O‘ZBEK SHE’RIYATINING LINGVOKULTUROLOGIK XUSUSIYATI

Reja: Kirish…………………………………………………………………………. I bob. Lingvokulturologiyaning rivojlanish tarixi 1.1 . Lingvokulturologiya fanining rivojlanishiga qadar bo‘lgan davrda madaniyat terminining taraqqiyoti………………………………………………… 1.2. Madaniyat va tilning o‘zaro bog‘liqlik asoslari 1.3. Lingvokulturologiyaning zamonaviy tilshunoslikdagi o‘rni II. Bob. She’riyatda lingvokulturologik o‘xshatishlar…………………….. 2.1. Metaforalar – lingvokulturologiyaning bir bo‘lagi sifatida……………… 2.2. O‘xshatishlar – milliy madaniyat ko‘rsatkichi…………………………… 2.3. She’riyatda rang va qaldirg‘och ramzlarining ifodalanishi………………. III. Bob. Lingvokulturologik birliklar madaniy sema ifodalovchilari …… 3.1. Realiya va uning she’riyatda ifodalanishi………………………………... 3.2. Lingvomadaniy birlik bo‘lgan urf-odat va marosimga doir so‘zlarning lingvokulturologik xususiyatlari…………………………………………... Xulosa………………………………………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………... Kirish

Mavzuning dolzarbligi: Geografik va lingvistik chegaralarning kengayishi, xalqlarning xulq-atvori va muloqotining universal va o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish zarurati, chet tillarini jadal o‘rganish madaniy muloqotlarning yaqinlashishiga va bu o‘z-o‘zidan xalqning ruhiyatini bilish qiziqishiga olib keladi. Lingvokulturologiya esa madaniyat va tilning o‘zaro bog‘liqligi va faoliyatidagi o‘zaro ta’sirni o‘rganadigan va bu jarayonni tizimli usullardan foydalangan holda ularning lingvistik va ekstralingvistik mazmuni birligida, birlikning ajralmas tuzilishi sifatida aks ettiruvchi sintezlovchi tipdagi murakkab ilmiy fan. Hozirgi kunda dunyo tilshunosligida lisoniy birliklarni etnolingvistika, psixolingvistika, pragmalingvistika, neyrolingvistika, lingvokulturologiya kabi lingvistik tadqiqot yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy tadqiq etishga ko‘pgina kuch va bilim sarflanmoqda. Chunki bugungi kun tilshunosligining har bir yo‘nalishlari kun sayin emas, balki soat sayin taraqqiy etib bormoqda. Buning natijasida esa lingvomadaniyatshunoslik, lingvoma’naviyatshunoslik, kognitiv tilshunoslik va lingvokulturologik tilshunoslikda yangiliklar ko‘paymoqda va omma e’tiboriga taqdim etilmoqda. Bu esa dunyo miqyosida til hodisalariga yangicha qarash, zamonaviy yondashuv va turli aspektlar bo‘yicha tadqiq etish yo‘l-yo‘riqlarini ham ko‘rsatmoqda. Tilshunoslikda til va nutq hodisalarini lingvomadaniyatshunoslik asosida tadqiq etish, har bir xalqning moddiy va ma’naviy madaniyatini uning tili bilan bevosita bog‘liq tarzda tadqiq etish, shu asosda muayyan millatga tegishli olamning lisoniy manzarasini yaratishga nihoyatda katta e’tibor qaratilmoqda. Bugungi jahon siyosatida har bir millatning dunyoda yashab qolishi, o‘zining borligini ko‘rsatishi, tarixiy, ma’naviy, madaniy va boshqa turli sohalarda milliy, hech kimga o‘xshamagan jabhalarini ko‘rsatishi, o‘zini dunyo miqyosida namoyon etishi muhim bo‘lib, bu esa tadqiqotchi tilshunoslardan tilni izchil o‘rganishni va uni dunyo tilshunosligiga taqdim eta olishni talab qilmoqda. Buning sababi olimlarning hisob-kitobiga ko‘ra ushbu asrning so‘nggiga qadar hozirgi kunda amalda bo‘lgan 6-7 ming til hamda shevalardan faqat 50 tasi saqlanib qoladi, bu 95 foiz qisqaruvning sababi aksar

tillarning hozirgi kommunikatsiya va umumjahon iqtisodiy, informatsion integratsiyasi jarayonlarida faol qo‘llanmaganligidir, bunday tillarning aksariyati iste’moldan chiqadi, yoxud unutiladi. 1 Bu haqiqatga aylanmasligi uchun, har bir shu millat fuqarosi o‘z tilini mukammal bilishi, shu tilda ish yuritishi, tilshunoslar esa shu tilning naqadar kerakli ekanligini sezib, tadqiqotlarida uni dunyo ahliga chiroyli yetkazib berish usullarini tadbiq etishlari kerak. Amerikalik Kennet Xayl har bir tilning yo‘qolishi, u katta xalqning yoki kichik bir elatning tili bo‘lishidan qat’iy nazar, insoniyat uchun Parijdagi Luvr muzeyidan ajralib qolish kabi fojeadir, deb aytib o‘tgan. Tilda millat yoki etnik guruh yashayotgan tabiiy va madaniy muhitning o‘ziga xosliklari aks etadiki, agar bu xususiyatlar aks etgan til yo‘qolsa, uni na sun’iy yaratish va na qayta tiklash amalda mumkin emas. Bu esa har bir ijtimoiy qatlam nutqida foydalanishda alohidalik kasb etadigan lingvomadaniy birliklarni tadqiq etish muhimligini ko‘rsatadi hamda uning xususiyatlarini chuqur o‘rganishga imkoniyat beradi. Bugungi globallashuv davrida turli xil millat va elatlarning dunyoda o‘zining madaniyatini saqlab qolishga intilishi, ma’rifiy, ta’rixiy, etnik sohalarda milliy o‘ziga xosligini namoyon eta olishi juda muhim bo‘lib, shuning uchun ham lingvokulturologiya sohasining yangi bo‘lsa-da o‘z o‘rniga ega bo‘lib borayotgani juda muhimdir. Demak lingvokulturologiyaning ahamiyati uning shaxs va madaniy omillarni tadqiq etishida namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi prezidentining ushbu so‘zlari bugun har jabhada tasdig‘ini topmoqda: “Mamlakatimizda kechayotdan “…bugungi globallashuv davrida har bir xalq, har qaysi mustaqil davlat o‘z milliy manfaatlarini ta’minlash, bu borada, avvalo, o‘z madaniyatini, azaliy qadriyatlarini, ona tilini asrab-avaylash va rivojlantirish masalasiga ustuvor ahamiyat qaratishi” lozim.” 2 O‘zbek xalqning boy madaniyati, milliy tafakkuri, tarixi, ruhiyati, uning so‘zlardan foydalanish ko‘lami, ma’naviy dunyosi va shu ma’naviy dunyoga olib 1 Eltazarov J.D. O‘zbekistonda 20-asrda amalga oshirilgan yozuv va imlo islohatlari tarixidan.SamDU nashri. Samarqand-2017. 4-bet. 2 Ӯ збекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октабрдаги ПФ -5850- сонли “ Ӯ збек тилининг давлат тили сифатидаги нуфуси ва мав қ еини ошириш чора - тадбирлари т ӯғ рисидаги ” фармони //htpp://lex.uz/docs/4561730.

kiruvchi til birliklarida, o‘ziga xos asrlar davomida shakllangan urf-odatlarida aynan xalqning butun bir borlig‘ini ko‘rish mumkin. Muammoning o‘rganilganlik darajasi: Xalqimiz madaniyatini ifodalagan juda ko‘p adabiyotlar taraqqiyot bosqichiga qadam qo‘ygan yurtimizning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy hamda madaniy hayotining kecha va bugunini yoritib beruvchi ekanligi uchun ham ularni tadqiq etish, madaniyatning bir bo‘lagini tadqiq etish demakdir. O‘zbek she’riyatining lingvokulturologik tadqiqotlari she’riyat asosida tadqiq qilingan bo‘lsa ham, biroq bu sohada hali ko‘rilishi kerak bo‘lgan, yoritilishi dolzarb hisoblangan ochilmagan qo‘riqlar juda ko‘p. She’riyatda lingvokulturologiyaning keng qirralarini yoritib berish, uning lingvokulturologik xususiyatlarini ochib berish, shular asosida o‘zbek tilining boy va serqirra tillardan biri ekanligini dalillash tilshunoslikning muhim vazifalaridan biridir. 2019-yil 4- oktabrdagi PQ-4479-son “O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonuning qabul qilinganligining o‘ttiz yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi PF-5850-son “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”, 2020-yil 20-oktabrdagi PF-6084-son “Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonlari, PQ-5040-son “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlarida belgilab qo‘yilgan vazifalarning amalda tadbiq etilishida ushbu ish ham o‘z xissasini qo‘shadi va xalqqa tushunarli taqdim etilishida ma’lum darajada xizmat qiladi. O‘zbek tilshunosligida lingvokulturologiyaning o‘rganilishi, uning talqin qilinishi, madaniyatning tilda aks etishiga doir tadqiqotlar sifatida Nizomiddin Mahmudov va D.Xudoyberganova boshchiligida tuzilgan “O zbek tiliʻ o xshatishlarining izohli lug ati” N.Mahmudovning “Tilning mukammal tadqiqi ʻ ʻ yo‘llarini izlab ” maqolasini va “O xshatishlar – obrazli tafakkur mahsuli” ʻ maqolalarini, M.Mirtojiyev, N.Mahmudovlarning “Til va madaniyat”, F. Usmonov “O zbek tilidagi o xshatishlarning lingvomadaniy tadqiqi” dessertatsiyasini, G. ʻ ʻ Nasrullaevaning “Antroposentrik metaforaning lingvomadaniy, kommunikativ,