir   sir”,   deyish
bilan kifoyalanib qo‘ya qolgan.
            Umuman,   Sharq   she’riyatining   keyingi   rivojini   Amir   Xusrav   ta’sirisiz
tasavvur   qilish   qiyin.   Shu   sababli   ham   keyingi   asrlarda   Hindistonda,   Eron   va
Afg‘onistonda,   sobiq   Sovet   Ittifoqida   shoir   ijodiy   merosini   o‘rganish   va
asarlarini nashr qilish bo‘yicha samarali ishlar amalga oshirildi. Jumladan, jahon
miqyosida o‘tkazilgan shoir tavalludining 700 yillik tantanasi munosabati bilan
Moskvada “Xamsa” dostonlari, Dushanbeda “Do‘valroni va Xizrxon” asarining
ilmiy-tanqidiy matnlari fors alifbosida nashr etildi. Shoir hayoti va ijodi, ayrim
asarlari   haqida   A.A.Starikov,   G‘.Yu.Aliev,   M.Baqoev,   T.Muharramov   va
boshqa   qator   olimlarning   tadqiqotlari   yuzaga   keldi.   O‘zbek   tilida
I.Nizomiddinov,   Sh.Shomuhamedov   va   B.Musaev,   J.Mirsaidovning   risolalari,
shoir   asarlaridan   ba’zi   namunalar   bosilib   chiqdi.   1989   yilda   ushbu   satrlar
muallifining   shoir   dostonlari   tavsifiga   bag‘ishlangan   “To‘qqiz   osmon
yulduzlari” risolasi G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyotda bosib chiqarildi.  I.2. Navoiy "Layli va Majnun"ning o‘ziga xos jihatlari
Layli va Majnun s uj eti tarixi va taraqqiyoti.
Alisher   Navoiy   "Xamsa"sidagi   uchinchi   doston   "Layli   va   Majnun"dir.   Bu
doston   1484   yilda   hazaji   musaddasi   axrabi   maqbuzi   mahzuf   (maqsur)   vaznida
yozilgan.
Ey yaxshi oting bila sarog’oz,
Anjomi/g’akim yetar/ har og’oz.
  –  – v /  v   –   v  – /   v  –   ––
Maf`uvlu mafoilun mafoiyl
Doston   38   bob,   3622   baytdan   tashkil   topgan.   Alisher   Navoiygacha
bo’lgan   davrda   hamda   uning   zamonasida   "Layli   va   Majnun"   mavzusiga
murojaat qilib, dostonlar yozgan shoirlar ko’p edi.
Aslida   bu   mavzu   arab   xalqi   orasida   maydonga   kelib,   keyinchalik   islom
tamadduni tarqalgan o’lkalarda eng mashhur qissalardan biri bo’lib qoldi.
Olimlarning   tekshirishlari   shundan   dalolat   beradiki,   avvalida   arablarning
bani   Omir   qabilasiga   mansub   qays   va   uning   sevgisi   haqidagi   qissa   maydonga
kelib,   bu   qissa   ibn   qutayba,   al-Johiz,   Abulfaraj   kabi   olimlarning   "Kitob   ush-
she`r   vash-shuaro",   "Kitob   ul-og’oni"   nomli   asarlarida   hamda   umaviylar
davridagi shoirlar she`rlarida tilga olingan. Keyinchalik esa u islom madaniyati
tarqalgan g’ayri arab o’lkalarda to’laqonli badiiy asarlarning yaratilishiga sabab
bo’lgan. Ana shunday shoirlardan mashhuri Nizomiy Ganjaviydir. Undan keyin
Xusrav   Dehlaviy,   Ashraf,   Abdurahmon   Jomiy,   Shayxim   Suhayliylar   ham   bu
mavzuda   go’zal   asarlar   yozganlar.   Alisher   Navoiy   o’zining   "Layli   va
Majnun"ini yozayotganda eslatilgan va boshqa asarlardan xabardor edi. 
Alisher Navoiy o’zigacha yozilgan "Xamsa"larning fors tilida ekanligini uqtirib,
o’z "Xamsa"sini turk i y tilda yozishga kirishadi:
Men turkcha boshlabon rivoyat,
Qildim bu fasonani hikoyat. Kim shuhrati chun jahonga to’lg’ay,
Turk elig’a dog’i bahra bo’lg’ay. (9-tom, 311)
Alisher   Navoiy   "Layli   va   Majnun"   dostonida   shu   mavzuda   o’zigacha
yozilgan   asarlarga,   bir   tomondan,   o’xshaydigan   (mavzu,   voqea,   timsollar),
ikkinchi   tomondan   o’xshamaydigan   (voqea,   timollar   talqinida)   asar   yaratish
borasida   ko’p   o’ylagani   va,   nihoyat,   bu   masalaning   yechimini   topgani   haqida
shunday yozadi:
Kim, Ganjada ganjlar yoshurg’on,
Har ganjigakim yasadi qo’rg’on.
Yo hindnajodi hinduvizod-
Kim, qasrlarini qildi obod.
Har qal`a uchun kerakdurur shahr,
Ham qasrg’a bog’u sabzadin bahr.
Bo’lsa manga fursat ul qadar chog’
Kim, shahr ila tarh solibon bog’.
Bog’ini riyozi xurram etsam,
Shahrini savodi a`zam etsam. (9-tom, 34)
Bunday   mulohazaning   bayon   etilishiga   sabab   shuki,   bu   doston   haqida
juda   ko’p   olimlar   fikr   yuritdilar,   uni   har   bir   davr   talabi   asosida   tahlil   qilishga
urindilar.   Ammo   ular   Alisher   Navoiy   e`tiroflaridan   kelib   chiqib   bu   asarga
yondashmasdan, balki o’z tushuncha va maqsadlari asosida ish tutdilar.
Respublikamiz   mustaqillikka   erishgach,   umuman   merosga,   jumladan
Alisher Navoiyning "Layli va Majnun"iga ham istiqlol g’oyasi talablari asosida
yondashish,   uni   tahlil   qilishga   urinishlar   ko’zga   tashlanmoqda.   Masalan,
adabiyotshunos   Najmiddin   Komilovning   "Tasavvuf"   deb   nomlangan   birinchi
kitobining   (Toshkent,   "yozuvchi",   1996)   "Ishq   otashining   samandari"   bobi
Alisher   Navoiy   "Layli   va   Majnun"iga   bag’ishlangan.   Unda   dostondagi   ishqni
"ishqi   haqiqiy"   tarzida   tushinishg а   moyillik   ko’proqdir.   T.G’afurjonova   esa
"Layli   va   Majnun"   nashri   so’ngidagi   izohlarda   [9-tom,   318]   dostonda
"tasavvufga   doir   talqinlar   bo’lsa-da,…   majoziy   ishq   qismati,   ijtimoiy adolatsizlik   tasviri…   hayotiy   tasvirlangan"   tarzida   mulohaza   yuritadi.   Aslini
olganda ikki muallif ham haq. Chunki Alisher Navoiy dostonning eslatganimiz
"Ishq ta`rifi" bobida haqiqiy va majoziy ishqlar haqida ham so’z yuritib, Majnun
majoziy   ishqga   erishgan   va   haqiqiysidan   ham   bahramand   bo’lgan   timsol
ekanligini qayd etadi
Demak,   Majnun   obrazi   talqinida   Alisher   Navoiy   e`tirofidan   kelib   chiqib
shug’ullansa,   masala   ancha   oydinlashadi.   Layli   va   Majnun"   jahon   adabiyotida
samimiy   sevgi   haqida   yaratilgan   eng     Qamgin   qissalardan   biridir.   Biz,   boshqa
biron-bir   sevgi   asarining   "Layli   va     Majnun"chalik   fojiaviy,   sevishganlar
ma‘naviy-ruhiy   olamining   chuqur   va   o‘ta     ta‘ s irli   ochilganini   bilmaymiz.
O‘tmishda   o‘nlab   yozuvchilar,   xalq   ijodkorlari   bu     sevgi   qissasini   qayta-qayta
ishlaganlar.   Ayrim   arab   manbalarining   ma lumotiga   ko ra,   Majnun   tarixiy‟ ‟
shaxs.   U     Bani   Omir   qabilasidan   chiqqan,   uning   asl   nomi   Qays   ibn   Mulavvah
(yoki  Qays    ibn Muod )  bo lgan. U qabiladoshi  Laylini  sevgan  va o‘z sevgisi,	
‟
hijron   azoblari   haqida   mungli   she‘ r lar   bitgan.   Bunday   ma lumot   ibn	
‟
Qutaybaning "Kitobutshe‘r va shuaro" asarida ham keltiriladi. SHu bilan birga,
boshqa   manbalar   bu     ma‘lumotlarni   rad   etadi.   Jumladan,   arab   olimi   Avon   ibn
Hakim al-Qalbiy (764  yilda vafot etgan), arab tarixchisi Hishom al-Qalbiy (819
yilda   vafot   etgan)lar   Majnun   tarixiy   shaxs   emas,   uning   nomi   majoziy,   sevgi,
hijron   she‘rlari   esa   umaviy   xonadoniga   mansub   bir   oshiq   yigit   tomonidan
bitilgan   va   asl   nomini   oshkor   etmaslik   uchun   Majnun   taxallusini   qo‘ ll agan,
deyishadi.   SHu   tariqa   VII   asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab   arab   poeziyasida
Majnun taxallusli mungli she‘rlar ko‘ p ayib, keng tarqalib boradi. Vaqtlar o‘tishi
bilan   ko‘plab   afsonalar,   rivoyatlar   to qiladi   va   ular   turli   manbalardan   joy   ola	
‟
boradi.   VIII   asr   va   IX   asrning   boshlarida   yashagan   bazi   arab   tarixchilaridan
Avon ibn Hakim  al-Qalbiy, Hishom  al-Qalbiylar  esa  Majnunning  tarixiy shaxs
emasligi, Majnun nomi ham majoziy manoda keltirilgan deb ko`rsatgan. 
Xullas,   Majnun   obrazi,   uning   tarixiy   shaxsligi   munozaralidir.   Ammo   arab
sheriyatida   VII   asrning   2-yarmida   Majnun   taxallusi   bilan   qayg`uli,   mungli,
oshiqona   sherlar   yuzaga   kelgan.   VII   asrning   boshlarida   Majnun   haqidagi
rivoyatlar   yuzaga   kelgan,   IX   asrga   kelib   keng   tarqalgan.   Rivoyatlar   zamirida
Layli va Majnun haqidagi yirik obidalar paydo bo`la boshlagan. 
Layli   va   Majnun   haqida   birinchi   marotaba   1188-yilda   Ozarbayjon   shoiri
Nizomiy   Ganjaviy   doston   yozgan.   Bu   doston   bilan   Layli   va   Majnun
Xamsachilikning ananaviy dostoniga aylanib qoldi. Ibn Qutayba, Al-Johiz, Abu
Bakr   al-Volibiy   va   boshqa   arab   olimlarining   asarlarida   Layli   va   Majnun haqidagi turli rivoyatlar beriladi. B а diiy  а d а biyotg а  k е lg а nd а  Niz о miy G а nj а viy,
Х usr а v   D е hl а viy,   А shr а f,   J о miy,   А mir   Sh а yhim   Suh а yliy   q а l а mig а   m а nsub
d о st о nl а r   yar а til а di.   Turkiy   tild а   es а   Gulsh а hriy,   О shiq   P о sh о ,   Sh а hidiy   k а bi
Sh о irl а r   L а yli   v а   M а jnun   о r а sid а gi   ishq   s а rguz а shtl а ri   h а qid а   o`z   d о st о nl а rid а
а yrim   p а rch а l а r   b е rdil а rki,   bu   p а rch а l а r   L а yli   v а   M а jnun   а fs о n а sining   turkiy
tild а gi d а stl а bki kurt а kl а ri sif а tid а   а h а miyatlidir.
N а v о iy   Niz о miy   d о st о nini   “q а l’ а g а ”,   D е hl а viy   а s а rini   ya х shi   b е z а kli
“q а sr”g а  o` х sh а tib, o`zining d о st о nini es а  “q а l’ а ” v а  “q а sr”  а tr о fid а gi sh а h а r v а
b о g`l а rg а   qiyos   et а di.   Sh о ir   o`z   а s а rini   “Fir о qn о m а ”,   “N о m а i   d а rd”,
“Motamnoma” d е b h а m  а tagan. 
Sh о irning   ushbu   d о st о nni   yozishd а n   m а qs а di:   “M а qsudim   em а s   edi   f а s о n а ”.
Sh о ir n а z а rid а , ushbu syuj е td а n turkiy  ха lql а rning h а m b а hr а   о lishi bo`lgan.
M е n  turkch а  b о shl а b о n riv о yat
Qildim bu f а s о n а ni hik о yat.
D о st о nd а   h а qiqiy   ishq   bil а n   m а j о ziy   ishq   uyg`unl а shib   k е t а di.   А s а rd а gi
M а jnun   -   о shiq,   fid о k о rlikning   r а mzi   bo`ls а ,   L а yli   go`z а llik   v а   p о klikning
tims о lidir. 
“Layli   va   Majnun”   dostoni   “Xamsa”   tarkibidagi   nisbatan   ixcham
masnaviylardan   biri   bo`lib,   aruzning   hazaji   musaddasi   ahrabi   maqbuzi   mahzuf
bahrida bitilgan. 
Sharq   mumtoz   adabiyotida   o`ziga   xos   an’ana   mavjud.   Unga   ko`ra   har   qanday
asar Xudoning madhi – hamd, undan iltijo – munojot, Muhammad payg`ambar
ta’rifi   –   na’t   kabi   boblar   bilan   boshlangan.   N а v о iyning   “L а yli   v а   M а jnun”
d о st о nining   1-   b о bi   h а m   х uddi   shu   а n’ а n а g а   muv о fiq   Х ud о   m а dhig а
b а g`ishl а ng а ndir.   Und а   sh о ir   f а yl а suf   о lim   sif а tid а   о l а mning   yar а tilishi,   tun,
kun,   о y, quyosh, yulduzl а rning, b а h о r, kuz, qish f а sll а ri, ins о nning yar а tilishi -
Х ud о ning   b е qiyos   qudr а ti   if о d а si   ek а nligini   t а ’kidl а b,   ung а   h а md-u   s а n о l а r
o`qiydi. 
      “L а yli   v а   M а jnun”   d о st о nid а   N а v о iy   ishq   h а qid а ,   ishqning   ins о n   jismig а
s о l а dig а n   g` а l а yonl а ri   h а qid а ,   bu   yo`lg а   kirg а n   kishining   h а yoti   iztir о b,   ruhiy
qiyn о ql а rg а   to`l а     bo`lishini     L а yli   v а   M а jnun   о br а zl а ri   о rq а li   b а yon   et а di.
D о st о nd а  L а yli v а  M а jnunning  а l а mli, f о ji а li k е chinm а l а ri t а svirl а ng а n.  M а jnun   о t а sining   b е f а rz а ndligi,   Q а ysning   tug’ilishi,   uning   L а yli   bil а n
uchr а shishi, L а ylig а  bo’lg а n ishqi, shu ishq tuf а yli b о shig а  tushg а n musib а tl а ri,
bir n е ch а  m а rt а  hushid а n k е tishi, el  о r а sid а  «M а jnun» d е b n о m chiq а rishi, s а hr о
k е zishi,   Ibn   S а l о mning   L а ylig а   s о vchi   yub о rishi,   M а jnunning   h а yv о nl а r   bil а n
do’stl а shishi, N а vf а l bil а n uchr а shuvi, j а ng bo’lishi, L а yli v а  M а jnunning Z а yd
tuf а yli   ха t   о rq а li   bir   -   birl а rid а n   ха b а rd о r   bo’lishl а ri,   M а jnunning   N а vf а l
yurtid а n   q о chib   k е tishi,   L а ylining   es а   Ibn   S а l о mning   z о lim   ch а ng а lid а n
qutilishi,   ikki   s е vishg а nl а rning   bir-birining   v а slig а   y е tishishi   v а   j о n   b е rishl а ri
d о st о nning  а s о siy syuj е tini t а shkil qil а di.
II bob.  Navoiydan keyingi davrda yozilgan "Layli va Majnun" haqidagi
sujetlar
II.1.  Navoiy va Fuzulining "Layli va Majnun"dostonlarida bosh
qahramonlar portreti
      Alisher   Navoiy   va   Muhammad   Fuzuliy   “Layli   va   Majnun”   dostonlari
yaratilgan   vaqt   bir-biridan   unchalik   uzoq   emas.   Jumladan,   hazrat   Navoiy   o‘z
dostonini   1484   yili   yaratgan   bo‘lsa,   Fuzuliy   “Layli   va   Majnun”i   1536-1537
yillarda   vujudga   kelgan.   Yaratilishida   yarim   asrdan   sal   ko‘proq   muddat   farq
bo‘ l sa-da,   har   ikki   doston   sujeti   va   kompozitsiyasi,   ijodkorlar   uslubi   va
yondashuv mezonlari bir-biridan farq qiladi. Alisher Navoiy “Layli va Majnun”i
Nizomiy-Ganjaviy   va   Xusrav   Dehlaviyning   shu   nomdagi   dostonlari   bilan
qiyosiy o‘ r ganilgan. Nizomiy va Fuzuliy dostonlari qiyosiy tahlili bo‘yicha ham
bir qancha tadqiqotlar yaratilgan. Biroq Alisher Navoiy va Muhammad Fuzuliy dostonlari   o‘zaro   muqoyasa   etilgan   emas.   Bu   esa,   o‘ z   navbatida,   ushbu   ikki
mutafakkir   asarlari   qiyosiga   bag‘ishlangan   tadqiqotlar   yaratilishi   zarur
ekanligidan   dalolatdir.   Muhammad   Fuzuliyning   dostoni   Alisher   Navoiyning
“Layli   va   Majnun”idan   kompozitsiya   jihatidan   bir   muncha   farq   qiladi.
Jumladan,   ulug‘   ozarbayjon   shoiri   dostonni   hazrat   Alisher   Navoiy   kabi
masnaviy   janrida   bitgan   bo‘ l sa-da,   biroqo‘rni-o‘ r ni   bilan   boshqa   janrlarga   –
g‘azal,   murabba ,   ruboiy,   soqiynoma   kabi   she‘‟ r iy   shakllarga   ham   murojaat
etadi.   Bu   uslub,   birinchidan,   dostondagi   badiiy   tasvirning   ta‘ s irchanligini
oshirishga   xizmat   qilgan   bo‘ l sa,   ikkinchidan,   yangi   she‘ r iy   shaklga   o‘tilishi
orqali   kitobxonning   fikr   o‘ z anini   masalaning   mohiyatini   yanada   chuqurroq
anglash   sari   burib   yuboradi.   Uchinchidan,   kitobxonning  asar   qahramoni   ahvoli
ruhiyatini   yaqqolroq   his   etishiga   yordam   beradi.   Asar   kompozitsiyasining   bu
tarzda tuzilishi Fuzuliyning o ziga xos ijodiy metodi talablaridan kelib chiqqan,	
‟
deyish   mumkin.   Qolaversa,   shoir   yashagan   davr   dostonchilik   ana‘ a nalari   ham
shunday     yo‘ l   tutishni   taqozo   etgan   bo‘ l ishi   haqiqatga   yaqin.   Ikki   doston
qiyosiga   kirishar   ekanmiz,   avvalo   dostonning   bosh   qahramonlari   Layli   va
Majnunning   portretlari   qiyosiga   e‘tiborqaratmoqchimiz.   Nazariy   adabiyotlarda:
“Portret epik asarning kompozitsion unsuri bo‘ l mish tavsifning bir ko‘rinishidir.
Shartli   ravishda   statik   va   dinamik   portret   turlari   farqlanadi.   Statik   deyilishiga
sabab   shuki,   portretning   bu   navida   personajning   tashqi   qiyofasi   syujet   voqeasi
to‘xtatilgan   holda   ancha   mufassal,   detallashtirib   chiziladi.   Odatda   bunday
portretlar personaj asar voqeligiga ilk bor kirib kelgan pallada beriladi. Dinamik
portret   deganda   esa   mufassal   tasvir   emas,   balki   voqea   va   dialoglar   tasvirida,
ya‘ n i harakat davomida berib boriluvchi personaj tashqi ko‘rinishiga xos ayrim
detallar nazarda tutiladi. Bunday portret detallari (yuz-ko‘ z  ifodalari, tana holati
va   harakati,   qiliqlari)   ko‘proq   r emarkalardan   joy   oladi   va   personajning   ayni
paytdagi   ruhiy   holatini   ifodalashga   xizmat   qiladi”   . [19]   O‘zining   rang-
barangligi, tasvirlarni badiiy jihatdan sayqallab,  go‘zal  tarzda ifoda etishi bilan
ajralib   turadigan   Alisher   Navoiy   ijodida,   xususan   buyuk   adibning   “Layli   va
Majnun”   dostonida   portret   va   xarakter   epik   tasvirni   ifodalashda   muhim   o‘rin
tutadi.   Ijodkorning   tasvir   uslubi   o‘ziga   xos.   Shoir   mazkur   dostonida   portret   va
xarakterni   shunday   yoritib   berganki,   asar   qahramonlari   o‘quvchi   tasavvurida
o‘zining   individual   xususiyatlari   bilan   yaqqol   namoyon   bo‘ladi.   Masalan,
Alisher   Navoiy   o‘z   asarlarida   ayol   qahramonlarning   zohiriy   va   botiniy
go‘zalligini   shu   qadar   yuksak   badiiy   did   va   mahorat   bilan   tasvirlaydiki,   shoir
asarlari bilan tanishgan o‘quvchi  buni   chuqur   idrok   etadi.   Hazrat   Navoiy   “Layli   va   Majnun”   dostonining   XI
bobida Layli portretini yorqin tuyg‘ular va samimiy chizgilar orqali quyidagicha
ifoda etadi:
Mujgon safining qaro balosi,
Ko‘zlar uza soyaning qarosi.
Yo‘q soyaki, to‘rt saf chekib zang,
Majmui libosi surmairang.
Ochquncha yumub ko‘z ul sipahtiz,
Bir biriga tegib qilurg‘a xunrez.
Dema bu sipahni haylu hindu,
Chin dashti kiyiklariga mundu  . [4]
 Ya‘ni saflanib turgan kipriklari qora balodek, balki ko‘zlari uzra qora soyadek,
soyadek   ham   emas   balki   surmarang   libos   kiygan   lashkarlarning   saf   tortib
turishidir.   Ul   pari   ko‘zlarini   har   ochib   yumganda   bu   lashkarlar   qon   to‘kmoq
uchun   bir   birlariga   tashlanadilar.   Yo‘q   ular   hind   lashkarlari   emas.   Chin
dashtining ohulariga qo‘yilgan qopqondir. Muhammad Fuzuliy esa, Layli husni
ta‘rifini quyidagicha keltiradi:
Abrusi hami baloyi ushshoq,
 Ham juft latofat ichra, ham toq.
 Har kiprigi bir xadanggi xunrez,
 Paykoni xadanggi g‘amzai tez. [13]
    Ya‘ni uning kamon qoshlari oshiqlar uchun balodir. Uning har bir kiprigi qon
to‘kuvchi kamon o‘qlaridek. Har boqishda u kamon o‘qlari paykonidan shiddat
ila uziladi.
  Laylining   otasi   qizini   nihoyatda   sevganidan,   uning   kamolotga   erishishini
istaganidan   o‘z  qabilasida  Layliga  maktab  ochib  berdi.  U  maktabga  Qays   ham
keldi. Ammo u vaqtda Layli betob bo‘lib yotgan bo‘ladi. Ma‘lumki, betoblikda
kishi   husnida   o‘zgarishlar   bo‘ladi.   Bu   o‘rinda   hazrat   Navoiy   Layli   husniga
quyidagicha ta‘rif beradi. Layli demay, ul buti parizod,
Bir oriza birla erdi noshod.
Tab’ida quyosh kibi harorat,
Ayshiga solib erdi marorat.
Layli   demay,   ul   oy   yuzli   parizod   jismiga   quyosh   kabi   harorat   aziyat   berib,
guldek   taniga   xastalik   chang   soldi.   Shu   sabab,   uning   oppoq   yuzi   qizil   guldek
tovlanadi. Uning jismidan oqqan ter  ter emas, balki  gulobdir. Shu sabab, ul  oy
yotgan   xona   gulobxonaga   aylangan.   Layli   obrazini   adabiyotshunos   olim   Aziz
Qayumov quyidagicha tahlil etadi: “Laylining xush isli, oq va sarg‘ish tusli gul
(jasmin)   singari   jismini   isitma   otashi   gulga   o‘xshatib   qo‘ygan.   Bu   guldan
taralgan   ter   qiz   yotgan   uyni   gulobxonaga   aylantirgan.   Isitmao ti   bu   nafis‟
pardalarga   o‘ralgan   g‘unchadan   zarra   –   zarratob   paydo   etmoqda.   Mijozida
harorat   kamaygudek   bo‘lsa,   titratma   kuchayadi.   Oq   terak   tong   shamolida
silkinganidek   qizning   shamshod   qomati   bu   titroqda   qaltiraydi.   ”   Fuzuliy
Laylining peshonasidan oqqan terni Chin daryosiga mengzaydi:
Daryoyi balo jabini poki,
 Chin junbushi mavji sahmnoki.
 Chashmi siyaxina surmadanor,
 Hindusina surma ham giriftor.
Sanamning peshonasidan oqqan ter, Chin daryosi mavjlangani kabi dahshatlidir.
Ko‘zlariga   surma   tortilgan.   Ammo   surma   ham   uning   qaro   xoliga   asir
bo‘lgan.Natan   Mallayev   o‘zining   “So‘z   san‘atining   gultoji”   kitobida   Laylining
portretin   quyidagicha   tasvirlaydi:   “Layli   tashqi   qiyofasi   bilan   ham,   ma‘naviy
dunyosi va xulq atvori bilan ham nihoyatda go‘zal qiz. U g‘ayrat bilan o‘qiydi,
bilim   oladi,   fazilatiga   fazilat   qo‘shilib   boradi.   Layli   fazilatlari   bilan   muhiti
saviyasidan yuqori ko‘tariladi. Sevgi uning ma‘naviy dunyosini yanada boyitadi,
to‘ldiradi.” [12]
La’lida yig‘ib zaxirai jon,
Og‘zi suyi anda shirai jon.
Jon topibon ulki o’psa oni,  Mundin debon obi zindagoni.
  Ul   parining   lablari   hayot   berguvchidir.  Yo‘q   faqat   hayot   berguvchigina   emas,
ham jondan ayirib ham jon baxsh etguvchidir. Og‘zining suvi jon shirasi bo‘lib,
undan   kishi   hayot   topadi.   Shu   sababli   u   obihayotdir.   Ikki   qizil   labi   shu   jon
suvlarini   quyib   berguvchi   qadah   bo‘lsa,   iyak   ostidagi   baqbaqalari   “Jon”
so‘zining “nun” harfidir. Muhammad Fuzuliy:
Ruxsorina rangi g‘ozadan nang,
Hargiz anga g‘oza vermamish rang.
Ko‘z mardumagindano’lsa holi,
Ko‘z mardmagio’lurdi holi.
La’lu duru go‘starardi har dam,
Avroqi gul ichra iqdi shabnam.
  Uning   uyatdan   qizargan   yuzi   xuddi   upa   elik   surgandek.   Gulbarglari   ichida
shabnam   marvarid   donalari   kabi   sochilganidek,   uning   lablaridan   ham   shunday
durlar   sochiladi.   Laylining   go‘zalligi   ko‘rgan   ko‘zni   qamashtiradi,   dilni
yayratadi.   Boisi,   uning   yaratilishi   ishq,   asli   ishqdir.   Alisher   Navoiy   Laylining
nafaqat jismi balki ismi ham nihoyatda go‘zal ekanligini ta‘kidlaydi:
Yo‘q ikki sochi tuniga g‘oyat,
Ya’ni iki layli benihoyat.
Andin bo‘lib oti jilvaoroy,
Andoqki Barotu qadr aro oy.
 Uning sochlari shu qadar uzun va qoraki, xuddi intihosiz qora tunga o‘xshaydi.
Bu   shunday   tunki,   (barot)   qadr   kechasidek   qadrli   va   qutlug‘   tundir.     “Barot   u
qadr   (qadr   ramazon   oyi   ichida   bo‘lib,   “Laylat   ul   qadr”   [qadr   kechasi]   deb
ataladi.)   Bu   ham   barotga   o‘xshash   qutlug‘   tun   hisoblanadi.   Oylarning   ikki
qutlug‘ kunidir.” [25]
          Ikki   ijodkorning   mahorati     Majnun   portretining   yoritilishida   yanada
mukammal     va   go‘zal   namoyon   bo‘ladi.   Layli   ayol   kishi     bo‘lganligi   sababli
uning   husni   ta‘rifi   ancha   oson   va     o‘xshatishlarga   boy   qilib   ko‘rsatiladi.
Majnun     portreti   qiyosi   esa,   tabiiyki,   uning   ruhiyati   bilan     uyg‘un   ravishda yanada   ochiladi.   Sababi,   Majnun   ichki   va   tashqi   olami   bir   bo‘lgan   inson
obrazidir. Uning siyrati  ham surati  ham ishqdir. Hazrat Navoiy dostonning 10-
bobidan   asosiy   qismni   boshlaydi.   Bu   bob   Majnunning   tug‘ilish   ta‘rifi   bilan
boshlanadi.  Bani   Omar  qabilasida  uzoq  kutilgan  farzand  Qays  dunyoga  keladi.
Qaysning   tug‘ilishi,   osishi   tasvirida   ham   ilohiy   taqdir   sezilib   turadi.
Tug‘ilgandan ishq olovi bilan yo‘g‘rilgan Qays o‘tga talpinadi:
O‘t ko‘rsaki ,mayl etib nihoni,
Ishq o‘ti tasavvur etib oni.
  Otasi bu durni topganidan faxrlanib, ko‘p gavharlar sochib, tortiqlar berdi. Bir
necha   doyalar   uni   boqib   asradilar.   Qimmatbaho   matolar   bilan   yo‘rgaklab,
g‘uncha kabi ko‘plab liboslar bilan o‘radilar:
Hifz ayladi oni necha doya,
Har nav’ ishidan toparg‘a voya.
Chirmab yana kishu os birla,
G‘uncha kibi yuz libos birla.
 Dostonning keyingi o rinlarida Qaysning portreti chizgilari tabiat bilan uyg„un‟
holda tasvirlanadi: “Sayr chog‘i Layli bir tup gul ichiga kirib qoldi. Bu yerning
to‘rt   tarafi   gul   shohlari   bilan   o ralgan   bo‘lib,   yoqalarini   chok   qilib,   o‘z   holiga	
‟
zor   va   besabru   qaror   yig‘lar   edi”.   Navoiyning   ishq   haqidagi   tushunchasi
insonning   ilohiy   fayzdan   bahramandligi   bilan   bog‘liq   e‘tiqodiga   asoslangan,
ya‘ni   haqiqiy  muhabbat   faqat   pokiza   insonlar   qalbidangina   joy   olishi   mumkin.
Majnunning   qalbidagi   ana   shu   ishqining   siyratini   ziynatlab,   suvratiga   ham
go‘zallik   baxsh   etgan.   Alisher   Navoiy   ham   Majnun   portretini   shunday   ulkan
muhabbat   bilan   yaratadiki,   bu   obraz   qiyofasi   o‘zining   yagonaligi,   betakrorligi,
takrorlanmasligi   bilan   boshqa   obrazlardan   ajralib   turadi.   Muhammad   Fuzuliy
ham   Majnun   portretini   yaratishda   o‘ziga   xos   yo‘ldan   boradi.   Dostonlarning
voqealar rivoji o‘xshash, obrazlar uyg‘un, ammo ifoda o‘zgacha. Hazrat Navoiy
Majnun   obrazini   shunday   ta‘rif   etadiki,   qahramonning   ruhiy   holati,   xarakteri,
portreti   bir-biri   bilan   uzilmas   zanjirdek   bog‘lanib   keladi.   Bu   o‘rinda   zukko
kitobxon   ideal   oshiqni   tasavvur   etadi.   Muhammad   Fuzuliy   esa   Majnun
obrazining talqinini qisqa va lo‘nda keltiradi va uni bir o‘qishda anglab olishga
qiynalmaysiz. Masalan:
 Bar verdini holi bog‘i maqsud, Ochildi guli hadiqai jud.
 Chun va’da erishdi tug‘di bir oy,
Xurshid ruh ila olamoroy
  Majnunning   ota-onasi   farzandsizlikdan   qiynalib,   Allohdan   tunu-kun   farzand
so‘raydi.   Ularning   nolalari   qabul   bo‘lib,   Alloh   ularga   farzand   nasib   etadi.   Bu
inoyatdan   bag‘oyatda   shod   bo‘lgan   ota-ona   tuhfalar   tarqatadilar.   Dostonda
keltirilishicha, ularning bog‘ida ham nihoyat bir go‘zal gul yuz ochdi. Bir nafis
chechak   bo‘y   taratdi.   U   inson   farzandidan   ham   ziyoda,   uning   nafis   jismi   ishq
nuridan   jilolanib   turardi.   Nurdirkim,   olamni   yoritib,   isitib   turguvchi   bir
olovdir.Majnun kamolda yetuk bir farzand edi:
Xurshid kibi kamola qobil,
Iso kibi tifllikda komil.
  Ammo   Majnunning   dili   xufton,   xayoli   vayron   edi.   Ishq   uning   qalbini
ziynatlagan   bo‘lsa,   shunchalik   azob   domiga   tortib   borayotgan   edi.   Shu   sababli
yutgan   har   yutum   suti   sut   emas   qon,   onasining   ko‘kragi   uning   ishq   olovidan
kuygan jismi qarshisida paykon yanglig‘ turardi.
A’zosi ne dib alila afgor,
Aylardi mudom nolavu zor.
Sut ichsa sonurdikim, ichar qon,
Emchak ko‘rinurdi unga paykon.
  Majnun   portretini   o‘rganishga   kirishar   ekanmiz,   qahramon   tasviri   berilgan
o‘rinlarda uning tabiat bilan, atrofidagi yaqinlari bilan bo‘lgan munosabatlaridan
kelib chiqib ham, Majnunning xayoliy siymosini chizishimiz mumkin. Masalan,
Fuzuliy Majnunning ichki olamiga oid tasvirlarni quyidagicha keltiradi:
 Oxir kuning avval aylayub yod,
Oqitdi sirishku qildi faryod.
  Majnun   o‘zining   dardi   qanchalar   ulug‘   va   bu   ishq   dardiga   faqat   sabr   qilish
bilangina   chora   topishi   mumkin   ekanligini   yaxshi   anglardi.   Bir   so‘z   bilan
aytganda,   Hazrat   Alisher   Navoiy   ham,   Muhammad   Fuzuliy   ham   Layli   va
Majnun   portretini   ifoda   etishda   nihoyatda   go‘zal   va   yorqin   tasvirlardan foydalanadi.   Ikkala   dostonda   ham   qahramonlarning   nafaqat   zoxiriy,   balki
botiniy   go‘zalligi   yetuk   mahorat   bilan   tasvirlanadi.   Majnun   portreti   negizida
kamolga   yetgan   ishq,   komillik   kuylansa,   Layli   tasvirida   ilohiy   mazharga   xos
sifatlar yetakchilik qiladi.
II.2. "Layli va Majnun" haqidagi boshqa sujetlar
            Xoja   Imod.   Uning   «Laylo   va   Majnun»   dostoniga   Navoiy   baho   berib:
«masnaviysida   xiyla   rang   va   ziynat   bor»,-   deydi   va   g„azalida   ham   iste'dodi
borligini aytib, quyidagi matlani keltiradi:
Burd suyi lab zabonu shu'la zaddor joni man,  
Qard zohir lam'ai u otashi pinhoni man.
(Lablariga   til   urib   jonimga   o‘tlar   yoqdi   ul,Yoshirin   dil   o‘tidan   olamga   uchqun
choqdi   ul.)Amir   Shayx   Suhayliy   -   Alisher   Navonyning   do„stlaridan.   Navoiy
uning tojik va uzbek tillarida yozgan she'rlariga yuqori baho beradi: «ash'ori el
orasida   shuhrat  tutti», deydi.Uning  «Laylo va  Majnun»  dostoni   borligini  aytib,
undan Layloning ozib ketganligini chiroyli ta'rif etgan bir baytnni keltirardi:
Go`yi zamahash zi hol gashta,
Monandan sebi sol tashta.
(Iyagi shunday holga tushib qolganki,
Go‘yo bir yil turib qolgan olmaga aylangan,
Ya'ni ozib qurishib qolgan)
            Shahobiddin   Jomiyning   tug`ilgan   va   vafot   etgan   yillari   haqida   aniq
ma`lumot     yo`q.   Faqat   Xondamirning   "Makorim   ul-axloq"   ida   Shahobiddin
Jomiyning Alisher  Navoiy maslahatiga ko`ra "Layli va Majnun" va "Xusrav va
Shirin"   dostonlarini     yozgan.[Юсупова,   2013:85]   Filologiya   fanlari   doktori
Dilnavoz   Yusupovaning   qo`llanmasida     ko`rsatilishicha   bitta   dostonga   javob
yozgan   mualliflar   quyidagilar:   Layli   va   Majnun"   tipida   doston   yozgan
mualliflar:   Shayxim   Suhayliy,   Ali   Ohiy,   Xoja   Imod   Loriy,   Xoja   Xasan
Xizrshoh, Zave Qozisi. .
«Layli  va  Majnun»  qissasi   bayon  etilgan  asarlar   bilan  tanishib  borar   ekanman,
Bertels o‘z asarida bayon qilmagan hamda o‘zim na Navoiy va na Nizomiy va na   Fuzuliy   va   na   Xisrav   Dehlaviy   va   na   Jomiy   va   boshqa   «Layli   va   Majnun»
qissasiga bag‘ishlangan asarlarda bayon etilmagan holatlar bayoni berilgan ikki
asarga   ro‘baro‘   kelib   qoldim.   Bulardan   biri   boshqa   asarlarda   ko‘rinmagan
kishini   hayratga   soluvchi   sifatlar   bilan   boyitilgan   hazrat   Inoyatxon   bayoni
bo‘lsa, ikkinchisi 1976 yili Kievda chop etilgan B.Shidfar tahriri va so‘zboshisi
asosida   bizlarga   yetib   kelgan   «Banu   Amir   qabilasilik   Majnun   haqida   rivoyat»
(Skazanie o Madjnune iz plemeni Benu Amir) asarlaridir.
Quyida   hazrat   Inoyatxon   bergan   «Layli   va   Majnun»   rivoyatidan   parcha
keltiriladi:
...Majnunning   ota-onasi   Majnunning   Layliga   bo‘lgan   telbalarcha   ehtirosini
davolash   uchun   barcha   chora-tadbirlarni   ko‘rib   bo‘lishgach,   eng   yaxshisi
Laylining ota-onasiga murojaat qilish fikriga kelishadi va bu Majnunning jonini
qutqarish   uchun   ularning   eng   oxirgi   umidlari   bo‘ladi.   Ular   Laylining   ota-
onalariga  maktub  yo‘llaydilar   (ular  boshqa   dinga  mansub  edilar),  unda  bunday
deyilgan edi:
«Bizlar   Majnunning   xayolidan   Laylini   ko‘tarish   uchun   imkoniyatimiz
darajasidagi   barcha   choralarni   ko‘rdik,   lekin   biror-bir   natijaga   hali-beri
erishmadik.   Va   bizlarda   tanho   bir   umiddan   boshqa   umid   qolmadi   –   mabodo
sizlar ularning nikohiga rizolik bersangizlar».
Ular bularga javoban «Bu bizlarni mazax bo‘lishga olib kelsa-da, harqalay Layli
nazarimizda   bir   onga   bo‘lsada   Majnun   haqida   o‘ylamay   tura   olmaydi
chamamda.   Bizlar   uni   maktabdan   olib   ketganimizdan   buyon   u   kundan-kun
so‘nib   borayotir.   Shuning   uchun   bizlar   Laylini   Majnunga   uzatishga   qarshi
emasmiz,   lekin   shu   shart   bilanki,   uning   aqli   raso   ekanligiga   imonimiz   komil
bo‘lsa».   Buni   eshitgan   Majnunning   ota-onasi   juda   ham   quvonib   ketishdi   va
Laylining   ota-onasida   aqldan   ozibdi,   degan   shubha   uyg‘otmaslik   uchun
Majnunga   o‘zini   aqlli   tutib   yurishlikni   maslahat   berishadi.   Majnun   Layli   bilan
ko‘rishish   nasib   bo‘lishi   uchun   ota-onasi   nimaniki   xohlagan   bo‘lishsa,   barisini
bajarishga   rozi   bo‘ladi.   Ular   Sharq   udumlariga   binoan   qalliq   uyi   tomon
tantanavor   yo‘l   oladilar.   U   yerda   kuyov   uchun   maxsus   gullardan   marjon   qilib
o‘ralgan   joy   tayyorlangan...   Sovchilar   o‘tirgan   xonaga   tasodifan   Laylini   kunda
maktabga   borib   kelishida   kuzatib   yurgan   kuchukcha   kirib   qoladi.   Majnunning
nigohi   u   kuchukchaga   tushib   qoladi   va   uning   ichki   hissiyoti   tashqariga   otilib
chiqadi.   U   o‘zining   to‘rdagi   martabali   joyida   o‘tira   olmaydi.   U   kuchukcha
oldiga   yugurib   boradi   va   uning   panjalarini   o‘pa   boshlaydi   hamda   guldan qilingan   marjonni   u   kuchukning   bo‘yniga   ilib   qo‘yadi.   Majnun   u   kuchukka
aytmagan   yoki   ko‘rsatmagan   biror-bir   hurmat-izzat   alomati   yoki   ta’zimi
qolmaydi.   «Oshiq   uchun   sevgilisi   uyidan   ko‘tarilgan   chang   Ka’ba   misoldir».
Majnunning   o‘zini   bunday   tutishi   uni   o‘zgalar   nigohida   aqldan   ozgan   qilib
ko‘rsatadi. Chunki muhabbat  tili muhabbatsiz odamlar  uchun tushunarsizdir  va
Majnunning bunday xatti-harakati boshqalar nazarida odatdagi  ahmoqlik bo‘lib
ko‘rinadi.   Barcha   odamlar   xafa   bo‘lib   qolishadi.   Laylining   ota-onalari   esa
nikohga   rozilik   berishmaydi.   Bu   Majnun   ota-onasining   umidlarini   tugal
so‘ndiradi   va   ular   ushbu   ondan   boshlab   uni   kuzatib   yurishni   yig‘ishtirishadi,
chunki ularning nazarida uning uchun o‘lim va hayot bir narsaning o‘zi edi. Bu
Majnunga   shahar   kezib   Laylini   qidirishi   uchun   erkinlik   baxsh   etadi.   U   yo‘lida
kimki   uchrasa,   undan   Laylini   so‘rab   boradi.   Tasodifan   Majnun   tuyada   xat
tashuvchini uchratib qoladi va undan Layli haqida so‘rasa, u: «Uning ota-onalari
bu   yurtni   tashlab   yuz   chaqirim   nariga   ko‘chib   ketishgan»,   deya   javob   beradi.
Majnun   undan   Layliga   o‘zining   salomini   yetkazishni   iltimos   qiladi.   Xat
tashuvchi   «Jonim   bilan»,   deya   uning   iltimosini   qabul   qiladi.   Lekin   Majnun
so‘zlay   boshlaganida   uning   gapi   uzoq,   juda   ham   uzoq   vaqtga   cho‘zilib   ketadi.
«Sevgi   maktubini   tugallash  mumkin  emas».   Uning  sofdilligi  xat  tashuvchining
ko‘nglini ochadi va hayajonga soladi. Majnun tuyaning yonida yurib ketayotgan
bo‘lsa-da   va   o‘zining   uzoq   yo‘lida   yaxshi   hamroh   bo‘lsa-da,   tuya kash   unga
rahmi   kelib,   «Sen   o‘z   maktubingni   menga   bayon   qila   borib   10   mil   masofani
o‘tib   qo‘yding.   Men   uni   Layliga   yetkazishim   uchun   qancha   vaqt   sarflashim
kerak bo‘ladi bilasanmi? Bor  yo‘lingdan qolma, men naiki  kerak bo‘lsa, barini
bajo   keltiraman»,   deya   murojaat   qiladi.   Shunda   Majnun   orqaga   buriladi,   lekin
yuz   odim   ham   yurmasdan   qaytadan   xat   tashuvchiga   yetib   olib   «Ey   mening
mehribon   va   marhamatli   do‘stim,   Layliga   yetkazishing   uchun   senga   yana   bir
necha   og‘iz   so‘zlarimni   aytish   yodimdan   ko‘tarilibdi»,   deya   o‘zining   sevgi
maktubini   so‘zlari   bilan   davom   etirib   yana   o‘n   mil   masofa   o‘tib   ketganiniyam
sezmay qolibdi. Shunda xat tashuvchi «Baraka topkur, o‘zingga rahming kelsin,
bor yo‘lingdan qolma. Sen juda ham uzoq masofaga ketib qolding. Qandoq qilib
sen   menga   aytgan   gaplaringni   yodimda   saqlay   olaman.   Harщalay   yodimda
qoldirishga   harakat   qilaman,   sen   esa   hoziroq   orqangga   qayt.   Sen   shundog‘am
uying dan   juda   olislab   ketib   qolding»,   deya   Majnunga   rahmi   kelib   murojaat
qilibdi.   Shundan   so‘ng   Majnun   uyi   tomon   keta   boshlab   bir   necha   qadam
qo‘ygach,   yana   xat   tashuvchidan   aytib   yuborishi   zarur   bo‘lgan   nimalardir
xayoliga   kelib,   tag‘in   xat   tashuvchiga   yetib   olib,   qalbidagini   bayon   qilib,
tuyaning   yonida   keta   boshlabdi.   Shunday   asnoda   ikki   hamrohning   safari yakuniga   yetib,   Majnunning   o‘zi   Layli   yashayotgan   yurtga   kirib   boribdi.   Xat
tashuvchi   bunday   sof   muhabbatdan   hayronlikka   tushibdi   va   «Sen   Layli
yashayotgan   yurtga   yetib   kelding.   Hozircha   ushbu   nuray   boshlagan   masjidda
o‘tira   tur.   Hozir   sen   men   bilan   shahar   bo‘ylab   yursang,   ular   seni   Layliga
yetguningcha   xiyla   azoblashadi.   Senga   eng   yaxshisi   hozir   bir   oz   bo‘lsa-da,
hordiq   chiqarishdir,   chunki   sen   juda   uzoq   masofani   nafas   rostlamasdan,   dam
olmasdan   bosib   o‘tding.   Men   esa   sening   maktubingni   Layliga   yetkazaman»
debdi. «Muhabbatdan sarxush bo‘lganlar na vaqtni va na fazoni ko‘radilar».
Majnun uning maslahatiga ko‘nib o‘sha joyda qoladi. Uning dam olgisi keladi,
lekin   Layli   yashayotgan   shaharda   ekanligi   oyog‘ini   qaysi   yo‘nalishda   uzatish
muammosini   keltirib   chiqaradi.   Shimoldamikan,   balki   janubda,   balki   sharqda
yoki  g‘arb tomondadir  Layli, deya fikri  bir  to‘xtamga  kela bermagach,  o‘zicha
«Mabodo   bu   shaharda   Layli   bo‘lsa-yu,   u   tomonga   oyog‘imni   uzatsam,   men
tomonimdan   o‘ta   yuzsizlik   bo‘ladi,   yaxshisi   oyoqlarimni   arqon   bilan   osib
qo‘ygan   ma’quldir»   degan   xulosaga   keladi.   «Ma’shuqaning   uyi   oshiq   uchun
misli Ka’badir». Majnun tashnaligini qondirmoqlik uchun suv qidirib tashlandiq
bir idish tagida bir ozgina yomg‘ir suvini topib ichadi.
Xat tashuvchi  Laylini uyidan topgach, unga «Sen bilan xoli gaplashmoq uchun
juda   ko‘p   g‘ayrat   qilishimga   to‘g‘ri   keldi.   Jahonda   biror-bir   kimsaning   senga
bo‘lgan   muhabbati   muhabbatiga   teng   kela   olmaydigan   Majnun   mendan   senga
maktub   yubordi   va   u   yo‘l-yo‘lakay   maktubini   bayon   qilib   borar   ekan,   sening
shahringga mening tuyam bilan barobariga yetib keldi» debdi. Shunda Layli: «
Ey,   Osmonu   falak!   Bechora   Majnun!   Unga   nima   bo‘ldi?!»   deya   nido   qilibdi.
Layli o‘zining qari enagasidan: «Nafas rostlamay yuz mildan oshiq yo‘lni o‘tgan
odamga   nima   bo‘ladi?»  deb   so‘raganida,   u  darrov   javob  berib,   «Bunday   odam
o‘ladi» debdi. Shunda Layli «Bundan biror-bir chora bormi?» deya so‘raganida,
enaga   «U   bulturdan   beri   yig‘ilib   qolgan   yomg‘ir   suvidan   ichishi   kerak   va   u
suvdan   ilon   ham   ichgan   bo‘lishi   kerak   bo‘ladi.   So‘ngra   uning   ikki   oyog‘ini
arqon   bilan   bog‘lab   kallasini   yerga   qaratib   osib   qo‘yish   kerak   bo‘ladi   va   u
shunday holda uzoq vaqt osilib turishi kerak. Shu uning hayotini saqlab qolishi
mumkin»   deb   javob   beribdi.   Shunda   Layli   qichqirib,   «Bularning   barchasini
topish   qanchalar   qiyin-a!»   deb   oh   chekibdi.   Lekin,   Xudo   Majnunni   yo‘lga
solibdi   va   shuning   uchun   barcha   holatlar   uning   uchun   yaxshilik   bilan   yakun
topibdi».
Keyingi   kuni   Layli   yeguliklar   to‘pladi-da,   o‘zining   siridan   voqif   bo‘lgan
kanizagidan ularni Majnunga yubordi. Layli kanizakdan Majnunga maktub ham yo‘llab,   u   ham   Majnun   kabi   uni   ko‘rishga   intizor   va   oshiqayotganini,   lekin
bunga qulflangan xonadaligi monelik qilayotganini va birinchi imkoniyat paydo
bo‘lishi   bilanoq   uni   ko‘rishga   borishini   bildiradi.   Kanizak   nuray   boshlagan
masjidga borib, u yerda ikki kishi borligini ko‘radi. Unga ulardan biri o‘z xayoli
bilan   band   bo‘lib,   atrofida   ro‘y   berayotgan   voqealarga   befarqday   ko‘rinadi,
ikkinchisi esa to‘ladan kelgan bo‘lib, baquvvat ko‘rinadi. Kanizak Layli bunday
xayolparastni sevishi mumkin emas va hattoki, o‘zim ham u xayolparastni seva
olmagan bo‘lar edim, degan o‘yda bo‘ladi va har ehtimolga qarshi ulardan, qay
biringni   isming  Majnun,   deya   so‘raydi.   O‘z   xayoli   bilan   band   bo‘lgan   Majnun
kanizakning   savolini   eshitmaydi   hisob.   Lekin   bekorchilikdan   o‘tirgan   ikkinchi
odam   kanizak   qo‘lidagi   yeguliklarni   ko‘rib   juda   ham   xursand   bo‘lib   ketadi   va
«sen   kimni   qidirayotirsan»,   deb   so‘raydi.   Shunda   kanizak   «Mendan   bularni
Majnunga   yetkazishni  so‘rashgan   edi.  Bu  senmisan?»   deya  so‘raydi.  Shunda  u
odam   qo‘llarini   savatga   uzatib,   «Men   sen   bu   yemaklarni   keltirgan   odamman»,
deya javob beradi hamda kanizakka bir necha og‘iz hazilomuz so‘zlarni aytadi.
Kanizak qaytgach, Layli «Sen unga savatni berdingmi?» deya so‘raydi. – «Ha»
deya   javob   beradi   kanizak.   Layli   har   kuni   o‘z   taomlarining   katta   qismini
Majnunga   jo‘natib   turadi   va   u   taomlarni   har   safar   Majnun   bilan   bir   masjidda
bekorchilikdan   to‘xtagan   begona   odam   qabul   qilib   oladi.   Layli   kunlardan   bir
kun   kanizakdan   «Sen   hecham   menga   u   nimalar   deyayotganini   va   taomlarni
qanday   yeyayotgani   haqida   gapirmayotirsan»,   deya   so‘rab   qoladi.   Shunda
kanizak, «U senga ming-ming rahmatlar yo‘llab, taomlar unga juda ham manzur
bo‘layotganini   ma’lum   qilayotir   hamda   u   odam   bilan   gaplashish   kishiga   huzur
bag‘ishlaydi.   Sen   bir   onga   ham   bezovta   bo‘lishingga   o‘rin   yo‘q.   U   kundan-
kunga to‘lishib borayotir», deya javob beradi. Shunda Layli «Mening Majnunim
hech qachon to‘lishmagan va u hech qachon to‘lishishga monandlik bildirmagan
hamda u doimo o‘z xayoli bilan band bo‘lganligi sababli biror-bir kimsaga iltifot
ko‘rsata   olmaydi   ham.   O‘ta   g‘amgin   bo‘lganidan   so‘zlamaydi   hisob»,   deya
javob   beradi   va   taomlarni   o‘zga   bir   odamga   yetkazib   berilayotganini   gumon
qiladi. So‘ngra, «U yerda yana biror bir kimsa bormi?» deya so‘raydi. Kanizak
«Ha, u yerda yana bir odam bor, lekin u menimcha telbaroqqa o‘xshaydi. U  kim
kelayotir va kim ketayotir – payqamaydi ham. U biror bir so‘zni eshitmaydi ham
va   biror   og‘iz   gapirmaydi   ham.   U   sen   sevgan   odam   bo‘lishi   mumkin   emas»,
deya   javob   beradi.   Shunda   Layli,   «Menimcha,   hech   shubhasiz   o‘sha   odam
Majnun   bo‘lishi   kerak.   Shu   kungacha   taomlarni   u   odamga   yetkazmaganing
uchun   ming   afsuslar   qilaman.   Lekin   bunga   aniq   ishonch   hosil   qilish   uchun
bugun   sen   likopchaga   taom   o‘rniga   xanjar   qo‘ygin-da,   o‘sha   har   kuni   taom olayotgan   odamga:   «Layliga   kasalidan   foriq   bo‘lishi   uchun   sening   bir   necha
tomchi qoning kerak bo‘lib qoldi degin», deya topshiriq berib yuboradi. Kanizak
masjidga   borganida   u   odam   katta   xursandchilik   bilan   taomlarni   olish   uchun   u
tomonga shosha boradi, lekin xanjarni ko‘rib hayron bo‘lib qoladi. Kanizakdan
Laylining shifo topishi uchun uning bir necha tomchi qoni zarur bo‘lib qolganini
eshitgach esa, «Yo‘q, yo‘q. Men aniq Majnun emasman. Ana u Majnun. Undan
so‘ra»,   deya   o‘zini   undan   olib   qochadi.   Gangib   qolgan   kanizak   Majnunning
oldiga   borib   baland   tovush   bilan   «Layli   shifo   topishi   uchun   sening   bir   necha
tomchi qoning lozim bo‘lib qoldi», deyishi bilan Majnun hech bir ikkilanmasdan
xanjarni   qo‘liga   oladi-da,   «Laylining   kori-holiga   mening   qonim   kerak   bo‘lib
qolganidan   qanchalar   baxtiyorman.   Mabodo   Layli   shifo   topishi   uchun   jonimni
berish lozim bo‘lgan taqdirda, u ham men tomonimdan arzimas bir tortiq bo‘lar
edi.   Mabodo,   men   o‘z   jonimni   unga   tortiq   qila   olganimda   edi,   olamdagi   eng
baxtiyor odam bo‘lar edim», deya qo‘lini turli yerlaridan kesa boshlaydi. «Oshiq
ma’shuqasi   uchun   nainki   qilmasin,   buni   hech   qachon   ko‘p   bo‘lib   ketdi   deb
bilmagan».   «Ma   ol,   bori   shu   ekan»,   dedi   Majnun   kanizakka   o‘z   qoni   solingan
idishni   uzatar   ekan.   «Muhabbat   azobdir,   lekin   oshiq   har   qanday   azobdan-da
yuqoridir»...
Asrlar   davomida   muhabbati   muhabbat   timsoli   bo‘lib   kuylanib   kelayotgan
Majnun   va   Layli   shoirlar   tomonidan   o‘ylab   topilgan   siymolar   bo‘lmasdan,
haqiqatda ham yashab o‘tgan insonlardir. Zamondoshlari tomonidan «Laylining
Majnuni»   taxallusini   olgan   shoir   Qays   ibn   al-Mulavvax   shimoliy   arablarning
Banu   Amir   qabilasi   farzandi   bo‘lgan.   Qator   qadimiy   arab   olimlaridan   qolgan
bebaho   qo‘lyozmalar   Majnun   taxallusli   shoir   Qays   ibn   al-Mulavvax   haqiqatan
ham   yashab   ijod   etganidan   darak   beradi.   Majnun   o‘z   she’rlarining   ko‘pini
og‘zaki  aytib yurgan, ba’zan qumlarga yoki toshlarga bitgan. Uning muhabbati
va   she’rlariga   oshiq   bo‘lganlar   u   she’rlarning   ko‘pining   saqlanib   qolishiga   va
keyinchalik   olimlar   tomonidan   oqqa   ko‘chirilishiga   sabab   bo‘lishgan.   Layli   va
Majnun xalifa Abd al-Malik davrida hayotining oxirgi yillarini o‘tkazib, 689 va
699   yillar   o‘rtasida   foniy   olamni   tark   etishgan.   Barcha   «Layli   va   Majnun»
dostonining   asosiy   qahramonlaridan   biri   bo‘lgan   Naufal   ibn   Musaxik   (706   yil
vafot etgan) davlat arbobi va she’riyat muxlisi bo‘lgan. Bu dalil ham «Layli va
Majnun» dostonlarida tarixiy haqiqat berilganiga yaqqol dalildir.
Majnun tuya qadamiga qadamini rostlab, hansirab, joni halщumiga tiqilib, yo‘l-
yo‘lakay   xat   tashuvchidan   iltijo   qilib,   Layliga   yo‘llayotgan   maktubini   bayon
qilib  borar   ekan,   muhabbati   ohi   alangasi   nuri   bilan   sug‘orilgan   u  xat   insoniyat tarixidagi   eng   sidqidildan   bitilgan,   oshiqning   ma’shuqasiga   muhabbat   izhori
bo‘yicha   eng   sermazmun,   eng   uzun   oshiqona   maktub   olamga   nur   kabi
taralgandir.   Asrlar   osha   o‘z   aks-sadosini   berib   avvaliga   avvalgi   o‘n   chaqirim
masofadagi Majnunning Layliga bo‘lgan oshiqligi ohi bayoni Nizomiy, keyingi
o‘n   chaqirimdagisi   Dehlaviy,   ke yingi   o‘n   chaqirimdagisi   Navoiy,   yana   bir   o‘n
chaqirim yo‘l bosgandagisi Jomiy, yana bir o‘n chaqirimdagisi Fuzuliy, keyingi
chaqirimdagilari Maktabiylar yozib ketgan dostonlar ko‘rinishida bizlarga yetib
kelmadimikan!? U maktubning insoniyatga kelayotgan nurli aks-sadosi hali-beri
ado bo‘lmas hamda kelajak avlod ham u muhabbat nuri bilan sug‘orilgan mislsiz
dostonlari ustida yana ming yillar davomida qalam tebratarlar hamda bu yo‘lda
ularga   doimo   Nizomiy,   Navoiy,   Fuzuliy   va   boshqa   «Layli   va   Majnun»
muhabbatini   o‘zlarining   bebaho   asarlarida   kuylagan   daholar   piri   madadkor
bo‘larlar  va bebaho asarlari  bilan «labbay», deya  javob berarlar, deya umidvor
bo‘lib qolamiz.[20]
Xulosa
          Yuqoridagi fikrlar asosida quyidagi xulosalarga kelishimiz mumkin: 
1.“Layli va Majnun” turkumidagi dostonlar ko‘p asrlik tarixga ega. Majnun 
obrazining prototipi Qays ibn Mulavvah yoki Qays ibn Muod ismli tarixiy shaxs
bo‘lib,   VII   asrda   Arabistonda   yashab   o‘tgan.   U  Layli   ismli   qizga   oshiq   bo‘lib,
unga bag‘ishlab, sevgi haqida she’rlar yozgan.  2.Adabiyotda ilk bora 1188-yilda Nizomiy Ganjaviy Majnun obraziga murojaat
qildi.   “Majnun   va   Layli”   dostonida   Qays   timsoli   yordamida   ishq   masalasiga
to‘xtaladi va muhabbat mavzusini yuqori pafosda kuylaydi. 
3.   “Layli   va   Majnun”   dostonini   bir   qator   olimlar   o‘rgangan.   Natan   Mallayev,
Muso   Toshmuhammad   o‘g‘li   Oybek,   Abduqodir   Hayitmetov,   Olim
Sharafiddinov,   Aziz   Qayumov,   Saida   Narzullayeva,   Dilnavoz   Yusupova   kabi
olimlar   “Layli   va   Majnun”   turkumidagi   dostonlarni   u   yoki   bu   jihatdan
o‘rganganlar.   Bu   dostonlar   qahramonlarini   qiyosiy   tahlil   qilish   masalasi
adabiyotshunoslikning dolzarb masalalaridan biridir.
     Alisher Navoiy Layli va Majnun” dostonining o`rganilmagan, o`rganiladigan
jihatlari   ham   mavjud.   Shoir   asarlaridagi   mazmun,   mohiyatni   anglash,undagi
obrazlar,   badiiy   jihatlarni   o`quvchi   tushunadigan   tarzda   sharhlash   bugunning
muhim vazifalaridan hisoblanadi. 
Ushbu kurs ishida "Layli va Majnun" haqidagi sujetlar qarashlari badiiy jihatdan
tahlil qilindi va Navoiy va undan oldin-keyingi davrlardagilari qiyoslangan.
          Layli   va   Majnun   dostonidan   kelib   chiqadigan   xulosa   shuki,   bu   dunyoda
yashovchi   har   bir   inson   oshiqlik   yo‘lini   tutib,   o‘zini   olimga   emas,   balki   vasl
mayini ichishga tayyorlashi kerak, zero, bu dunyoning birdan-bir mazmuni ham
shu. Ruhi mutlaqni tasavvur qilishda inson aqli va ongi ojizlik qiladi, shu sababli
Navoiy   uni   mazhar   -   Layli   timsolida   yaratadi.   Dostonda   har   bir   timsol   yuksak
mahorat bilan ishlangan bo lib, Navoiy har bir obrazga, har bir detalga muayyan
badiiy ijtimoiy vazifa yuklaganligini korish mumkin.
Xulosa qilib aytganda Xamsa bitmas, tuganmas xazina. Uning tarkibdagi
har   bir   doston   o`z   qimmatiga   ega.   U   har   bir   davr,   har   bir   zamonda   o`z
ahamiyatini yo`qotmaydi. Asardagi g`oyalar esa hech qachon eskirmaydi.   
Demak, xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, XIV-XV asrlarda Xirot adabiy
muhitida xamsachilik an`anasi kuchli bo`lgan, har bir talant egasi ozmi ko`pmi
darajada  elga  tanilgan  har  bir   shoir   "Xamsa"   ga  qo`l  urib  o`z   iste`dodini   sinab
ko`rishga,   o`z   mahoratini   xalqqa   ko`z-ko`z   qilishga,   adiblar   orasida   shuhrat
qozonishga   harakat   qilgan.   Ammo   ularning   ko`pchiligi   buyuk   Nizomiy
Ganjaviyning   o`lmas   asarlariga   nazira   qilib   yozar   ekanlar   bu   mavzuni   yangi
mazmun bilan boyitishga ojizlik qildi. Ularning dostonlarini xalq qabul qilmadi.
ko`pchiligi   unutilib   ketti.   Bundan   ikki   buyuk   inson-   Jomiy   bilan   Navoiy
"Xamsa" si mustasnodir.         O‘zbek mumtoz adabiyotining cho‘qqisi bo‘lgan Alisher Navoiy “Xamsa”si
jahon adabiyotining noyob va o‘lmas durdonasidir.
FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR:  
1. Abdurahmon   Jomiy,   Hoja   Hasan   Xizrshoh,   Ahmad   Shayx   Suhayliy,
Mavlono Abdulla, Xoja Imod, Ashraf Marog‘iy . 
2. Alisher Navoiy. Layli va Majnun. Mukammal asarlar to`plami. 20 jildlik.  T.:
Fan, 1992. 9-jild.
3. Alisher Navoiy. Xamsa: Layli va Majnun TAT. 10 jildlik.  T.: G`afur G`ulom
nomidagi NMIU, 2011. 7-jild
4. Alisher   Navoiy.   Layli   va   Majnun.     T.:   G`afur   G`ulom   nomidagi   NMIU,
2006. 
5. Alisher Navoiy. Layli va Majnun.  T.: Adabiyot va sanat, 1990. 
6. Ahmedov T. Alisher Navoiyning Layli va Majnun dostoni.  T.: Fan, 1970 7. Haqqulov   I.   Tasavvuf   va   sheriyat.     T.:   G`afur   G`ulom   nomidagi   nashriyot-
matbaa birlashmasi, 1991 
8. Hayitmetov A. Navoiyning metodi masalalari  T.: 1963-yil
9. Игнатий Юлианович Крачковский. Избранные сочинения. Том II. Мос-
Лен: Aкадемии наук СССР, 1956. стр .
10. Hazrat   Shayx   –   Abdulla   Muhammad   Ilyosa   ibn   Yusuf   ibni   Zakiy   Muayid
Nizomiddin,   Mavlona   Hiloliy,   Mavlono   Safiy   va   boshqalar.Komilov   N.
Tasavvuf.  T.: Movarounnahr-O`zbekiston NMIU, 2009
11. .M.Mallayev. O zbek adabiyoti tarixi. T., 1976.‟
12. Маллаев Н. Сўз санъатининг гултожи. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1991.
13.  Муҳаммад Фузулий. Лайли ва Мажнун. – Баку, 1958
14. Муҳаммад Фузулий. Лайли ва Мажнун. – Т.: G’afur G’ulom, 1968.
15. Передисловие   Е.Дунаевского   к   поэме   Незами   Гянжеви:   Лейла   и
Меджнун, перевод А. Глоби, М., 1935, стр. 
16. Насир   Хусрау.   Сафар-наме.   Книга   путешествия.   Перевод   и
вступительная статья Е.Э.Бертелыса, Мос-Лен., 1933, стр .
17. Qayumov A.. Ishq vodiysi chechaklari. T.: Adabiyot va sanat, 1985.
18. Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. –
Т.: Академнашр, 2010
19. Rustamov A. Navoiyning badiiy mahorati.  T.: Adabiyot va sanat, 1979
20. Toirov M. Majnun maktublari.ziyonet.com.2014.
21. Yusupova D. O‘zbek mumtoz va milliy uyg‘onish adabiyoti (Alisher Navoiy
davri). T.: Tamaddun, 2016-y.
22.  Vohidov R. Alisher Navoiy va ilohiyot.  B.: Buxoro nashriyoti, 1994
23.  Xo`jayev T. Alisher Navoiy Xamsasini o`rganish.  T.: 
24. 2.O zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik. 2-tom. T., 1972.	
‟
25. Навоий асарлари луғати. Тошкент,1972, Б. 94. 26.  www.ziyo.uz 
27. www.edu.uz

Mavzu: Sharq mumtoz adabiyotida Layli va Majnun haqidagi sujetlar Reja: Kirish. I bob. Navoiy davrigacha bo'lgan adabiyotda "Layli va Majnun" haqidagi dostonlar sujeti I.1. Ganjaviy va Dehlaviy ning "Layli va Majnun " haqidagi dostonlari I.2. Navoiy "Layli va Majnun"ning o‘ziga xos jihatlari II bob. Navoiydan keyingi davrda yozilgan "Layli va Majnun" haqidagi sujetlar II.1. Navoiy va Fuzulining "Layli va Majnun"dostonlarida bosh qahramonlar portreti II.2. "Layli va Majnun" haqidagi boshqa sujetlar III. Xulosa FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI

Kirish Mavzuning dolzarblig i. Yaqin va O‘rta Sharq xalqlari adabiyotida Layli va Majnun mavzusiday keng tarqalgan boshqa bir ishq qissasini topish qiyin. Mana on uch asrdirki, ushbu mavzuda adabiyot olamida she‘r va dostonlar bitib kelinadi. Ushbu qissaning kelib chiqish manbai qadim arablar hayoti bilan bogliq voqealarga borib taqaladi.Alisher Navoiy ijodi cheksiz ummon kabidir. Taniqli adabiyotshunos Abduqodir Hayitmetov Navoiy sheriyatini o`rganish bo`yicha muhim mulohazalarni bayon etib, shunday yozadi: Navoiyning lirik merosini bundan buyon ma ' lum bir tematik qismlarga bo`lib o`rganish ular bo`yicha muayyan xulosalarga kelishni osonlashtiradi. Navoiy Xamsasini o`rganish va o`rgatishda ham bu qimmatli fikrlarga suyanish lozim. Alisher Navoiyning Xamsa asari bebaho manaviy xazina. Uning tarkibidagi har bir dostonning o`zi bir mo`jiza. Ana shu mo`jizalardan biri bo`lmish Layli va Majnun dardchil, mungli ishq haqidagi qissa hisoblanadi. Mamlakatimiz birinchi Prezidenti Islom Karimov: «Insonni olam gultoji deb ulug`lagan hazrat Navoiyning butun hayoti, butun ijodi zamirida ezgulik, adolat, nafosat kabi yuksak tuyg`ular dunyoni obod va munavvar qiladi, bashariyatni ma’naviy halokatdan qutqaradi, degan qat’iy ishonch mujassam» deb bejiz aytmaganlar. Navoiy Nizomiyning do‘stinini qalaga, Dehlaviynikini yaxshi bezakli qasrga o`xshatib, o`zining dostonini esa qala va qasr atrofidagi shahar va bog`larga qiyos etadi. Shoir o`z asarini Firoqnoma, Nomai dard deb ham ataydi. Bu dostonning asosiy g`oyasi ham, qahramonlari ham, syujeti ham Nizomiy qanday bo`lsa, Xusrav Dehlaviy, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy va boshqalarda ham shundaydir. Shunga qaramay, bu avtorlarning hammasi original asar yozgan. Chunki bu qissani har qaysi sanatkor o`zi yashagan tarixiy sharoitdan kelib chiqib, o`z individual stili va shoirlik temperamenti bilan kuylagan. Kurs ishining dolzarbligi esa ularni qiyosan yortganligidadir. Mavzuni o’rganilganlik darajasi. Alisher Navoiyning Layli va Majnun dostoni turkiy tilda ushbu mavzuda yaratilgan ilk doston bolib, Navoiy uni yaratishdan avval arab rivoyatlari bilan bir qatorda Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Ashraf Marogiy va Shayxim Suhayliy dostonlarini chuqur o'rganadi. U xamsanavislikda o ' zigacha mavjud an ' analardan ijodiy foydalangan holda o ' z dostoniga yangicha ruh bag'ishlaydi, o ' z davrining talab va ehtiyojlaridan kelib chiqib, afsonaga yangi libos ki y gizadi. Layli va Majnun haqidagi sujetlarning ko‘pchiligi ayro tarzda o‘rganilganligi sababli o‘zaro uyg‘unlashtirish borasida ushbu kurs ishi yanglik sanaladi.

Mavzuning maqsadi . Kurs ishining asosiy maqsadi Layli va Majnun haqidagi ayrim sujetlarni qiyosiy tahlil qilish va misollar asosida yoritish. Kurs ishi predmeti. Kurs ishining predmeti sifatida quyidagilar tanlab olindi: - Layli va Majnun haqidagi sujetlarni yoritish; -ularning farqli jihatlarini ochib berish; -Ganjaviy "Layli va Majnun"ini o‘rganish; -Dehlaviy "Majnun va Layli"sini tahlil qilish -Navoiy davrigacha bo‘lgan "Layli va Majnun" sujetlarinh yig‘ish; -Navoiy "Layli va Majnun" asarini o‘ziga xosliklarini aniqlash; - Navoiy davridan keyingi ushbu mavzudagi sujetlarni to‘lassh. Kurs ishi obyekti. Alisher Navoiy va boshqa ijodkorlarning "Layli va Majnun"haqidagi asarlari, ular bilan bog‘liq quyidagi qo‘llanma va maqolalar kurs ishining obyekti sifatida tanlab olindi. Tahliliy asosda yoritildi.: Ganjaviy "Layli va Majnun" asari, Dehlaviy "Majnun va Layli",Муҳаммад Фузулий "Лайли ва Мажнун" , Alisher Navoiy "Layli va Majnun", Mukammal asarlar to`plami, Ahmedov T. "Alisher Navoiyning Layli va Majnun dostoni", Маллаев Н. "Сўз санъатининг гултожи", Tohirov S. " Xamsanavislik an'anasi va Alisher Navoiy "Xamsa"si" qo‘llanmasi. Kurs ishining ilmiy uslubiy jihatlari. Kurs ishida O’zbekiston Respublikasida chop ettirilgan me’yoriy huquqiy hujjatlardan, ilmiy adabiyotlardan gazeta va jurnallardan, internet ma ' lumotlaridan foydalanilgan. Kurs ishini hajmi va tarkibiy tuzilishi. Kurs ishi kirish II ta bob, xulosa va takliflar va foydalingan adabiyotlardan iborat.

I bob. Navoiy va uning davrigacha bo'lgan adabiyotda "Layli va Majnun" haqidagi dostonlar I.1. Ganjaviy va Dehlaviyning "Layli va Majnun" dostonlari haqida Layli va Majnun” dostoni o‘zining uzoq tarixiga egadir . Uning tub ildizlari, mashhur adabiyotshunos-matnshunos dan biri akademik I.Krachkovskiy ta’kidla b o‘tkanidek, VII asrning ikkinchi yarmiga borib ulanadi . “Layli va Majnun” nomi zamiridagi sujet XII asrgacha arab xalq adabiyotida ertak shaklida namoyon bo‘lgan edi . Keyinchalik bu nday mavzudagi asar larning Bobil (Iroq) adabiyotida nomi keltirib o‘til gan bo‘lsada , lekin asar haqidagi ma’lumotlar saqlan ib qolmagan . Yozma shakldagi dostonlarning ko‘pligi hamda asar g‘oyasining yetukligidan dostonlar xususiyatini va kelib chiqish genezisini o‘rganishga doir Yevropa adabiyotida XX asr o‘rtalarida yaratilgan tadqiqotlar ham alohida yangilik sifatida paydo bo‘lgan. Badiiy adabiyotda bu qissa doston

shaklida lk bor Nizomiy Ganjaviy tomonidan 1188-yilda yozilgan ed i. Nizomiy xalq orasida tarqalgan rivoyatlardan ijodiy foydalangan holda “Layli va Majnun” qissasini g‘oyaviy jihatdan mukammal va badiiy jihatdan yuksak asar darajasiga ko‘tardi. Keyinchalik Nizomiy an’anasini davom ettirgan bir qancha, Sharq adabiyotida, salaflar paydo bo‘ldi.Ushbu maqolada “Layli va Majnun” turkumidagi dostonlarning kelib chiqish tarixi, undagi obrazlarning tarixiy jihatlari, genezisi haqida mulohaza yuritiladi. Majnun obrazining tarixiyligi, u real hayotda mavjud inson bo‘lganligi haqidagi ma’lumotlar maqolada keltiriladi. Shuningdek, “Layli va Majnun” turkumidagi dostonlarni o‘rgangan olimlarning ishlari ham tahlilga tortilgan. Layli va Majnun” jahon adabiyotida sevgi haqida yaratilgan eng g‘amgin qissalardan biridir. Biz, boshqa biron-bir sevgi asarining “Layli va Majnun”chalik fojiaviy, sevishganlar ma’naviy-ruhiy olamining chuqur va o‘ta ta’sirli ochilganini bilmaymiz. Shuning uchun ham Alisher Navoiy o‘z “Layli va Majnun”ining so‘ngida quyidagi baytni keltirgan: So‘gin nechakim uzatdim oxir, Yig‘lay-yig‘lay tugatdim oxir. [15:208] “Layli va Majnun” ko‘p asrlik tarixga ega. Uning ildizlari, mashhur adabiyotshunos-matnshunos akademik I.Krachkovskiy ta’kidlaganidek, VII asrning ikkinchi yarmiga borib taqaladi. Ayrim arab manbalarining ma’lumotiga ko‘ra, Majnun tarixiy shaxs. U Bani Omar qabilasidan chiqqan, uning asl nomi Qays ibn Mulavvah (yoki Qays ibn Muod ) bo‘lgan. U qabiladoshi Laylini sevgan va o‘z sevgisi, hijron azoblari haqida mungli she’rlar bitgan. Bunday ma’lumot ibn Qutaybaning "Kitobutshe’r va shuaro" asarida ham keltiriladi. Shu bilan birga, boshqa manbalar bu ma’lumotlarni rad etadi. Jumladan, arab olimi Avon ibn Hakim al-Qalbiy (764 yilda vafot etgan), arab tarixchisi Hishom al-Qalbiy (819 yilda vafot etgan)lar Majnun tarixiy shaxs emas, uning nomi majoziy, sevgi, hijron she’rlari esa umaviy xonadoniga mansub bir oshiq yigit tomonidan bitilgan va asl nomini oshkor etmaslik uchun Majnun taxallusini qo‘llagan, deyishadi. Shu tariqa VII asrning ikkinchi yarmidan boshlab arab poeziyasida Majnun taxallusli mungli she’rlar ko‘payib, keng tarqalib boradi. Vaqtlar o‘tishi bilan ko‘plab afsonalar, rivoyatlar to‘qiladi va ular turli manbalardan joy ola boradi. “Layli va Majnun” nomi ostidagi sujet XII asrgacha arab xalq adabiyotida ertak shaklida namoyon bo‘lgan. Keyinchalik bu mavzudagi asar Bobil (Iroq) adabiyotida nomi keltirib o‘tilsa-da, lekin asar haqidagi ma’lumotlar saqlanmagan. [16:17] XI asrning