logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O‘ZBEK TILI MILLIY KORPUSIDA QUR’ONI KARIM MA’NOLARI TARJIMASINING LINGVISTIK TA’MINOTI (OLTINXON TO‘RA TAFSIRI ASOSIDA)

O‘ZBEK TILI MILLIY KORPUSIDA QUR’ONI KARIM MA’NOLARI TARJIMASINING LINGVISTIK TA’MINOTI (OLTINXON TO‘RA TAFSIRI ASOSIDA)

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2772.2939453125 KB
Ko'chirib olish
O‘ZBEK TILI MILLIY KORPUSIDA QUR’ONI KARIM MA’NOLARI TARJIMASINING LINGVISTIK TA’MINOTI (OLTINXON TO‘RA TAFSIRI ASOSIDA) Mundarija KIRISH…………………………………………………………………..……....3 I BOB. TILSHUNOSLIKDA KORPUS TUSHUNCHASI 1.1 Tilshunoslikda korpus lingvistikasi va milliy til korpuslari……….…..…8 1.2. Milliy korpus va mualliflik korpuslarining zamonaviy tilshunoslikdagi o‘rni…………………………………………………………………………..…19 I bob bo‘yicha xulosa..........................................................................................29 II BOB. “MUALLIFLIK KORPUSI” DASTURI USTIDA BAJARILADIGAN AMALLAR 2.1. Dasturiy majmuaning tuzilishi va tavsifi…………………………….…..31 2.2. Dasturiy majmuadan foydalanish tartibi va ish natijalari......................45 II bob bo‘yicha xulosa…....................................................................................51 III BOB. “MUALLIFLIK KORPUSI” DASTURIDA “AL-QUR’ON AL- KARIM” (tarjima va sharhlar) (Oltinxon To‘ra tarjima va tafsiri)NING LINGVISTIK TA’MINOTI 3.1. “Al-Qur’on Al-Karim” (Oltinxon To‘ra tarjima va tafsiri) ning tili va lug‘ati………………………………………………………………………..…52 3.2. “Al-Qur’on Al-Karim”dagi “Ko‘z” leksemasi bilan bog‘liq somatik frazemalarning semantik tahlili.......................................................................63 III bob bo‘yicha xulosa.....................................................................................74 UMUMIY XULOSALAR ……………………………………………………75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………..…………78 0 Kirish M avzuning asoslanishi va uning dolzarbligi. Axborot texnologiyalari bugungi kunda har bir sohaga asosiy poydevor sifatida kirib bormoqda. Bugungi kunimizni kompyuter va Internetsiz tasavvur qilish qiyin. Qo‘limizdagi mitti telefon bizni dunyo bilan bog‘lay oladi. Undan faqatgina kundalik ehtiyojlar uchungina foydalanib qolmasdan, badiiy va ilmiy kitoblarni ham mutolaa qilishimiz, matn yoki kitobni bir tildan ikkinchi bir tilga tarjima qilishimiz, turli xil dasturlar yordamida so‘zning imlosini terkshirish, izohini bilishimiz ham mumkin bo‘lyapti. Kompuyuter texnologiyalaridan foydalanish tilshunoslik faniga ham kirib kelib, kompyuter lingvistikasining shakllanishiga zamin yaratdi. Jahon tilshunosligida kompyuter va korpus tilshunosligiga oid ilmiy qarashlar XX asrning 40-yillarida paydo bo‘lib, 60-yillarida jarayon jadallashdi. Natijada, XXI asr boshlarida millionlab so‘zlarni o‘zida aks ettiruvchi yuzlab til korpuslari paydo bo‘ldi. Ayni damda bir-biridan nutq turi, matn tili, janri, kirish usuli kabilar bilan farqlanuvchi Britaniya milliy korpusi, Amerika milliy koprusi, rus tili milliy korpuslari yaratildi. Dunyo bilan yuzlashayotgan Vatanimizda bugungi kunda hujjatlarni qog‘oz shaklidan elektron shaklga ko‘chirish, har bir sohani raqamlashtirish jarayoni ketmoqda. Axborot texnologiyalarini rivojlantirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 19-fevraldagi PF- 5349-sonli “Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni qabul qilingan. Bu farmon ijrosi nafaqat axborot texnologiyalari bilan ishlovchi soha vakillari uchun, balki lingvistlar uchun ham dasturulamaldir. Professor B.Mengliyev, tillarning tara q qiyoti va yashab qolishini kompyuter texnologiyalari sohasida, I nternet tizimida qo‘llanilish darajasi bilan bog‘laydi. Biz ona tilimiz – o‘zbek tilining taraqqiy etishini, uning o‘lik tilga aylanib qolmasligini istasak, o‘zbek milliy tili korpusini yaratishimiz bugungi globallashuv davrining muhim vazifasidir. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganligining 30 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqida o‘zbek 1 tilini “xalqimiz uchun milliy o‘zligimiz va mustaqil davlatchiligimiz timsoli, bebaho ma’naviy boylik, buyuk qadriyatdir” 1 deb e’tirof etish bilan birga “O‘zbek tili Amerika Qo‘shma Shtatlari, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Shvetsiya, Rossiya, Ukraina, Xitoy, Yaponiya kabi davlatlarning 60 ga yaqin universiteti va 100 dan ziyod maktablarida o‘rganilmoqda” 2 , deb ta’kidlab o‘tgan. Bu ona tilimizning dunyoga tanilib borayotganiga misol bo‘la oladi. Bugungi kun tilshunosligining dolzarb vazifalaridan biri ona tilimizni boyitish va amaliy foydalanish samaradorligini oshirish barobarida uning zamonaviy axborot- kommunikatsiya tizimida keng qo‘llanilishiga erishishdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonida “davlat tilining axborot va kommunikatsiya texnologiyalari, xususan, Internet jahon axborot tarmog‘ida munosib o‘rin egallashini ta’minlash, o‘zbek tilining kompyuter dasturlarini yaratish” 3 vazifasini belgilab bergan bo‘lib, ushbu vazifani bajarish bugungi kun tilshunoslari oldiga o‘zbek milliy korpusini yaratish, mualliflik korpuslarini tuzishning lingvistik asoslarini ishlab chiqish, lingvistik modellarni tuzish kabi bir qator kechiktirib bo‘lmas vazifalarni qo‘ydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022- 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertatsiya ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot obyektini Qur’oni karimning Оltinxon To‘ra tomonidan amalga oshirilgan tafsiri; predmeti ni til korpusi, mualliflik korpusi, korpusi interfeysi, lingvistik razmetka tashkil etadi. 1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганлигининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. http://xs.uz/uz – Тошкент, 2019. 2 O‘sha manba 3 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5850-сон Фармони .// Халқ сўзи, 2019, 22 октябрь. № 218(7448) 2 Magistrlik ishining maqsadi va vazifalari. Qur’oni karimning Оltinxon To‘ra tomonidan amalga oshirilgan tafsirining korpusini yaratish tadqiqotning maqsadi hisoblanadi. Dissertatsiyada ko‘zda tutilgan maqsadni amalga oshirish uchun quyidagilar vazifalarga e’tibor qaratildi: – mualliflik korpuslarining mushtarak va farqli jihatlari tadqiq etish; – А .P.Chexov va Abdulla Qahhor asarlari korpusi misolida mualliflik korpusi tajribasini o‘rganish; – Oltinxon To‘ra korpusi interfeysining dizayn, qidiruv tizimi, ma’lumotlar bazasi oynasi kabi xususiyatlarini tavsiflash; – Qur’oni karimning Oltinxon To‘ra tafsiri misolida so‘zshakllarning chastotasini tuzish; – Qur’oni karimning Oltinxon To‘ra tafsiri misolida “ko‘z” leksemasi bilan bog‘liq somatik frazemalarni semantik tahlil qilish; Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: “Al-Qur’on Al-Karim” (Oltinxon To‘ra tarjima va tafsiri)ning 1994-yilda nashrdan chiqqan birinchi nashri asosida kitobning elektron shakli yaratilgan; Oltinxon To‘ra tafsirdagi so‘zlar asosida konkordans tuzish, N-grammlar hosil qilish, chastotali lug‘at tuzishga mo‘ljallangan “Mualliflik korpusi” dasturiy ta’minoti ishlab chiqilgan va unga O‘zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi huzuridagi Intellektual mulk agentligi tomonidan № DGU 15257 raqamli guvohnoma berilgan; tadqiqotda “Ixlos” surasining Oltinxon To‘ra va shayx Abdulaziz Mansur tomonidan qilingan o‘zbekcha tarjima matnlari qiyoslangan va morfologik razmetkalangan; “Ko‘z” komponentli iboralar semantik jihatdan tahlil etilgan. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Korpus yaratish uch bosqichda taraqqiy etgan. Xususan, birinchi avlodi elektron kutubxona shaklida, ikkinchi avlodi matnni qayta ishlay olish, yangi davrda esa hajman katta, ammo sodda tegli korpuslar yaratilgan. Zamonaviy rus, ingliz, turk, tojik tili 3 korpuslarining umumiy xususiyatlari mushtarak bo‘lib, farqli tomonlari so‘z miqdori va lingvistik tahlil imkoniyatida kuzatildi. Tadqiqotning asosiy mazmuni bo‘yicha o‘tkazilgan Respublika miqyosidagi ilmiy konferensiya to‘plamlarida 1 ta, xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallarida 2 ta maqola e’lon qilindi. “Mualliflik korpusi” dasturi uchun O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Intellektual mulk agentligining №DGU 15257 raqamli guvohnomasiga ega bo‘lgan. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili) . Jahon tilshunosligida korpus lingvistikasi o‘tgan asrning 60-yillarida o‘rganish obyektiga aylangan. Dastlab, R.G.Piatrovskiy tomonidan fikrlar aytilgan bo‘lsa ham, lekin korpus sohasidagi maqsadli tadqiqotlar 40-yillarda Blumfild, Frays va Bondjerslar tomonidan boshlanganligini aytib o‘tish joiz. Braun korpusi (1961-1964), 1980- yilda yaratilgan ingliz tili banki loyihalari e’tiborga molik ishlar hisoblanadi. Rus tilshunosligida V.P.Zaxarov, A.B.Kutuzov, Ye.V.Nedoshivina, V.V.Rikov, V.Plungyanlar korpus, uning turlari, o‘ziga xos xususiyati, korpusning ijtimoiy ahamiyati, korpus tuzish tamoyillari borasida tadqiqot olib borganlar. Mualliflik korpuslari O.V.Kukushkina, A.A.Polikarpov, Ye.V.Surovtsevalar tomonidan tadqiq etilgan. O‘zbek tilshunosligida kompyuter lingvistikasi, matnga leksikografik ishlov berish va lingvostatistik tahlil etish borasida birmuncha tadqiqotlar amalga oshirilgan. А .Po‘latov, H.Orziqulov, S.Muhamedov, M.Ayimbetov, S.Muhamedova, S.Karimov, G.Jumanazarova, A.Babanarov, D.O‘rinbayeva, N.Abdurahmonova, A.Norov va boshqalarning kuzatishlarini ana shunday ishlar sifatida qayd etamiz. Bu tadqiqotlar matnni innovatsion yondashuv–kompyuter lingvistikasi yutuqlari yordamida leksikografik va lingvostatistik tadqiq etishning zamonaviy usullarini tavsiya etganligi bilan dolzarblik kasb etgan. Bundan tashqari, 2018-yilda Buxoro davlat universitetida Sh . Xamroyeva “O‘zbek tili mualliflik korpusini tuzishning lingvistik asoslari” PhD dissertatsiyasini himoya qilgan. Dissertatsiyada korpus lingvistikasining shakllanishi, taraqqiyoti va nazariy asoslari haqida, mualliflik korpusini tuzishning 4 umumlingvistik asoslari haqida, o‘zbek tilida mualliflik korpusini tuzishning xususiy lingvistik asoslari haqida fikr yuritilgan. Shuningdek, 2019-yil Termiz davlat universitetida A. Eshmuminov “O‘zbek tili milliy korpusining sinonim so‘zlar bazasi” nomli PhD dissertatsiyasini himoya qilgan. Tadqiqotchi jahon va milliy korpus taraqqiyotiga munosabat bildiradi. O‘zbek tili milliy korpusida sinonim so‘zlarni teglash va uning dasturiy ta’minoti haqida, korpusda sinonim so‘zlarni teglash algoritmlari haqida atroflicha fikr yuritadi. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Та dqiqot mavzusini yoritishda tasniflash, tavsiflash, qiyoslash, statistik tahlil metodlaridan foydalanildi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot amaliy ahamiyati shundki, yaratilgan “Mualliflik korpusi” dasturiy ta’minot faqat “Al-Qur’on Al- Karim” uchun mo‘ljallanmagan, dastur yordamida lotin yozuvidagi txt . formatdagi har qanday matn ustida tadqiqot olib borish mumkin. Konkordanslar hosil qilishda, statistik ma’lumotlar to‘plashda, lug‘atlar bilan ishlashda, klasterlar/N-grammlar tuzishda keng foydalanish mumkin. Kelgusida o‘zbek tili milliy korpusini shakllantirishda qo‘shimcha material bo‘lib xizmat qiladi. Amaliy filologiya bo‘limlaridan biri – korpus lingvistikasining fan sifatida o‘qitilish jarayonida lingvistika, komputer lingvistikasi, korpus lingvistikasi, zamonaviy tilshunoslik, uslubshunoslik kabi fanlarni o‘qitishda manba vazifasini o‘ta ydi. Magistrlik dissertatsiyasi tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya kirish, uch asosiy bob, umumiy xulosa lar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 I BOB. TILSHUNOSLIKDA KORPUS TUSHUNCHASI 1.1 Tilshunoslikda korpus lingvistikasi va milliy til korpuslari Axborotlashgan bugungi dunyo barcha fan sohalarida kompyuter texnikasidan foydalanmoqda, tilshunoslik sohasining kompyuter bilan kesishgan nuqtasida kompyuter lingvistikasi fani shakllandi. Kompyuter lingvistikasi amaliy tilshunoslikning zamonaviy yo‘nalishlaridan bo‘lib, u orqali tabiiy tilni qayta ishlash, sun’iy intellekt orqali til birliklari ustida turli lingvistik amallarni bajarish, sinxron tarjimashunoslik, elektron lug‘atlar yaratish kabi masalalariga echim topilmoqda. Bu sohaga bag‘ishlangan ishlar ko‘lami kengayib, uning ham o‘z ichki yo‘nalishlari paydo bo‘ldi. Korpus lingvistikasi kompyuter lingvistikasining keyingi yillarda shakllangan yo‘nalishi bo‘lsa-da, bu borada dunyo tilshunosligida anchagina ishlar amalga oshirildi. Dunyo tillari bugungi globallashuv davrida milliy va sof ko‘rinishini saqlab qolish maqsadida, tilning lug‘at sathini, shu tilda yaratilgan barcha uslub va janrdagi asarlarni bir joyga to‘plashni boshladilar. Shu bilan birga to‘plangan matnlar ustida turli xil lingvistik amallarni ham bajarib, tilning ichki imkoniyatlarini ko‘rsatishni ham maqsad qilganlar. Bu elektron matn ma’lumotlari va ular ustida bajarilgan amallarni shu tilda yaratilgan korpuslar o‘z ichiga oladi. Korpus lingvistikasining taraqqiyot tamoyillarini, korpus yaratishning kompyuter usullari, matematik modellarini belgilash, kompyuter lug‘atlarining ma’lumotlar bazasi sifatidagi ahamiyatini yoritish, tezauruslar, konkordanslarning lingvistik ta’minotini izohlash, korpus turlarini tahlil qilish, milliy til taraqqiyotidagi o‘rnini ko‘rsatish, ijtimoiy sohalar rivojidagi, ta’lim jarayonidagi samaradorligini aniqlash muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Kompyuter lingvistikasi fani o‘z muammo hamda yutuqlari nuqtayi nazaridan o‘rganib chiqilgan. A.N.Baranov o‘z ishlarida sun’iy ong muammosini ochib berishga to‘xtalgan, B.Orexov semantik analiz, texnik tarjima va avtomatik morfologiya tomonidan fanni o‘rganib chiqqan bo‘lsa, I.A.Chesebiyev kompyuter lingvistikasining metodlari rivojlanish tarixini o‘rganib chiqqan. Shu o‘rinda, 6 N.Xomskiy (Chomsky)ning sintaktik strukturalar va universal grammatika nazariyasi fan rivojiga katta hissa qo‘shgan. Ch.Filmor (Fillmore) esa ushbu nazariyaga qo‘shimcha sifatida tillardagi predlog kabi noo‘xshashliklar va ularning til strukturasida boshqa tushunchalar orqali ifoda etilishi nuqtayi nazardan yondashgan. U.Vuds (Woods) fanga protsessual semantika g‘oyasini kiritdi. Zamonaviy tilshunoslikda kompyuter lingvistikasi va korpus lingvistikasi alohida xususiyatlariga ko‘ra farqlanadi. Har ikkala fanning o‘rganilish darajasi va mazkur sohalar bo‘yicha dunyo olimlarining izlanishlari va ilmiy qarashlariga tayangan holda kompyuter lingvistikasi va korpus lingvistikasi quyidagi xususiyatlariga ko‘ra keskin farqlanishi bo‘yicha xulosalar chiqarildi: 1.Nomlanishidagi farq; 2.Mazkur ikki sohaning belgilangan maqsadlari jihatidan: a) kompyuter lingvistikasi tilga oid programmalarni ishlab chiqishni o‘z oldiga asosiy maqsad qilib qo‘yadi. Ta’kidlash joizki, bu bevosita tilshunoslik oldidagi muamolarni hal etishga qaratilmagan; b) korpus lingvistikasi esa, fanning maqsadi sifatida mavjud tilning korpusini yaratish va uning yordamida tildagi so‘zlar, iboralar hamda boshqa lisoniy birliklarning qo‘llanilish chastotasini aniqlashni belgilab qo‘ygan. Bu esa korpus lingvistikasini aynan tilshunoslikka oid ekanligini ko‘rsatadi. 3. Kompyuterning barcha fanlarda foydalanish o‘rni va ahamiyati tomonidan: a) kompyuter lingvistikasida kompyuter qurilmalari asos bo‘lib, ushbu fandagi barcha izlanishlar kompyuterlar va ularning afzalliklarini oshirishga qaratiladi; b) korpus lingvistikasi esa kompyuter qurilmalaridan faqatgina vosita sifatida foydalanadi, bunda matnlarni yig‘ish va saralash amaliyotlarini bevosita ular yordamida amalga oshiradi. Har qanday yuksalayotgan fan o‘z amaliyotida kompyuterlar taraqqiyotining yutuqlaridan foydalanadi, lekin ushbu fanlar (korpus lingvistikasi, kompyuter lingvistikasi, kompyuter matematikasi, kompyuter fizikasi) 7 kompyutershunoslikning bir qismi sifatida qabul qilinishi joiz emas. Mazkur fanlar tahlil obyektini tadqiq etishda kompyuterdan vosita sifatida foydalanadi, xolos. Kompyuter lingvistikasi taraqqiyotini ta’minlovchi asosiy lingvistik omil elektron matnlar korpusidir. Korpus (korpus) lotincha so‘z bo‘lib, “tana” degan ma’noni bildiradi. “Korpus so‘z, so‘z birikmasi, grammatik shakllarni, so‘z ma’nosini muayyan qidiruv tizimi orqali topishni anglatuvchi elektron ko‘rinishdagi matnlar jamlanmasidir” 4 . Kompyuter lingvistikasida “korpus” tushunchasida “matnlar korpusi” termini keng qo‘llanadi. Korpus lingvistikasi zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda lingvistik korpus (matn korpuslari) tuzishning umumiy tamoyillarini belgilaydi, yozma va og‘zaki matnlarning haqiqiy lingvistik hodisalarini to‘plash metodologiyasini, shuningdek, ularni saqlash va tahlil qilish usullarini ishlab chiqadi. Matnli korpuslar bilan ishlash tadqiqotchini subyektivlikdan ma’lum darajada mavhumlashtirishga va tilni obyektiv o‘rganishga imkon beradi. Tilning har qanday qatlamini o‘rganish, shu jumladan, ko‘p jildli lug‘atlarni tuzish, grammatik tadqiqotlar loyiha doirasida hal qilinadi. Tilshunos keng matnlar massivi bilan ishlaydi. Bu nafaqat intellektual kuchni, balki ko‘p vaqtni, ayniqsa, tayyorgarlik bosqichlarida talab etiladigan juda mashaqqatli jarayonni talab qiladi. Shuning uchun material yig‘ishning yangi usullariga o‘tish, uni tahlil qilish va lingvistik manbalarning yangi shakllari zarur, bu nafaqat mehnat unumdorligini sezirarli darajada oshirishga, balki turkiy tillarni o‘rganishning yangi usullari va sohalariga yo‘l ochib beradi. Ushbu muammoning tahlili tilning elektron korpusini yaratish, uni hal qilishda muhim ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Tadqiqotlarda korpusga har xil ta’rif berilgan, korpus turlicha tavsiflangan. V.V.R i kov korpusni mantiqiy fikr, mantiqiy analiz sifatida o‘rganadi. E.Finegan: “Korpus – bu odatda, kompyuter o‘qiy oladigan formatda bo‘lgan va bizga matn ishlab chiqilgan vaziyat, informatsiya beruvchi, muallif, adresat yoki auditoriya haqidagi ma’lumotni o‘z ichiga olgan matnlar to‘plamidir”, – deydi 5 . T.Mkeneri va 4 http://rusorpora.ru . 5 Finegan E. LANGUAGE: its structure and use. – N.Y.: Harcourt Brace College Publishers, 2004 8 E.Vilson “Korpus aniq til mezonlariga muvofiq tanlangan, til namunasi sifatida foydalanish mumkin bo‘lgan tilshunoslik sohasidir”, – deya e’tirof etadi 6 . V.P.Zaxarov “Matnlarning lingvistik korpusi katta, elektron ko‘rinishda taqdim etilgan, birlashtirilgan, tuzilgan tagged, muayyan lingvistik muammolarni hal qilish uchun mo‘ljallangan til ma’lumotlarining filologik jihatdan vakolatli qatori” deb ta’riflaydi 7 . Korpus lingvistikasining nazariy va amaliy jihatlari chet el tilshunoslari tomonidan o‘rganilgan bo‘lib, quyidagi olimlarning izlanishlarini alohida ta’kidlash mumkin: korpus lingvistikasiga oid terminlarning ishlatilishi yuzasidan o‘z qarashlarini olima I.F.Ganiyeva ifoda etgan bo‘lsa, korpus lingvistikasidan foydalanishning ahamiyatli tomonlarini J.Sinkliyer muhokama qilgan. Korpus lingvistikasining til o‘rganishdagi o‘rnini D.Biber, S.Konrad va R.Reppenlar tadqiq qilishgan, mazkur muammoni turlicha yondashuv asosida H.Lindkvist, N.Lich, N.S.Dash, F.Meyer, T.Grays, F.Karen, S.Hunston, T.Mk. Eneriy, Z.Xiao, Yu.Tono, A.Vilson va boshqalar o‘rganishgan. Bugungi kunda ushbu sohada o‘zbek tilshunosligida tadqiqotlar olib borilmoqda. Korpus – ma’lum maqsadda yig‘ilgan matnlar majmuini tashkil etuvchi til birliklari yig‘indisi, tabiiy tildagi elektron shaklda saqlanadigan yozma yoki og‘zaki, kompyuterlashtirilgan qidiruv tizimiga dasturiy ta’minot asosida joylashtirilgan on-line yoki off-line tizimda ishlaydigan matnlar jamlanmasi. Lingvistik tadqiqot va amaliy topshiriqlar echimi uchun til korpuslari zamonaviy tilshunoslikning inkor etib bo‘lmas ish quroli. “Matnlar korpusi – elektron holda saqlanadigan ma’lum til birliklari bo‘lib, ular tilshunoslar uchun har xil muammolarni hal etish maqsadida va turli yo‘nalishdagi tadqiqotlar uchun zaruriyatga qarab bir necha shakllarda tuziladi. Bular fonema, grafema, morfemalardan tortib undan kattaroq birliklar – leksema, 6 McEnery T, Wilson A. Corpus Linguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2nd edition, 2001. 7 Захаров В.П. Корпусная лингвистика. Учебно-методическое пособие. – Санкт-Петербург, 2005. – С.3. 9 gap va matnlar (badiiy yoki ilmiy asar, gazeta va jurnal matnlari)dan tashkil topishi mumkin 8 . Lingvistik korpus yoki matnli korpus ostida o‘ziga xos til muammolarini hal qilish uchun yaratilgan katta hajmdagi mashinada o‘qiladigan, birlashtirilgan, yorliqlangan, formatlangan filologik jihatdan barkamol til ma’lumotlari to‘plami tushuniladi. Korpus tilshunosligi atamasi birinchi marta 1977-yilda ishlatilgan, bu esa korpus tilshunosligini juda yosh ilmiy yo‘nalish deb atashga imkon beradi. Ammo shu qisqa vaqt ichida korpus tilshunosligi hisoblash tilshunosligining yondashuvlaridan biri sifatida zamonaviy tilshunoslikning yetakchi yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Rossiyada bu atama ingliz tilining xalqaro korpusi asoschilaridan biri Sidney Grinbaumning ma’ruzalari tufayli faqat 1996-yilga kelib ma’lum bo‘ldi. Korpus oddiy elektron kutubxonadan farqlanadi. Elektron kutubxona xalqning ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy, iqtisodiy hayotini aks ettiruvchi badiiy va publitsistik asarlarni nisbatan to‘liq qamrab olishni maqsad qilgan bo‘ladi. Elektron kutubxona matnlari tilshunoslik nuqtai nazaridan leksik, morfologik, grammatik, semantik belgilar asosida ishlov berilmaganligi sababli lingvistik tadqiqot uchun noqulaylik tug‘diradi. Chunki elektron kutubxona ilmiy tadqiqot materiali bazasini tayyorlash maqsadida tuzilmaydi, balki milliy-ma’naviy merosni to‘plashni maqsad qilgan bo‘ladi. Til korpusi esa elektron kutubxonadan farqli o‘laroq, tilni o‘rganish uchun zaruriy , foydali va qiziqarli matnlarni to‘plashni nazarda tutadi. Korpusni elektron kutubxonadan ajratib turuvchi birinchi omil undagi matnning xususiyati va qo‘shimcha ma’lumot bilan boyitilganligi hisoblanadi hamda bu belgi korpusning alohida qismi – korpus birliklariga yozilgan izohni tashkil etadi. Foydalanuvchiga biror so‘z kerak bo‘lsa, buni odatiy matn muharriri ham topib beradi. Lekin so‘zning grammatik ma’nosi va tuzilishini “tushunadigan” matn bilan ishlash juda ko‘p afzallik va qulaylikka ega. 8 Баранов А.Н. Введение в прикладную лингвистику. – М.: Эдиториал УРСС, 2001.-С.61; Rahimov A. Kompyuter lingvistikasi asoslari. – Toshkent: Akademnashr, 2011 10 So‘zshaklni qidirish kerak bo‘lsa, bunday dasturiy ta’minot, ya’ni korpus tadqiqotchi yoki foydalanuvchiga juda katta yordam berishi mumkin. Agar tadqiqotchi o‘z ishi uchun misolni topish, ularni kartotekaga ko‘chirish (kompyuter texnologiyalari rivojlanishidan oldingi davrda)ga oylab, ba’zan yillab vaqt sarflagan bo‘lsa, bugun dunyo til korpuslari yordamida sanoqli daqiqada yuzlab misolni topishga, ular ustida ishlash imkoniga ega bo‘ldi. Maxsus qidiruv korpusdan ma’lumot olishga mo‘ljallangan bir qancha dasturdan iborat, statistik axborot va qidiruv natijasini foydalanuvchiga qulay shaklda taqdim etadi. Tilda qanday jarayon kechayotganligini aniq tasavvur qilish uchun korpus qamrovini yanada kengaytirish, nafaqat yozma nutq, balki og‘zaki nutq materialidan foydalanish ham maqsadga muvofiq. Bunday korpus yordamida til taraqqiyoti natijasida unda sodir bo‘lgan va kutilayotgan o‘zgarish haqida aniq xulosa chiqarish mumkin. Korpus lingvistikasi – tilshunoslikning korpus , uning turlari, tarixi, taraqqiyoti, bugungi holati, korpus tuzish tamoyillarini o‘rganuvchi bo‘limi. Korpus lingvistikasi kompyuter lingvistikasining juda tez rivojlan a yotgan sohasi; ushbu fan jahonning y etakchi oliy ta’lim muassasalarida o‘qitiladi. Bu soha predmeti korpus yaratish nazariyasi va amaliyoti bo‘lsa, fan sifatida korpusning o‘ziga xosligi, dasturlash masalalari o‘qitiladi. Korpus lingvistikasi kompyuter lingvistikasining tarkibiy qismi; til korpusini yaratish, kompyuter texnologiyasi yordamida ulardan foydalanishning umumiy nazariyasi va amaliyoti bilan shug‘ullanadi. Hozirgi vaqtda korpus tilshunosligining samaradorligi va ahamiyatliligi kompyuter lingvistikasining rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liq. Har qanday matn tarkibini yaratish tamoyillari uning amaliy maqsadiga bevosita bog‘liq. Mutaxassislar izohlanish (teglanish) darajasiga ko‘ra korpusning turli ko‘rinishlarini farqlashadi: 1. Ixtisoslashgan korpus − ma’lum bir turdagi matnlar to‘plami: gazeta matni, ilmiy maqolalar. 11 2. Umumiy korpus – turli xil matnlarni o‘z ichiga oladi, matn mazmuni va janriga alohida talab qo‘yilmaydi. 3. Qiyosiy korpus – turli tillarning ikki yoki undan ko‘p kichik qismlari, masalan, rus hamda nemis tili yoxud bitta tilning variantidan iborat. Masalan, Avstriya va Shveytsariya nemis tili versiyalari. 4. Parallel korpus – turli tillardagi o‘xshash matnlarni o‘z ichiga olgan ichki korpusdan iborat. Birinchi korpusdan asliyatdagi matn, ikkinchisidan tarjima matn o‘rin oladi. 5. Ta’limiy korpus − bu chet tilini o‘rganayotgan shaxs uchun ona tilida so‘zlashuvchilar tomonidan yozilgan matnlar to‘plami. 6. Didaktik korpus – chet tilini o‘qitish jarayonida foydalaniladigan til ma’lumotlaridan iborat. 9 «Olim V.A.Plungyan o‘z vaqtida to‘g‘ri baho berganidek, endi tilni o‘rganish uchun odamga ikkita emas, uchta narsa kerak bo‘ladi: lug‘at, grammatika va ma’lum tildagi matnlarning korpusi. U lug‘at ham, grammatika ham, umuman olganda, ushbu yashash maydonidan tashqarida foydasizdir, chunki til aslida ishlaydi, deb ta’kidlaydi». 10 Korpus vaqt talab qiluvchi jarayonni qisqartirishga yordam beradi , chunki u lingvistik hodisalardan foydalanishni konsentratsiya qiladi. Leksik, grammatik birliklarning xatti-harakatlarini kuzatish davomida talaba bir vaqtning o‘zida ko‘plab matnlarni o‘qiyotganga o‘xshaydi, bu yodlash, so‘zning shakli, ma’nosi va maqsadini o‘zlashtirishga yordam beradi. Talaba turli xil kontekstlarda til birliklarining takrorlanishi va o‘zgarishi shartlarini kuzatish imkoniyatiga ega , korpus misollari ko‘p so‘zli leksik-grammatik zanjirlarni aniqroq tahlil qilishga imkon beradi. “Til korpuslari – til bo‘yicha tadqiqot va amaliy topshiriqlar yechimi uchun inkor etib bo‘lmas ish quroli. Tilni o‘rganish va tadqiq qilish uchun zarur, foydali 9 file:///C:/Users/1012- %D0%A2%D0%B5%D0%BA %D1%81%D1%82%20%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D0%B8-2377-1-10- 20210405%20(2).pdf 10 https://uzjournals.edu.uz/buxdu/vol4/iss4/9?utm_source=uzjournals.edu.uz%2Fbuxdu %2Fvol4%2Fiss4%2F9&utm_medium=PDF&utm_campaign=PDFCoverPages 12 va qiziqarli matnlarni to‘plashni nazarda tutadi” – deydi olim. Til korpusida tadqiqotchi uchun quyidagi imkoniyatlar borligini aytib o‘tadi: 1) belgilangan til birligining turli qo‘llanishlardagi barcha shaklli ko‘rinishini; 2) tilning lug‘at tarkibidagi o‘rni va variantlarini; 3) belgilangan so‘z bilan birikish imkoniyatiga ega so‘zlar ro‘yxatini; 4) u yoki bu muallifning ayni so‘zdan foydalanish chastotasi yoki statistikasini; 5) so‘zning o‘z va ko‘chma ma’nolarini; 6) so‘z qo‘llanishining yashirin modeli (imkoniyati)ni; 7) til taraqqiyotining turli davrida qo‘llanish holatini; 8) til taraqqiyotining turli davrida qo‘llanish holatini 11 . Korpus lingvistikasining mohiyati, maqsadi, nazariy masalalari, korpus tuzish tamoyillariga doir izlanishlar XX asrning 60 yillariga to‘g‘ri keladi. Bu davrda kompyuter lingvistikasi avtomatik tarjima yo‘nalishi negizida shakllandi. AQShda avtomatik tarjima masalalariga bag‘ishlangan seminarlar, konferensiyalar tashkil qilindi. Jon Sinklerning ingliz tili bankini shakllantirishdagi izlanishlari korpus lingvistikasi asoslarini takomillashtirishga xizmat qildi 12 . “Kompyuter lingvistikasi”ga bag‘ishlangan maqolalar seriyasida korpus masalalariga ham to‘xtalib o‘tilgan 13 . Rus tilshunosligida A.N.Baranov 14 V.P.Zaxarov 15 , A.B.Kutuzov 16 , E.V.Nedoshivina 17 , V.V.Rikov 18 , V.Plungyan 19 , K.Boyarskiylar 20 korpusning nazariy asoslarini yoritishgan. “ Lingvistlar, dastavval, 1960 - yillarda kompyuterlashtirilgan matnlar korpusini to‘pladilar. Kompyuterda yaratilgan birinchi matnlar korpusi Braun korpusi (BK, inglizcha Brown sorpus, VS) hisoblanadi, u 1961-yilda Braun 11 http://marifat.uz/marifat/ruknlar/fan/1241.htm 12 Синклер Д. Предисловие к книге «Как использовать корпуса в преподавании иностранного языка»/ Д. Синклер [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://www/ruscorpora.ru/corpora-infro.html, свободный. 13 Новое в зарубежной лингвистик е. В ы п : XXIV . Комп ь ютерная лингвистика,1989 . 14 Баранов А.Н. Введение в прикладную лингвистику. - М.: Эдиториал УРСС, 2001. 15 Захаров В.П. Корпусная лингвистика. Учебно-методическое пособие. – Санкт-Петербург, 2005. – 48 с ; 16 Қар., Курс “ Корпусная лингвистика ” (А.Б. Кутузов) Лицензия Creative commons Attribution Share-Alike 3.0 Unported ( Электрон ресурс ) - //lab314.brsu.by/kmp-lite/kmp-video/CL/CorporeLingva.pdf . 17 Недошивина Е.В. Программы для работы с корпусами текстов: обзор основных корпусных менеджеров. Учебно-методическое пособие. – Санкт-Петербург. − 2006. 26 с. 18 Рыков В.В. Курс лекций по корпусной лингвистике. URL: http://rykov-cl.narod.ru/c.html 19 Плунгян В. Зачем мы делаем Национальный корпус русского языка? « Отечественные записки» 2005, №2 . http://magazines.russ.ru/oz/2005/2/2005_2_20-pr.html 20 Боярский К. Введение в компьютерную лингвистику. – Санкт-Петурбург, 2013. 13 universitetida yaratilgan, har biri 2000 so‘zli 500 ta matn fragmentini o‘z ichiga oladi. Keyinchalik yevropalik tadqiqotchilar shu prinsip asosida 1961-yilda Buyuk Britaniyada birinchi marta e’lon qilingan matnlar korpusini tuzishdi: 15 xil janr (registr), 2000 so‘zli (so‘zshaklli) 5000 ta matndan iborat. U ingliz tilining britaniya variantiga oid 1 mln. so‘zni qamrab oldi, uni Britaniya hamda Norvegiya universitetlari nomi bilan “Lankaster-Oslo-Bergen” yoki qisqacha LOB korpusi (The Lancaster-Oslo-Bergen Corpus) deb atashdi”. 21 1963 - yilda AQSHda Braun universiteti (Brown University)da The Brown Standard Corpus of American English korpusi yaratildi. Mazkur korpus lingvistika sohasida yaratilgan bo‘lib, lingvistik tavsif va tahlillarga xizmat qiladi. 1970 - yillarda 1 mln. so‘zni o‘z ichiga olgan matnlar korpusi asosida rus tilining chastotali lug‘ati yaratildi. 1980-yillarda Shvetsiyaning Upsala universitetida ham rus tilidagi matnlar korpusi yaratildi. Keyinchalik kompyuter leksikografiyasining rivojlanishi natijasida katta hajmli matnlar korpusiga ehtiyoj tug‘ildi. Ya’ni 1 mln . ta so‘z elektron lug‘atlar bazasi uchun yetarli bo‘lmay qoldi. Shu asosda yirik hajmli matnlar korpusi yaratila boshladi. Ko‘pgina mamlakatlarda bunday korpuslar XX asrning 80-yillaridan boshlab tuzila boshladi. Ular turli maqsad va vazifalarga xizmat qiladi. Buyuk Britaniyada Ingliz tili Banki (Bank of English) hamda Britaniya Milliy Korpusi (British National s orpus BN), Rossiyada Rus tilining mashina fondi (Mashinniy fond russkogo yazika) hamda Rus tilining Milliy Korpusi (Natsionalniy korpus russkogo yazika) loyihalari ishlab chiqildi 22 . “Kompyuter imkoniyatlarining kengayishi korpuslar sonining ko‘payishi, hajmining oshishini ta’minladi. Bir vaqtning o‘zida bir necha tillarda korpuslar yuzaga keldi. “ 1990-yilga kelib 600 dan ortiq kompyuter korpuslari qayd etildi. Ularni yillar kesimida quyidagicha taqsimlash mumkin: 1965-yilda 10 ta korpus yaratilgan bo‘lsa, 1966-1970-yillarga kelib 20 ta, 1971-1975-yillarda 30 ta, 1976- 1980-yillarda 80 ta, 1981-1985-yillarda 160 ta, 1986-1990-yillarda 320 ta korpus 21 Рахманова А . Ўзбек тили миллий корпусини яратишда компьютер усуллари . Филол . фан. ф . д . (PhD) дисс. – Toshkent , 2021. – 18 b . 22 http : www . с orpus . 14 yaratilgan 23 ”. Ko‘rinib turibdiki, 1986-1990-yillarda korpuslar tuzish ko‘rsatkichi keskin ravishda oshgan. Bu holatni tillarning rivojlanishi, funksional doirasining kengayishi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan ham izohlash mumkin”. 24 Hozirgi kunda dunyo miqyosida mashhur bo‘lgan rus, britan korpusi, sloveniya, vengr tili, ispan tili, italyan, xitoy, nemis tili korpuslari haqida keng ma’lumot berilgan. Korpus lingvistikasida to‘rt xil tahlil usulini farqlash mumkin: 1.Kalit so‘zlar tahlili (Analysis of key words). Bu A va B korpuslarini solishtirganda uchraydigan so‘zlar tahlili. Bu miqdoriy analiz usuli bo‘lib, u til korpusida berilgan nutq birliklarini topish yoki topa olmaslik ehtimolini o‘rganadi. Bu metod korpuslardagi birliklarning statistikasi, uchrash chastotasi miqdorini beradi; 2.Birikmalarni tahlil qilish (Analysis of collocations). Birikmalar so‘zlar‒ oralig‘ida topilgan so‘zlardir ( /+ so‘zlar chap va o‘ng tomonga). Ushbu tahlil ‒ berilgan korpusdagi kontekstda so‘zni topish ehtimolini tekshiradigan statistik testlarga asoslangan; 3.Kollektiv tahlil (Colligation analysis). Bunga so‘z, so‘zlar qatori boshqa so‘zlar bilan qo‘shilib ketishga moyil bo‘lgan sintagmatik qoliplarni tahlil qilish kiradi. Qoliplashtirish leksik element va grammatik kontekst orasidagi aloqaga, uning fraza va gaplardagi sintaktik vazifasi, joylashuviga urg‘u beradi. Ehtimol, har bir so‘z o‘ziga xos kollektiv tahlilni taqdim etadi; 4.N-gramm. N-gramm tahlili hisoblash usuliga tayanadi, unda so‘zlarning satrlari 2,3,4,5 yoki 6 so‘zdan iborat guruhlarga guruhlangan va ularning chastotasi ko‘rib chiqilgan 25 . O‘zbek tili korpusini qurish jarayonida yuqorida sanab o‘tilgan 4 usul olingan natijalarda namoyon bo‘lishini kuzatdik. Mazkur usullarni korpus lingvistikasidagi eng oddiy va muhim bo‘lgan usullar sifatida baholash mumkin. 26 23 Захаров В.П., Богданова С.Ю. Корпусная лингвистика. – Иркутск: ИГЛУ, 2011. – С.16-17. 24 Рахманова А . Ўзбек тили миллий корпусини яратишда компьютер усуллари . Филол . фан. ф . д . (PhD) дисс. – Тошкент , 2021. – 20 б . 25 Using corpus linguistics: research methods. http://www.perezparedes.es/research-methods-corpus-linguistics . 26 Abdullayeva О . O‘zbek tilining internet axborot matnlari korpusini shakllantirishning nazariy va amaliy asoslari . Filol.fan.f.d. (PhD) diss…avtoref. – Andijon, 2022. –13 b. 15 Korpusning tuzilishi va tarkibi tilning xususiyatlari, ijtimoiy talab va boshqa jihatlarga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin. Korpuslar uchun yagona va o‘zgarmas andoza belgilanmaydi. 16 1.2. Milliy korpus va mualliflik korpuslarining zamonaviy tilshunoslikdagi o‘rni Har bir tilning mavqei axborot-kommunikatsiyadagi o‘rni bilan belgilanadi. Tilning axborot almashuv funk s iyasini ta’minlashda kompyuter lingvistikasi, korpus lingvistikasining ahamiyati katta. Korpuslar muayyan tilning xususiyatlarini yoritishda, imkoniyatlarini aks ettirishda, tilshunoslik sohalarini, xususan, kompyuter leksikografiyasini takomillashtirishda, ijtimoiy soha tushunchalarini ommalashtirishda amaliy ahamiyat kasb etadi. O‘zbek tili turkiy tillar guruhi ichida so‘zlashuvchilar nisbatiga ko‘ra ikkinchi o‘rinda turadi, birinchi o‘rinda turk tili va uchinchi o‘rinda ozarbayjon tili. Milliy korpuslar ona tilini asrab qolish, takomillashtirish uchun zaruriy vosita sifatida ham qaralishi kerak. Chunki kompyuter, internet tilning o‘z kommunikativ doirasidan kengroq arenaga chiqishini, muloqot vositasi sifatida o‘zlashtirilishini ta’minlaydi. YUNESKO ma’lumotlariga qaraganda, hozirda mavjud 6 mingga yaqin tilning qariyb yarmi iste’moldan chiqishi mumkin. Mazkur tillarni saqlab qolish insoniyat oldidagi muhim vazifalardan hisoblanadi 27 . O‘zbek tilshunosligida shu kunga qadar amaliy lingvistika borasida tadqiqot olib borilmagan yoki ilmiy izlanishlar yaratilmagan, degan fikrdan yiroqmiz. O‘zbek tilshunosligida kompyuter lingvistikasi, tabiiy tilni qayta ishlash, statistik tahlil masalalariga doir izlanishlarda korpus lingvistikasiga ham to‘xtalib o‘tilgan 28 . O‘zbek tili grammatikasidagi modellashtirish namunalari, grammatik qoidalarni jadvallar orqali tushuntirishga qaratilgan qo‘llanmalar amaliy lingvistika tamoyillariga ko‘ra yaratilgan. Hozirgi davr amaliy lingvistikaning alohida soha sifatida rivojlanishini taqozo qilmoqda. XXI asrning birinchi o‘n yilligida o‘zbek tilshunosligida kompyuter lingvistikasi yuzasidan monografik tadqiqotlar yuzaga keldi. N.Abdurahmonova 27 Mengliyev B. va boshqalar. O‘zbek tilining milliy korpusi//Ma’rifat, – Toshkent, 2018. 28 A.Po‘latov, S.Muhamedova. Kompyuter lingvistikasi.-Т.,2008; B.Yo ‘ ldoshev. Kompyuter lingvistikasi. – Тoshkent, 2009; A.Po‘latov. Kompyuter lingvistikasi. –Тoshkent, 2011; A.Rahimov. Kompyuter lingvistikasi asoslari. –Тoshkent,2011; F.Qurbonova. Kompyuter lug‘atlari: tezaurus. –Тoshkent,2014; L.Abduhamidova. Tilshunoslikning yangi yo‘nalishi: kompyuter lingvistikasi. –Тoshkent, 2015. 17 inglizcha matnlarni o‘zbek tiliga tarjima qilish dasturining lingvistik ta’minotiga bag‘ishlangan tadqiqotini amalga oshirdi. 29 M.Hakimov rahbarligida “Tarjimon L- MX” tizimi uchun bajarilgan tadqiqot ishlarida o‘zbek va rus tillarining leksik- sintaktik tahlili yoritilgan va bu tadqiqotlar parallel matnlar korpusi uchun lingvistik ta’minot vazifasini bajaradi 30 . M.Abjalova o‘zbek tilidagi matnlarni tahrir va tahlil qiluvchi dasturning lingvistik modullarini ishlab chiqdi. 31 O‘zbek tili axborot uslubini shakllantirishga oid bir qator ilmiy maqolalar e’lon qilingan. O‘zbek tili sintaksisini modellashtirish tizimi ishlab chiqilgan 32 . Korpus diskursni tashkil qiluvchi asosiy ma’lumotlar bazasi sifatida talqin qilingan 33 . Korpus lingvistikasi masalalari keyingi yillarda monografik planda tadqiq etila boshlandi 34 . Sh.Xamroyeva “O‘zbek tili mualliflik korpusini tuzishning lingvistik asoslari” mavzusida izlanish olib bordi. Tadqiqotda korpus, uning tuzilishi, tarkibi, nazariy asoslari, til korpusining lingvistik tadqiqotlardagi ahamiyati, ta’lim jarayonidagi o‘rni tahlil qilingan. Korpus lingvistikasi shakllanishi va taraqqiyoti, birinchi va keyingi avlod korpuslarining o‘ziga xosligi, zamonaviy rus, ingliz, turk, tojik tili korpuslari xususiyatlari, ularning mushtarak va farqli tomonlari qiyoslangan, korpus turlari tasniflangan. 35 29 Aбдураҳмонова Н. Инглизча матнларни ўзбек тилига таржима қилиш дастурининг лингвистик таъминоти. Филол. фан... (PhD) diss.-Toshkent, 2018. 30 Хакимов М.Х. Расширяемый входной язык математического моделирования естественного языка для многоязычной ситуaции машинного перевода // ЎзМУ хабарлари . –Тошкент, 2009. № 1. – С.75-80. 31 Aбжалова М. Ўзбек тилидаги матнларни таҳрир ва таҳлил қилувчи дастурнинг лингвистик модуллари (расмий ва илмий услубдаги матнлар таҳрири дастури учун). Филол. фан. фалс.(PhD)... дисс. – Тошкент, 2019. 32 Арипов М., Норов А.М. Разработка онтологической модели синтаксических правил узбекского языка. “Амалий математика ва информацион технологияларнинг долзарб муаммолари”. Халқаро анжуман тезислари тўплами. Of the international scientific conference “Actual problems of applied mathematics and information technologies”. – Тошкент, 2019 йил 14-15 ноябрь. – В.279-280. 33 Садуллаева Н.А.,Абдурашитова Э.Т.Relevance of corpus to discourse. “Амалий математика ва информацион технологияларнинг долзарб муаммолари”. Халқаро анжуман тезислари тўплами. Of the international scientific conference “Actual problems of applied mathematics and information technologies”. – Тошкент, 2019 йил 14-15 ноябрь. – В.177 34 Xамроева Ш.М. Корпус лингвистикаси атамаларининг қисқача изоҳли луғати. – Тошкент: «Камалак» нашриёти. – 47 б.; А.Эшмуминов.Ўзбек тили миллий корпусининг синоним сўзлар базаси. – Қарши, 2019 б. 35 Захаров В.П., Богданова С.Ю. Корпусная лингвистика.-Иркутск: ИГЛУ, 2011. – С.5. 18 A.Eshmo‘minov o‘zbek tili milliy korpusining sinonim so‘zlar bazasini shakllantirish tamoyillarini yaratdi. Ma’nodosh so‘zlar bazasini tuzishda semantik razmetkadan foydalanish usullarini tahlil qildi. O‘zbek tilining lisoniy sinonimlarini teglash algoritmini ishlab chiqdi 36 . Korpus lingvistikasining ma’lumotlar bazasi, lingvistik ta’minotiga doir tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Milliy korpus til taraqqiyotining ma’lum bir davridagi xususiyatlari, hududiy va ijtimoiy variantlari – barcha jihatlarini qamragan holda namoyon etishdir. 37 O‘zbek tilshunosligida yaratilgan konkordans lug‘atlar milliy korpusni shakllantirishdagi muhim bosqichdir 38 . Ayniqsa, mumtoz manbalar konkordanslarining yaratilayotgani kompyuter leksikografiyasini takomillashtirish bilan bir qatorda ajdodlarimiz ma’naviyati, ma’rifiy-axloqiy qarashlarining bugungi avlodga etkazilishida, o‘zbek tili tarixiy asoslarini, tarixiy so‘zlar, arxaizmlar fondini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi 39 . Milliy korpus axborot manbai sifatida quyidagi qulayliklarni yaratadi: og‘zaki va yozma manbalar matni internet tizimiga joylashtiriladi; qidiruv tizimiga razmetkalangan ko‘rinishda dasturlashtiriladi; elektron kutubxonalarni shakllantirishga asos bo‘ladi, lug‘at, grammatikaga oid adabiyotlar uchun manba sifatida xizmat qiladi; tilning taraxiy taraqqiyoti jarayonidagi o‘zgarishlarni o‘zida aks ettiradi; turli ma’lumotlar matn ko‘rinishida tizimlanadi; til tadqiqida keng imkoniyatga ega bo‘lgan dasturlashtirilgan tizim sifatida namoyon bo‘ladi 40 . Milliy til korpusi adabiy til korpusidan farqlanadi. Milliy korpuslar shu tilda tadqiqot olib borishni ta’minlash, til taraqqiyotidagi o‘zgarishlarni kuzatish imkonini beradi. Tilning shakllanish, taraqqiyot bosqichlari, turli davrlardagi ifoda imkoniyatlari, turli nutq uslubidagi matnlar, dialektlar, sotsiolektlar, argo, jargonlar o‘z ifodasini topadi. Adabiy til korpusi adabiy til taraqqiyoti va adabiy nutq uslublari xususiyatlari bilan bog‘liq tadqiqotlar uchun material vazifasini o‘taydi. 36 А.Эшмуминов. Ўзбек тили миллий корпусининг синоним сўзлар базаси. – Қарши, 2019. 37 Рахманова А . Ўзбек тили миллий корпусини яратишда компьютер усуллари . Филол . фан. ф . д . (PhD) дисс. – Toshkent , 2021. – 46 b . 38 Алишер Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр” достони конкорданси. -Тошкент, ТДШИ,2012. 39 Умаров Э. Алишер Навоийнинг “Хамса” достонлари конкорданслари. –Т ошкент , 2011.-Б.4. 40 X амроева Ш . М . У ̆збек тили муаллифлик корпусини тузишнинг лингвистик асослари : Филол . фан. ф . д . (PhD) дисс. автореф . – Қарши , 2018. – Б . 8 19 Adabiy til korpuslari umumiste’mol so‘zlarni aks ettirgani bois turli yo‘nalishdagi lug‘atlar: elektron shakldagi o‘zlashma so‘zlar lug‘ati, morfem lug‘at, sinonimlar, omonimlar, antonimlar, frazeologik birliklar lug‘ati, etimologik lug‘at, o‘quv lug‘atlarini yaratishda manba vazifasini o‘taydi. 41 Milliy korpuslar mualliflik korpuslarini shakllantirish uchun ham material sifatida xizmat qiladi. O‘zbek tilshunosligida kompyuter lingvistikasiga doir tadqiqotlarning yo‘lga qo‘yilishi, korpus lingvistikasi asoslarining shakllanishi natijasida mualliflik korpuslari yaratilmoqda. Mualliflik korpuslari o‘zbek adabiy tilining badiiy uslubi namunasi bo‘lgan ma’lumotlar bazasi, shu bilan qatorda ijodkorning so‘z qo‘llash qobiliyati va tildan foydalanish mahoratini yorituvchi manba sifatida ham xizmat qiladi. “Mualliflik korpuslari muayyan ijodkorning so‘z qo‘llash hamda badiiy mahorati, asarlarining janrlari va kontenti haqida ma’lumot bersa, dinamik korpuslar til taraqqiyotining muhim bosqichlarini aks ettirishi bilan e’tiborga molikdir”. 42 Tilshunosligimiz tarixida alohida muallif asari til xususiyatini o‘rganishga bag‘ishlangan maxsus tadqiqotlar talaygina bo‘lib, ularda muallif tili leksikasi atroflicha tavsiflangan. Bunday tadqiqotlar tilning rivojlanish jarayoni, o‘zgarishlarni: ma’no torayishi, kengayishi, istorizm, arxaizm, neologizmlar harakatini kuzatish uchun qulay sharoit yaratadi. Mana shunday xususiyat har bir muallif, davr tili uchun tadqiq etilgan bo‘lsa-da, ular alohida-alohida monografiyalarda, tadqiqot ishlarida mavjud. Agar bu tadqiqotlar Milliy korpusda yaxlit bir tizim asosida o‘z aksini topsa, istalgan leksemaning tarixiy taraqqiyot jarayonini turli muallif tili misolida yorqin tasavvur qilish imkoniyati paydo bo‘ladi. 41 Рахманова А . Ўзбек тили миллий корпусини яратишда компьютер усуллари . Филол . фан. ф . д . (PhD) дисс. – Toshkent , 2021. – 53 b . 42 Рахманова А . Ўзбек тили миллий корпусини яратишда компьютер усуллари . Филол . фан. ф . д . (PhD) дисс. – Toshkent , 2021. – 25 b . 20 “Tilshunosligimiz oldida turgan endigi vazifa shu tadqiqotlarni birlashtirish asosida korpus yaratishdan iborat. Bu vazifani amalga oshirish ikki bosqichni o‘z ichiga oladi: 1.Tilimiz tarixiy taraqqiyoti davrida til xususiyatlari tadqiq qilingan adiblar ijodiy merosi, tadqiqot natijasini korpus sifatida shakllantirish; 2.Shu paytgacha til xususiyati o‘rganilmagan yozuvchi, shoirlarning asarlari korpusini tuzish”. 43 Jahon tilshunosligida korpus lingvistikasi ancha yutuqlarga erishgan bo‘lsa- da, mualliflik korpusi tuzish tajribasi oxirgi 5 yil ichidagina to‘laroq shakllandi, bu borada ancha natijalarga erisha oldi. Bunday korpus tuzish ma’lum davr adabiy tili, xususan, leksik tarkibi, uslubiy xususiyatini tadqiq etish uchun material vazifasini o‘tashdek qimmatli vazifani ado etadi. Milliy korpusi mavjud tillarning mualliflik korpusini tuzish hech qanday qiyinchilik tug‘dirmaydi. Chunki matn (muallif asari) elektron shaklda Internet saytida yoki korpus tarkibida mavjud. Mualliflik huquqi asosida bu asarlar tarmoqda mavjudligi sababli ularni korpusga xom ashyo sifatida olishga monelik yo‘q. Milliy korpusi mavjud bo‘lmagan tillarda korpus yaratishda esa bu borada biroz muammoga duch kelish tabiiy hol. O‘zbek tili milliy korpusi bo‘lmasa ham, ZiyoNET tarmo g‘ida mumtoz hamda zamonaviy shoir, yozuvchilarimiz asarlarining anchasi elektron shaklda joylashtirilgan. Shunga asosan, mualliflik korpusi tuzishda ikki manbaga asoslanish mumkin: -har bir muallifning nashr etilgan mukammal asarlari to‘plami. -Internet tarmog‘idagi elektron fayllar. 44 Birinchi manbani elektron shaklga aylantirish (skanerlash, matnni sun’iy intellekt tushunadigan formatga keltirish) orqali material sifatida ishlatsak, ikkinchi manbadan nisbatan tayyor holda foydalanishimiz mumkin. Ikkala holda ham matnning elektron shakli olingach, uni texnik qayta ishlash – tokenizatsiya, lemmatizatsiya, sintaktik razmetkalash ehtiyoji tug‘iladi. Texnik ishlov berishdan 43 Ҳамроева Ш . М . У ̆збек тили муаллифлик корпусини тузишнинг лингвистик асослари : Филол . фан. ф . д . (PhD) дисс. – Қарши . 2018, 82- б . 44 Ҳамроева Ш . М . У ̆збек тили муаллифлик корпусини тузишнинг лингвистик асослари : Филол . фан. ф . д . (PhD) дисс. – Қарши . 2018, 83- б . 21 oldin matn korpus uchun tayyorlanadi, chunki unda nolingvistik birlik ham uchraydi. Korpus matnining asosiy belgisi unda nolingvistik birlikning (jadval, rasm, grafik chizma) bo‘lmasligid a . Shundan so‘nggina razmetkalash bosqichiga o‘tish mumkin. Razmetkalash avtomatik, yarimavtomatik rejimda bajariladi. Muallif qo‘llagan neologizm, boshqa alifboda yozilgan so‘zshakl lemmatizatsiyasiga alohida e’tibor qaratiladi. Korpus tayyor holga kelgach, tabiiy ravishda muallif asarlari chastotali lug‘ati yuzaga keladi. Chunki lemmatizatsiya jarayonida so‘zshakl hamda leksema (lemma) miqdori aniqlanadi. Jahon tilshunosligida yaratilgan mualliflik korpuslarini tarixini o‘rganar ekanmiz, dastlabki mualliflik korpusi 2001-yilda Erik M.Jonson tomonidan tuzilgan bo‘lib, u Shekspirning 1864-yilda nashr qilingan to‘liq asarlari asosida tuzilgan. Rus tilshunosligida bu sohaga keyingi yillarda qo‘l urilgan bo‘lsa-da, anchagina ishlar amalga oshirilgan: “A.S.Pushkin tili lug‘ati”, “A.P.Chexov badiiy asarlari tili lug‘ati”, “Krilov masallari tili lug‘ati”, “Griboyedov komediyalari tili lug‘ati”, “Gogolning “Revizor” komediyasi tili lug‘ati”, “Fonvizin komediyalari tili” “ A.N.Ostrovskiy asarlari tili lug‘ati”, “M.V.Lomonosov asarlari tili lug‘ati”, “M.Kuzmin she’rlari konkordansi”, “A.Mitskevichning “Pan Tadeush” poemasi tili ideografik lug‘ati” kabi ishlar shular jumlasidandir 45 . Dunyo tillari korpusidagi ayrim mualliflik korpuslari haqida to‘xtalib o‘tmoqchimiz. Rudaykiy korpusi tojik tili milliy korpusi tarkibida joylashgan. Rudakiy asarlarining maxsus qidiruv tizimiga bo‘ysundirilgan elektron yig‘indisi. Bu korpusga shoir tavalludining 1150 yilligiga tayyorgarlik jarayonida asos solingan. Korpus asosini shoirning asarlari matni tashkil etgan. Zamonaviy axborot texnologiyalari yordamida Rudakiy g‘azallari matni bo‘yicha bir nechta lug‘at tuzilgan. Chastotali lug‘at, kamayish, ortib borish alifbo chastotali lug‘ati, Rudakiy ijodi matnlari ters lug‘atlari shular jumlasidan. Korpus tarkibidan Rudakiy ijodiy merosining barcha namunalari, bibliografiyasi, Rudakiy hayoti, ijodiga 45 Хамроева Ш. «Ўзбек тили муаллифлик корпусини тузишнинг лингвистик асослари» филол.фан.бўйича фалсафа доктори (PhD)…дисс. –Қарши. 2018. 22 bag‘ishlangan asarlar, shoir ijodi turli aspektlari tadqiqi natijalari o‘rin olgan. Rudakiy she’rlari, ular asosidagi qo‘shiqlarning audio, video yozuvlari to‘plangan; korpus doim to‘ldirib boriladi. Ushbu korpus elektron kutubxona shaklida faoliyat ko‘rsatadi. Ammo Rudakiy asarlari matniga grammatik ishlov berilmagan, ya’ni razmetkalanmagan. Korpus razmetka qilinmaganligi uchun subkorpus deyiladi. Shunday bo‘lsa-da, ayni bir ijodkor merosi, shu sohadagi ilmiy tadqiqotlarni o‘rganish maqsadida foydalanish uchun juda qulay axborot manbayi. Boshqacha aytganimizda bu korpusdan elektron kutubxona sifatida foydalanish mumkin. A.P.Chexov asarlari korpusi . A.P.Chexovning barcha asarlari Rus tili Milliy Korpusida [NCRL] taqdim etilmaganligi sababli, uning nashr etilgan asarlari skanerdan o tkazilgan va turli internet saytlarida to plangan.ʻ ʻ Hozirgi vaqtda Korpusga A.P.Chexovning barcha nasriy asarlari va pyesalari, shuningdek, masalan, jurnalistikaga tegishli bo‘lishi mumkin bo‘lgan asarlar kiritilgan. “Saxalin oroli”, ammo to‘liq asarlar to‘plamida [Chexov, 1977] va boshqa manbalarda nashr etilgan xatlar, kundaliklar va boshqalar matnlari hali kiritilmagan. Chexov juda sermahsul muallif sifatida turli xil matn turlarini, ya’ni qissalar, romanlar, dramatik asarlar, publitsistik va tanqidiy maqolalarni yaratdi. Afsuski, bir nechta imlo islohotlari va turli yillardagi muharrirlarning ishi tufayli korpus matnlarining tili muallifning tiliga to‘liq mos kelmaydi. Korpus A.P.Chexovning barcha badiiy asarlarini qamrab oladi: hikoyalar, romanlar va dramalar. Korpus va lug‘at Internetda mavjud ( http://www.philol.msu.ru/~serge/Chekhov/index1.html ) va ikkita paketli fayl sifatida taqdim etiladi: storyChekh.zip da Chexov asarlarining matn fayllari mavjud; wordsChekhov.zip korpusning o‘zi va lug‘atni o‘z ichiga oladi. Korpus va lug‘atdan foydalanish uchun ikkala faylni ham mos katalogga yuklab olishingiz va ochishingiz kerak. A.S.Pushkin asarlari korpusi “A.S.Pushkin she’riyati va dramaturgiyasi” matnlar korpusi deb nomlangan. Ushbu korpusga A.S.Pushkinning barcha nashr 23 etilgan she’riy va dramatik asarlari kiritilgan. (Pushkin. To‘liq asarlar. –M.: Fanlar akademiyasining nashriyoti, 1937). Korpus matnlari «Putevoditel po Pushkinu» nomli lug‘at bazasi bilan bog‘langan va Pushkinning eslatmalari va mualliflar haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari korpusga adabiyotshunoslar uchun ham, tilshunoslar uchun ham qiziqarli bo‘lgan 15 turdagi ma’lumotlar kiritilgan. Dostoyevskiy korpusi haqida . F.Dostoyevskiy tegishli davrning yozma diskursiv amaliyotini ifodalovchi matnlar korpusi fonida har xil turdagi so‘zlar va frazeologik birliklarni qo‘llagan. “Dostoyevskiy idiostilining lingvistik modeli” nomli asar “Dostoyevskiy idiostilining lingvistik modeli: adabiy matnni o‘rganishda korpus texnologiyalari” loyihasining natijasi hisoblanadi. Loyiha ustida ishlash jarayonida Rossiya Fanlar akademiyasining tizimli dasturlash instituti mutaxassislari hisoblash uchun maxsus internet platformasini yaratganlar. Platforma https://ruslang.at.ispras.ru manzilida joylashgan; bu platformaga so‘z chastotalari va turli matn korpuslarida idiomalarni qidirish vazifasi yuklatilgan. Dasturga matn yuklangan keyin u 3 ta vazifani bajargan: berilgan leksemaning korpusdagi chastotasini hisoblash, korpusdagi leksemalarning chastotalar ro yxatini tuzish va korpusdagi iboralarni qidirish. ʻ Griboyedov komediyalari tili lug‘ati (korpusi) haqida . Bu korpus rus yozuvchisi A.S.Griboyedov tilining birinchi to ‘ liq leksikografik tavsifi sanaladi. Lug‘at Griboyedovning barcha nashr etilgan matnlarida eng nufuzli manbalardan olingan barcha so‘zlarni o‘z ichiga oladi. Lug‘atning asosiy qismini grammatik ma’lumotlar bilan ta’minlangan Griboyedov matnlarining alifbo-chastota konkordansi tashkil etadi. Konkordans 12000 dan ortiq yozuvlarni o‘z ichiga oladi, ular birgalikda 150 000 dan ortiq so‘zlardan foydalanishni tavsiflaydi. Lug‘at yozuviga leksema (bosh so‘z), uning grammatik belgilari (nutq qismi, turi, jinsi, animatsiyasi), barcha matnlar uchun umumiy chastota, kerak bo‘lsa, qisqacha izoh ham kiradi. So‘z qo‘llanishi grammatik shaklga (son, hol, mayl, zamon) ko‘ra guruhlanadi. Har bir so‘z 24 qo‘llanilishi manba kodini va uning bo‘lagini (qism, bob, harakat, hodisa va boshqalar) o‘z ichiga olgan batafsil kontekst va manzilni o‘z ichiga oladi. Konkordansdan tashqari, lug‘at bir qator yordamchi lug‘atlar va indekslarni qamrab oladi, xususan: - “Aqldan voy” matnining alifbo ko‘rsatkichi; - chastota lug‘ati; - prozaik va she’riy nutqning chastotali lug‘atlari; - teskari alifbo lug‘ati; - grammatika lug‘ati. Yordamchi lug‘atlar asosiy lug‘atning turli mezonlar bo‘yicha tartiblangandir. Ular faqat leksemalarni o‘z ichiga oladi va alohida so‘z qo‘llanishlarini o‘z ichiga olmaydi. Ushbu lug‘ati Griboyedov ijodi, rus adabiyoti va rus adabiy tili tarixini o‘rganish bilan shug‘ullanadigan barcha filologlarga mo‘ljallangan. Lug‘at leksik materialni to‘liq qamrab olish va batafsil tahlil qilish nuqtai nazaridan o‘ziga xos bo‘lib, undan keng ko‘lamli filologik muammolarni hal qilishda foydalanish imkonini beradi, jumladan: ma’lum bir muallif yoki tarixiy davrning uslub xususiyatlarini o‘rganish, turli xalqlarning tilini solishtirish. asar turlari va nutq turlari (nasr va she’riy), rus adabiy tili tarixida ma’lum so‘zlar yoki grammatik shakllarning qo‘llanilishini o‘rganish va boshqalar. Gogolning “Revizor” komediyasi tili lug‘ati Moskva universitetining filologiya fakulteti olimlari tomonidan nashr etilgan. Gogol frazeologiyasi va leksikografiyasi hali olimlarning e’tiborini tortmagan, deyish mumkin emas. Bu mavzuda maxsus tadqiqotlar va dissertatsiyalar yozilgan. Va shunga qaramay, yozuvchining ijodiy merosini o‘rganishning ushbu sohasi, til islohotchisi, juda ko‘p noma’lum narsalar bilan to‘la. Bundan tashqari, Gogolning o‘zi ham birinchi mahalliy leksikograflardan biri bo‘lib, u uchun materiallar to‘plagan. Lug‘atda 28000 so‘zdan foydalanishni tavsiflovchi 4000 ta yozuv mavjud. Har bir so‘zning chastotasi, uning grammatik va semantik xususiyatlari 25 ko‘rsatilgan, matndan misollar so‘zning ishlatilishini ko‘rsatadi. Ayrim so‘zlarga tarixiy-madaniy sharh berilgan. Krilov masallari tili lug‘ati da adibning 198 ta ertakgining lug‘ati va frazeologiyasining to‘liq tavsifini berilgan. Unda 6000 dan ortiq lug‘at yozuvlari mavjud bo‘lib, har bir so‘zning chastotasi, uning grammatik va semantik xususiyatlari, har bir so‘zning ishlatilishi ertaklardan olingan misollar bilan ko‘rsatilgan. Kitobga I.A. Krilovning eng mashhur ertaklari ham kiritilgan. Abdulla Qahhor asarlari korpusi. Korpus interfeysi “Abdulla Qahhor hayot yo‘li”, “Abdulla Qahhor ijodi”, “Abdulla Qahhor haqida xotiralar”, “Qidiruv (so‘z kiritish maydonchasi)”, “Konkordans”, “Kengaytirilgan qidiruv” kabi asosiy oynalardan iborat bo‘ladi. Abdulla Qahhor korpusi uning hayoti, ijodi bilan bog‘liq turli janrdagi matnlarni (korpus birliklari) qamrab olishi lozim, chunki korpus matnlari faqat badiiy adabiyot namunalaridan iborat bo‘lolmaydi. Shuning uchun yozuvchi hayoti, ijodi bilan bog‘liq ilmiy-ommabop, publitsistik maqolalar, yozuvchi haqida yaratilgan xotiralar (memuar), eng asosiysi, Abdulla Qahhor asarlarining barchasini qamrab olishi lozim. O‘zbek tilida korpus lingvistikasiga doir tadqiqotlar endi shakllanmoqda. Korpus lingvistikasiga doir tadqiqotlar ko‘lamini kengaytirish, semantik, sintaktik razmetkalar asosidagi keng ma’lumotlar bazasini shakllantirish, o‘zbek tili lug‘at qatlamini, istorizm, arxaizm kabi tarixiy asoslarini, argo, jargon tipidagi ijtimoiy ko‘rinishlarini qamrab olish va tadqiq etish dolzarb ahamiyat kasb etadi. 26 Bob bo‘yicha xulosa 1. Globallashuv davrida jahon tilshunosligining jadal rivojlanayotgan sohasi korpus lingvistikasi bo‘lib, uning ish quroli til korpusidir. 2. Korpus – matn asosida ma’lum vazifani bajaruvchi dastur. Korpus yordamida belgilangan so‘zning turli kontekstdagi barcha shakldagi ko‘rinishlarini, tilning lug‘at tarkibidagi o‘rni va variantlarini, belgilangan so‘z bilan birikish imkoniyatiga ega so‘zlar ro‘yxatini, u yoki bu so‘zning ayni so‘zdan foydalanish chastotasini yoki statistikasini aniqlash kabi turli amallarni bajarish mumkin. 3. Tilni o‘rganishda lug‘at boyligining kattaligini ko‘rsata olish, so‘z qo‘llanilish imkoniyatini u yoki bu grammatik konstruksiya orqali tushuntirish uchun misollar massivini ko‘rsatishda korpus qo‘l keladi. Korpusda mavjud matnlarni saralash imkoni bor, misolni barcha matnlardan emas, balki tadqiqotchi – o‘quvchi uchun qiziqarli va kerakli bo‘lgan matnlardan ajratib olish mumkin. 4. Korpusning ijtimoiy ahamiyati keng qamrovli bo‘lib, undan lingvistik, etnopsixolingvistik tadqiqotlarda, ona tili, adabiyot, xorijiy til ta’limida, matnga ishlov berish, tarjima dasturlarini tuzishda foydalanish mumkin. Korpus ish quroli so‘z bo‘lgan har qanday kishi uchun zamonaviy axborot vositasidir. 5. Korpusning paydo bo‘lishi, rivojlanishi ikki bosqichdan iborat. 1-bosqich. Kompyuter asrigacha bo‘lgan davr. Bu davr korpusi – kartotekalar to‘plamidan iborat, garchi bugungi korpus ko‘rinishida bo‘lmasa ham lingvistik tadqiqot uchun material vazifasini o‘tagan. 2-bosqish. Kompyuter asri korpuslari davri. Kompyuter asri korpuslari davrida ular elektron shaklga kirdi, dasturlashdi. 6. O‘zbek tilining milliy korpusini yaratish bilan bir qatorda mualliflik korpuslarini yartish – bugungi kunda amaliy tilshunosligimiz oldida turgan eng muhim masalalardan biri. 7. Adabiy til rivojiga salmoqli hissa qo‘shgan buyuk yozuvchilar asarlarining leksikasini asrab qolish, butun ko‘lami bilan tavsiflash, til egalari uchun namuna vazifasini o‘taydigan model shakliga keltirish adabiy tilni asrash, 27 rivojlantirish omili bo‘lib xizmat qilishini hisobga olgan holda mualliflik korpuslarini tuzish bugungi kun korpus lingvistikasining dolzarb vazifasidir. 8. Milliy korpuslar mualliflik korpuslarini shakllantirish uchun ham material sifatida xizmat qiladi. O‘zbek tilshunosligida kompyuter lingvistikasiga doir tadqiqotlarning yo‘lga qo‘yilishi, korpus lingvistikasi asoslarining shakllanishi natijasida mualliflik korpuslari yaratilmoqda. Mualliflik korpuslari o‘zbek adabiy tilining badiiy uslubi namunasi bo‘lgan ma’lumotlar bazasi, shu bilan qatorda ijodkorning so‘z qo‘llash qobiliyati va tildan foydalanish mahoratini yorituvchi manba sifatida ham xizmat qiladi. 28 II BOB. “MUALLIFLIK KORPUSI” DASTURI USTIDA BAJARILADIGAN AMALLAR 2.1.Dasturiy majmuaning tuzilishi va tavsifi Bugun gi globallashuv davrida aniq va tabiiy fanlar bilan bir qatorda tilshunoslik sohasida ham kompyuterdan samarali foydalanish hajmi tobora oshib bormoqda. Matematik lingvistika tadqiq etayotgan masalalar doirasida endi «kompyuter lingvistikasi» atamasi kirib keldi. Ushbu atama bilan bir vaqtda uning tizimida «korpus lingvistikasi» atamasi ham faol ishlatila boshlandi. Kompyuter texnologiyalarining rivoji natijasida zamonaviy tilshunoslikda korpus va kompyuter lingvistikasi terminlarini semantik tahlil, korpus lingvistikasi (BNC), kritik diskurs tahlil (CDA), shuningdek, deskriptiv, qiyosiy va komponent tahlil metodlari asosida tadqiq etish tobora dolzarb ahamiyat kasb etib bormoqda. Kompyuter lingvistikasining paydo bo‘lishi bugungi kunda tilshunoslik fanining bir qancha muammolariga yechim topish imkoniyatini beradi. Kompyuter texnologiyalarini tilshunoslikning ilmiy-nazariy, falsafiy muammolari: til va nutq, sistema va struktura, semiotika, sintagmatika va paradigmatika, tipologiya, lug‘atshunoslik kabi muhim hamda murakkab masalalari bo‘yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlarda qo‘llashning ijobiy tomonlariga tayangan holda korpus lingvistikasi sohasi yaratildi. “Kompyuter va korpus lingvistikasi bir-biriga o‘xshash va ba’zi hollarda bir xil degan noto‘g‘ri qarashlar uchrab turadi. XX asrning 90-yillari birinchi yarmida korpus tilshunosligi til to‘g‘risidagi fanning alohida qismi sifatida shakllandi. Shu bilan birga, u kompyuter tilshunosligi bilan yaqindan hamkorlik qiladi, uning yutuqlaridan foydalanadi va, o‘z navbatida, uni boyitadi”. 46 Korpus lingvistikasi kompyuter lingvistikasining bo‘limi bo‘lib, kompyuter texnologiyalari yordamida lingvistik korpus (matnli korpus)ning qurilishi va undan foydalanishning umumiy tamoyillarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. Lingvistik korpus yoki matnli korpus ostida o‘ziga xos til muammolarini hal qilish 46 Атабоев Н. Корпус ва компьютер лингвистикасининг фарқли жиҳатлари. / Хорижий филология. http://samxorfil.uz/maqola/korpus lingvistikasining asosiy xususiyatlari 29 uchun yaratilgan katta hajmdagi mashinada o‘qiladigan, birlashtirilgan, yorliqlangan, formatlangan filologik jihatdan barkamol til ma’lumotlari to‘plami tushuniladi. Korpus tilshunosligi atamasi birinchi marta 1977-yilda ishlatilgan, bu esa korpus tilshunosligini juda yosh ilmiy yo‘nalish deb atashga imkon beradi. Ammo shu qisqa vaqt ichida korpus tilshunosligi hisoblash tilshunosligining yondashuvlaridan biri sifatida zamonaviy tilshunoslikning yetakchi yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Rossiyada bu atama ingliz tilining xalqaro korpusi asoschilaridan biri Sidney Grinbaumning ma’ruzalari orqali 1996-yilga kelib ma’lum bo‘ldi. Kompyuter tilshunosligi korpus tilshunosligi uchun vositalarni (ya’ni dasturlarni) yaratadi. Shu ma’noda ular bir-birini to‘ldiradilar. Masalan, korpus tilshunoslari korpusda so‘zlarni avtomatik tarzda belgilash uchun maxsus vositalarga muhtoj. Agar yuz milliondan ortiq foydalanadigan matn birligi mavjud bo‘lib, har bir so‘z uchun nutqning bir qismini belgilash kerak bo‘lsa, bu jarayonni to‘laligicha qo‘lda amalga oshirib bo‘lmaydi, shu bois tizimli dasturiy ta’minot talab qilinadi. XX asrning 60-70-yillaridagi jahon tilshunosligining taraqqiyoti eksperimental fonetika, fonologiya, poetik nutq nazariyasi, areal lingvistika, nutq statistikasi, kompyuter lingvistikasi, korpus lingvistikasi kabi qator yangi ilmiy yo‘nalishlar paydo bo‘lganligi bilan xarakterlanadi. Chunonchi, mana shu davrda yuzaga kelgan va jadal rivojlanishga yuz tutgan ilmiy izlanishlardan biri – til va nutq birliklarini kvantitativ usullar va kompyuter yordamida tadqiq etish, ya’ni kompyuter tilshunosligi hisoblanadi. Tilshunoslikka statistik usulning kirib kelishi, unga bo‘lgan qiziqish: 1) til va nutq hodisalarini chuqurroq tushunish; 2) har bir tilning ma’lumotlar bazasini yaratish orqali qiyosiy lingvistikani rivojlantirish; 3)tabiiy tillar grammatikasiga optimallashuv mezonlari asosida yondashish; 4) ilmiy ishlarda aniqlik va obyektivlikni ta’minlash; 5) matnni avtomatik qayta ishlash (avtomatik tarjima, avtomatik tahrir, lingvostatistika) kabi muammolarni hal qilish; 6) o‘quv jarayoni(o‘qitish, bilimlarni baholash)ni kompyuterlashitirish; 7) o‘zbek mashina fondini yaratish 30 orqali tabiiy tillarning jahon axborot uslubini rivojlantirish kabi muammolarni yechishda yordam berdi. 47 Har qanday yuksalayotgan fan o‘z amaliyotida kompyuter taraqqiyotining yutuqlaridan foydalanadi, lekin ushbu fanlar (korpus lingvistikasi, kompyuter lingvistikasi, kompyuter matematikasi, kompyuter fizikasi) kompyutershunoslikning bir qismi sifatida qabul qilinishi joiz emas. Bu fanlar tahlil obyektini tadqiq etishda kompyuterdan vosita sifatida foydalanadi. Korpus lingvistikasi ham kompyuterlardan vosita sifatida foydalanadi. Tan olish kerakki, agar kompyuterlar bo‘lmaganida u hozirdagi faoliyatini amalga oshira olmas edi. Fanlarning taraqqiyoti natijasida korpus lingvistikasi barcha fanlarda tatbiq etiladi, lekin bu orqali ushbu fanlar kompyuter sohasi (computer science)ning bir qismi bo‘lib qolmaydi. XIX asr oxiri XX asrning boshlarida korpuslar lingvistik tadqiqotlar o‘tkazish uchun yoki ko‘pincha amaliy muammolarni yechish uchun (masalan, til birliklarining chastotasini hisoblash uchun) yaratila boshlandi. Korpus tilshunosligi uchun kompyuterlarning ixtiro qilinishi va keng qo‘llanilishi bilan rivojlanishning yangi bosqichi boshlanadi – yaratilgan korpuslar mavjudlaridan nafaqat saqlash formatida, balki hajmlarida ham farq qiladi. Foydalanuvchi yoki kuzatuvchi nuqtayi nazaridan ishlab chiqarilayotgan mahsulotning harakatiga loyiha lash deyiladi. Har qanday dasturiy ta’minotni loyihalash uning tuzilmasini, ya’ni uning tarkibiy qismlari va ular orasidagi bog‘lanishlarni aniqlashdan boshlanadi. Tuzilmani aniqlash natijasi tuzilmaviy yoki funksional sxema va komponentlar (tarkibiy qismlar) tavsifi sifatida tasvirlanishi mumkin. Dasturning tuzilmaviy sxemasi deganda, uning tarkibini va qismlarni boshqarishdagi o‘zaro ta’sirlarni aks ettiruvchi sxemani tushunamiz. Biz loyihalayotgan dasturda tuzilmaviy komponentlar faqat qismiy dasturlardan iborat. Umuman olganda, dasturning komponentlari, qismiy dasturlar, ma’lumotlar bazalari, resurslar bibliotekasi va hokazolardan iborat bo‘lishi mumkin. Axborot texnologiyalar i sohasida kompyuterda biron-bir 47 O‘rinbayeva D. Xalq og‘zaki ijodi: janriy-lisoniy va lingvostatistik tadqiq muammolari:fil.fan. doktori (DSc).– Samarqand, 2019. 19-bet 31 masalani ng yechilishini ta’minlaydigan ishdir. Qo‘yilgan maqsadni amalga oshirish uchun kerakli ma’lumotlar tarkibi, tuzilishi, ifodalanishi aniqlangan bo‘lib, ular orasidagi bog‘lanishlar aniq ifodalangan bo‘lsa, masala qo‘yilgan deb hisoblanadi. Yaratilgan dasturiy mahsulotdan tilshunoslik sohasidagi ilmiy tadqiqotlar faoliyatida foydalanish nazarda tutiladi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasida kompyuter yordamida o‘zbek tilining mualliflik korpusini hosil qilish, dasturiy majmua yaratilishi nazarda tutilgan. Shuning uchun qaralayotgan masala dolzarb ahamiyatga ega. Shunday qilib, yaratiladigan dasturning vazifasi o‘zbek tili matnini dasturga kiritish va o‘rganilayotgan so‘z bo‘yicha konkordanslar tuzish, matn bo‘ylab joylashuv o‘rnini ko‘rish, o‘rganilayotgan so‘z bo‘yicha n-grammali lug‘atlar hosil qilish va matnning chastotali lug‘atini yaratish hamda statistikalarini olish jarayonlari nazarda tutilgan. Hisobotlarni Excel dasturiga eksport qilib, faylga saqlab borish kerak. Dasturiy ta’minotga quyidagi talablar qo‘yilgan: I. Funksional talablar. Dastur quyidagi funksiyalarni bajara olishi zarur:  Boshlang‘ich qiymatlarni (matnni) kiritish;  O‘rganilayotgan so‘zni matndan qidirish;  Konkordans tuzish;  So‘zning joylashuv o‘rnini aniqlash;  N-grammalar hosil qilish;  Chastotali lug‘at yaratish. Natijalar:  Hisobotlarni faylga kiritish;  Statistik tahlillarni aniqlash. II. Ishonchlilikka qo‘yiladigan talablar:  Dasturda kiritilgan matnni so‘zlarga ajratib olmasdan so‘zlar ro‘yxatini yaratib bo‘lmaydi. 32  Foydalanuvchining dastur bilan ishlayotganda foydalanuvchiga ko‘rinmaydigan har bir harakat haqida ma’lumot beradi. III. Axborot va dasturiy moslashuvga talablar. Dastur Windows oilasiga mansub operatsion tizimlarda (Windows 95, Windows 98, Windows 2000, Windows XP va h.k.) ishlaydi. Dasturning tuzilmasini aniqlashni qadamma-qadam detallashtirib borish usuli asosida bajaramiz. Qadamma-qadam detallashtirish – dastur yaratishning “ quyiga borish ” yondashuvini amalga oshirib, strukturali dasturlashning asosiy kostruksiyalarini ishlatishga tayanadi. Bu usulda algoritmni ishlab chiqish qadamma-qadam ketma-ketlikda bajariladi. Har bir qadamda vazifalar qismiy vazifalarga bo‘linadi. Birinchi qadamda qo‘yilgan masala yechimi tavsiflanib, qismiy masalalar ajratilsa, navbatdagi qadamda qismiy masalalar yechimi tavsiflanib, bir darajaga quyi bo‘lgan qismiy masalalar aniqlanadi. Har bir qadamda loyihalanayotgan dasturiy ta’minot funksiyalari aniqlashtirilib boriladi. Bu jarayon algoritmi eng sodda qismiy masalalar hosil bo‘lgunga qadar davom ettiriladi. Ush bu magistrlik dissertatsiyasi ish i uchun qo‘yilgan masala o‘zbek tilining elektron lug‘atini hosil qilish , dasturiy ma h sulot yaratishdan iborat. Magistrlik dissertatsiyasi da elektron lug‘at yaratish dasturi masalasining qo‘yilishi quyidagi shartlarga asoslangan: Matnni dasturga kiritish; O‘rganilayotgan so‘zni matndan qidirish; So‘z bo‘yicha konkordans tuzish; So‘zning matndagi joylashuv o‘rnini ko‘rish; So‘z bo‘yicha n-grammali lug‘atlar hosil qilish; Matnning chastotali lug‘atini hosil qilish; Har bir funksiyadagi statistik tahllillarni ko‘rish; Hisobotlarni faylga saqlash. 33 Til korpuslarida ham interfeys asosiy ma’lumot beruvchi qism hisoblanadi. Korpusdan turli toifadagi kishilar foydalanganligi sababli hamma uchun tushunarli, mavzuga mos dizaynda ishlangan, zamonaviy va an’anaviy bezaklar orqali milliylikni aks ettiruvchi ko‘rinishda bo‘lsa yanada yaxshi. Albatta bunda loyiha muallifidan katta mas’uliyat talab etiladi. Mualliflik korpuslari interfeysi haqida gap ketganda, albatta, u muallif asarlarining janriy tarkibi haqida ma’lumot berishi kerak. Shu bilan birga ijodkorning, nashr etilgan asarlarining suratlari bilan bezatilgan bo‘lsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Korpus intefeysida uning nimaga mo‘ljallanganligini ko‘rsatuvchi annotatsiya, qanday materiallarni qamrab olganligi ifodalovchi bo‘limlar, ma’lumotlar qaysi tillarda berilishi haqidagi axborotlardan tashkil topadi. Dastur muallifi o‘z istagiga ko‘ra interfeysga boshqa ma’lumotlarni ham joylashtirishi mumkin: mundarija, telefon raqamlar, elektron pochta, muloqot o‘rnatish uchun chat va boshqalar. Konkordans ga “qidirilayotgan birlikning kontekstdagi leksik bog‘lanish holatidagi manbaga ilova qilingan kontektlar ro‘yxati” 48 deb izoh berilgan. Korkondans qidiruvi ga esa korpus interfeysidagi so‘z qidiruvi oynasi; korpusda mavjud so‘zlar chastotasini ko‘rsatadi, ularning qo‘llanilish kontekstiga ishora qiladi, 49 deb ta’rif berilgan. Korpus matnlariga kirish va ularni o‘rganish “Konkordans” rejimi orqali amalga oshiriladi. Ushbu rejimda tizimdan asarlar matnlarini oddiy o‘qish uchun ham foydalanish mumkin. Buni amalga oshirish uchun “Asarlar” ma’lumot turi tanlanadi va “Matn” yorlig‘iga o‘tiladi. Matnlarni o‘rganishda konkordanslar asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. “Konkordans” – bu maxsus turdagi lug‘at bo‘lib, unda lug‘atning har bir elementi o‘zi ishlatilgan matnlar bilan bog‘lanadi. “Konkordans”ning tarkibiy qismlari lug‘at va matnlar bo‘lib, ular turli oynalarda joylashgan. Lug‘at va matn bir-biriga bog‘langan. Lug‘at bo‘yicha harakatlanganda matnlar to‘plami o‘zgarib boradi. 48 Xamroyeva Sh.M. Korpus lingvistikasi atamalarining qisqacha izohli lug‘ati. Toshkent -2018. – 30-bet 49 Xamroyeva Sh.M. Korpus lingvistikasi atamalarining qisqacha izohli lug‘ati. Toshkent -2018. – 30-bet 34 Matn oynasining har bir satri tanlangan birlikdan foydalanishning muayyan holatini ko‘rsatadigan maxsus matndir. Matn uzunligini xohlagancha ko‘paytirish va kamaytirish mumkin. Konkordansda matndagi yoki korpusdagi so‘zni va uni o ‘rab turgan so‘zlar bilan birga ro‘yxati keltirilgan. Biz korpus tilshunosligidagi kelishuvlar to‘g‘risida gaplashganimizda, odatda “Kontekstdagi kalit so‘zlar” (KWIC) ning oddiy muvofiqligi tushuniladi va misol. (2.1-rasmda keltirilgan). Konkordensiyalar asosan ma’lumotlarni vizuallashtirish usuli hisoblanadi. Qidiruv atamasi va uning qo‘shma matni, matn muhitini baholash va qidiruv atamasi atrofidagi belgilarning kelishuvlarini (va so‘z ro‘yxatlarini) matnning o‘zgarishi deb ta’riflaydi va tahlilchiga matnga nisbatan turli xil qarashlarni ko‘rish imkoniyatini beradi. 2.1-rasm. Konkordans Zamonaviy korpus tilshunosligida konkordans ma’lumotlaridan foydalanishning asosiy motivi - bu tilning tuzilishi va ishlatilishi to‘g‘risida qiziqarli ma’lumotni haqiqiy matnlardagi so‘zlarni ko‘rib chiqish va leksika, grammatika va ma’no ularni o‘rab turganini ko‘rish orqali olish mumkinligiga ishonishdir. Konkordanslarni o‘qish foydalanuvchiga korpusda nima sodir bo‘lishini tekshirishga, matnlarda qanday ma’no yaratilganligini, so‘zlarning qanday paydo bo‘lishini va mazmunli belgilar bilan birlashtirilganligini, bu birliklarning nima ekanligi to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘lmagan holda ko‘rish imkoniyatini beradi. Biroq qiziqarli natijalar korpus dasturiy ta’minotga o‘rnatilishi bilanoq paydo bo‘lmaydi. Uyg‘unlikni yaratish uchun foydalanuvchi nimani qidirishni 35 tanlashi kerak va bu korpusga qaysi so‘zlar (yoki boshqa xususiyatlar) ga qarash qiziqarli bo‘lishi haqida ba’zi oldindan tasavvurlar bilan yaqinlashishni anglatadi. Ushbu noto‘g‘ri fikrlardan qochishning bir usuli – ba’zi dasturlar matn yoki korpusning to‘liq muvofiqligini ta’minlashi kerak bo‘lgan funksiyadan foydalanish. Bu matn uchun foydali bo‘lishi mumkin va bu kompyuter davriga qadar adabiy yoki diniy asarlarni o‘rganish uchun kelishuvlarni yaratishning an’anaviy usuli edi. Biroq korpusning to‘liq muvofiqligi, odatda, inson analitiklari uddalay oladigan ma’lumotlardan ko‘proq ma’lumot beradi. Hatto yirik leksikografik loyihalar ham qaysi so‘zlarni qidirish va katta korpusda qancha misollarni ko‘rib chiqish bilan tanlangan bo‘lishi mumkin. Quyida tavsiflangan boshqa funksiyalar mavjud, masalan, so‘zlashuvlar ro‘yxati, so‘z birikmalari va kalit so‘zlarni yaratish, bu korpusga izlash va tadqiq qilish uchun narsalarni taklif qilishga imkon beradigan boshlang‘ich nuqtalar sifatida ishlatilishi mumkin. Korpusni tahlil qilish vositalari korpusni matnli fayllar to‘plami sifatida qidiradi yoki korpuslar oldindan indekslangan bo‘lishi mumkin, bu esa tezroq qidirish va yanada kuchli so‘rovlarga imkon beradi. Ba’zi vositalar korpuslarni alohida formatlarda bo‘lishini talab qiladi (masalan, oddiy matn, XML yoki ba’zi bir nostandart format). Belgilar va matnlarni kodlashning alohida shakllari, fayl formati va ma’lumotlari dastur tomonidan oqilona talqin qilinishini ta’minlash uchun ehtiyot bo‘lish kerak. Agar korpusning o‘zi yetarlicha standart tarzda qurilgan bo‘lsa va korpus dizayni va kodlanishi yaxshi hujjatlashtirilgan bo‘lsa, bu yanada aniqroq bo‘ladi. Konkordanslar odatda ekranda namoyish qilish uchun dastur tomonidan ishlab chiqariladi, ammo ularni qayta ishlatish uchun yoki boshqacha tarzda saqlash muhim bo‘lishi mumkin. Xuddi shu so‘rovni bir xil korpusga yuborish orqali ko‘pincha osonlik bilan kelishuv hosil bo‘lishi mumkin, ammo ba’zi hollarda bu mumkin emas. Agar qatorlarni saralash, toifalash yoki ingichkalash kabi bir qator qayta ishlash bosqichlari amalga oshirilgan bo‘lsa, unda natijalarni ko‘paytirish qiyin bo‘lishi mumkin. Ushbu qayta ishlashning bir qismini qo‘lda 36 tanlash yoki izohlash yo‘li bilan bajarish kerak bo‘lishi mumkin va keyin bu ishni saqlash kerak. Konkordanslarni saqlab qolish uchun boshqa sabablar ham mavjud: -asboblarga yoki korpusga kirish vaqtinchalik bo‘lishi mumkin; -korpus rivojlanish bosqichida bo‘lishi va o‘zgarishi mumkin; -vositalar yangilanishi va ularning funksiyalarini nozik usullar bilan o‘zgartirishi mumkin. Bundan tashqari, konkordansni keltirib chiqaradigan dasturdan tashqarida hamjihatlikni boshqa vositalar yordamida qayta ishlash yoki o‘qitishda veb-saytda yoki nashrda foydalanish uchun foydalanish zarur bo‘lishi mumkin. Shuning uchun konkordansni ba’zi bir ko‘chma formatda, masalan, HTML da saqlash kerak bo‘ladi. Birlashtiruvchi dasturni tanlashda (yoki ishlab chiqishda) foydalanuvchi ushbu funksiyalar mavjudligini yoki zarurligini ko‘rib chiqishi kerak. Dasturda konkordans tuzishda quyidagi algoritmdan foydalanildi: bunda matndan ajratib oladi va shu so‘z o‘rganilayotgan so‘z bilan taqqoslanadi. Agar ikkalasi bir-biriga teng bo‘lsa, o‘rganilayotgan so‘zni chap tomondan 7 ta so‘zni va o‘ng tomondan 7 ta so‘zni oladi hamda o‘rganilayotgan so‘zning o‘zini ko‘k rang bilan ajratib konkordans ro‘yxatiga qo‘shadi. Matndan ajratilib olingan so‘z, o‘rganilayotgan so‘zga teng bo‘lmasa matnning keyingi so‘zini tekshirishga o‘tadi. Bu jarayon matnning oxiriga borgunga qadar davom etadi. So‘zning matn bo‘ylab joylashuvini aniqlash – foydalanuvchi o‘rganilayotgan so‘zning natijalari ekranida qidiruv so‘zini bosganda, fayldan ko‘rishdan qidiruv so‘zini asl faylda ko‘rsatish uchun foydalaniladi. Shu bilan birga, Fayllarni ko‘rish vositasi foydalanuvchiga juda kuchli matnli qidiruv tizimini taklif qilib, maqsadli faylda har qanday substringni, so‘zni, iborani yoki oddiy iborani izlash uchun mustaqil ravishda ishlatilishi mumkin. 37 2.2.-rasm. Fayldan ko‘rish funksiyasi Natijada paydo bo‘lgan barcha xitlar foydalanuvchi tomonidan belgilanadigan ajratilgan rangda ko‘rsatiladi va tugmalar va klaviatura yorliqlari yordamida faylning istalgan joyida belgilangan xitga o‘tish mumkin. Agar foydalanuvchi ajratilgan qidiruv so‘zlaridan birini bosgan bo‘lsa, atamaga asoslangan barcha o‘rganiayotgan so‘z satrlari konkordans vositasi yordamida avtomatik ravishda ko‘rsatiladi. Dasturda fayldan ko‘rish funksiyasi bilan ishlayotganda, o‘rganilayotgan so‘zni topish va ajratib ko‘rsatishda quyidagi algoritmdan foydalaniladi: bunda matndan ajratib oladi va shu so‘z o‘rganilayotgan so‘z bilan taqqoslanadi. Agar ikkalasi bir-biriga teng bo‘lsa, o‘rganilayotgan so‘zning o‘zini ko‘k rang bilan ajratib konkordans ro‘yxatiga qo‘shadi. Matndan ajratilib olingan so‘z, o‘rganilayotgan so‘zga teng bo‘lmasa matnning keyingi so‘zini tekshirishga o‘tadi. Bu jarayon matnning oxiriga borgunga qadar davom etadi. N-grammli lug‘at hosil qilish - Statistik til modellari, o‘z mohiyatiga ko‘ra, so‘zlarning ketma-ketligiga ehtimolliklarni belgilaydigan modellarning turi. Ushbu bo‘limda n-gramm jumlalar va so‘zlar ketma-ketligiga ehtimolliklarni belgilaydigan eng oddiy model ko‘rsatilgan. N grammni N so‘zlarning ketma-ketligi deb o‘ylash mumkin, bu tushunchaga ko‘ra, 2 gramm (yoki bigram) - bu “Kitobni o‘qing”, “Daftarga yozing” yoki “Kompyuteringizga qarang” kabi ikki so‘zli so‘zlar ketma-ketligi, va 3 gramm (yoki trigram) – bu “iltimos, kitobni o‘qing” yoki “iltimos, daftarga yozing” kabi uch so‘zli so‘zlar ketma-ketligi. N gramm bo‘lishi uchun n ta so‘z ketma-ketligi olinishi lozim. 38 Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, so‘z birikmalari va boshqa ko‘p so‘zli birliklar, masalan, frazemali fe’llar va iboralar o‘quvchilarga ayniqsa qiyin bo‘ladi. Agar o‘quvchi yuqori texnik yoki ilmiy sohadagi matnlar bilan ishlayotgan bo‘lsa, ularning ahamiyati yanada kattaroq bo‘ladi, chunki leksik birlik bir so‘zdan ko‘ra ancha uzunroq. Ajablanarlisi shundaki, lingvistik dasturlarining aksariyatida kollokatsiyalarga va shunga o‘xshash narsalarga unchalik ahamiyat berilmagan, ehtimol ularni o‘quvchi uchun tizimli ravishda aniqlash va buyurtma qilish qiyinligi sababli bo‘lishi mumkin. Dasturda, ko‘p so‘zli birliklarni n-grammali funksiya yordamida tekshirish mumkin (2.3-rasm). Ushbu vosita qidiruv so‘ziga asoslangan so‘zlarning klasterlarini namoyish etadi va ularni alfavit bo‘yicha yoki chastota bo‘yicha buyurtma qiladi. Qidiruv atamalari so‘z, ibora yoki oddiy ibora sifatida ko‘rsatilishi mumkin va qidiruv so‘zining o‘ng tomonidagi qo‘shimcha so‘zlar soni ham ko‘rsatilishi mumkin. Yaratilgan n-grammlar uchun minimal va maksimal chastota chegarasini belgilash ham mumkin. Ko‘p so‘zli ketma-ketlikni izlashning muqobil usuli bu n-grammga teng bo‘lgan leksik to‘plamlarni topishdir, bu yerda n odatda ikki va beshta so‘z orasida o‘zgarib turadi. Ushbu funksiyani korpusni tahlil qilish uchun ozgina dastur taklif qiladi, ammo Uzbekconc so‘zlar to‘plamiga qo‘shimcha sifatida leksik to‘plamni qidirishni o‘z ichiga oladi. Albatta, ma’lum bir mezon uchun barcha leksik to‘plamlarni hisoblash juda ko‘p vaqt talab qilishi mumkin. 2.3-rasm. N-grammlar tuzish 39 Dasturda N-grammli ro‘yxat yaratish funksiyasi bilan ishlayotganda, o‘rganilayotgan so‘zni topish va ajratib ko‘rsatishda quyidagi algoritmdan foydalaniladi: bunda matndan ajratib oladi va shu so‘z o‘rganilayotgan so‘z bilan taqqoslanadi. Agar ikkalasi bir-biriga teng bo‘lsa, o‘rganilayotgan so‘zni chap tomondan n-grammaning minimum va maksimum qiymatining oralig‘ida kontekst tuzadi va so‘zning o‘zini ko‘k rang bilan ajratib ro‘yxatiga qo‘shadi. Matndan ajratilib olingan so‘z, o‘rganilayotgan so‘zga teng bo‘lmasa matnning keyingi so‘zini tekshirishga o‘tadi. Bu jarayon matnning oxiriga borgunga qadar davom etadi. Chastotali lug‘atni hosil qilish – Chastotali lug‘at – interfeysdagi korpusdagi so‘zlarning chastotasiga ishora qiluvchi oyna 50 hisoblanadi. Chastotali lug atʻ so zlarning (so z shakllari, so z birikmalarining) nutqda qo llanish miqdori ʻ ʻ ʻ ʻ haqida ma lumot beruvchi lug at. Chastotali lug at tilda u yoki bu grammatik ʼ ʻ ʻ konstruksiya qaysi chastota bilan qo llanganligini hisoblash imkonini beradi. ʻ Chastotali lug‘at (yoki so‘z chastotasi kitobi) - bu har bir lemmani har xil turdagi statistik ma’lumotlar bilan ta’minlaydigan so‘zlar ro‘yxati. Odatda kamida ikkita yozuvlar ro‘yxati mavjud: -har bir yozuv bo‘yicha statistik ma’lumotlarni taqdim etadigan alfavit ro‘yxati. -ma’lumotlar statistik qiymatga ko‘ra buyurtma qilingan chastota ro‘yxati, odatda ularning korpusdagi chastotasi. Metodik jihatdan so‘zlarning chastotali kitobi boshqa barcha turdagi lug‘atlardan farq qiladi, chunki u majburiy va faqat korpusga asoslangan. Lemmatizatsiyadan tashqari, uning ko‘pgina funksiyalari avtomatik. Ilgari lug‘at kompilyatsiyasini avtomatlashtirish istagi tufayli chastotali lug‘atlarda birlashtirilgan shakllarning alohida ko‘rinishi shubhasiz edi. Hozirgi kunda leksemalashtirishning turli xil shakllarini birma-bir kiritilgan holda, individual va bir martalik chastotalar bilan birlashtiradigan juda kuchli lemmatizatsiya dasturlari mavjud. 50 Xamroyeva Sh.M. Korpus lingvistikasi atamalarining qisqacha izohli lug‘ati. Toshkent -2018. – 78-bet 40 2. 4 -rasm. Chastotali lug‘at tuzish oynasi Boshqa turdagi lug‘atlarni ishlab chiqishda chastotali lug‘atlar ma’lum rol o‘ynaydi: Lemma tanlovi qisman chastotadan kelib chiqadi va so‘zlardan foydalanish tavsifi, masalan. sezgi, kollokatsiya, konstruktsiyalar, shuningdek, asosan, tez-tez ishlatilishi bilan cheklangan. Va nihoyat, lingvistik element ehtimoli uning ma’nosi bilan qiziqarli aloqada bo‘lgan axborot qiymatini hisoblashning asosidir. Chastotali lug‘at yaratish uchun mavjud lug‘atdan eng katta chastotali so‘z topiladi va shu chastotali so‘zlar jadvalni ng birinchi satriga yoziladi. Undan kichik chastota topilib u ham jadvalga qo‘shib boriladi. Toki chastota birga teng bo‘lguncha tartiblash amalga oshiriladi. Shu tariqa chastotali lug‘at yaratiladi. “ Mualliflik korpusi ” bo‘yicha olingan tahlillarni faylga saqlash Konkordansni saqlash: Faylga ko‘chirish tugmasi bosilganda, Excel faylga ma’lumotlarni eksport qilishdan oldin faylning nomi va manzili ko‘rsatiladi. So‘ngra dasturdagi ma’lumotlar Excel faylga eksport qilinadi. Faylning ko‘rinishi 2.5.-rasmda ko‘rsatilgan. Fayl tarkibida matn nomi, o‘rganilayotgan so‘z nomi, o‘rganilayotgan so‘zni miqdori va konkordans aks ettirilgan. 41 2.5.-rasm. Konkordansning Excelga eksport qilinganlik holati N-grammalarni saqlash: Faylga ko‘chirish tugmasi bosilganda, excel faylga ma’lumotlarni eksport qilishdan oldin, faylning nomi va manzili ko‘rsatiladi. So‘ngra dasturdagi ma’lumotlar Excel faylga eksport qilinadi. Faylning ko‘rinishi 2.6-rasmda ko‘rsatilgan. Fayl tarkibida matn nomi, o‘rganilayotgan so‘z nomi, o‘rganilayotgan so‘zning miqdori va grammaning minimum va maksimum qiymatlari hamda gramma ro‘yxati aks ettirilgan. 2.6.-rasm. N-grammlarning Excelga eksport qilinganlik holati Chastotali lug‘atni saqlash: Faylga ko‘chirish tugmasi bosilganda, Excel faylga ma’lumotlarni eksport qilishdan oldin, faylning nomi va manzili 42 ko‘rsatiladi. So‘ngra dasturdagi ma’lumotlar Excel faylga eksport qilinadi. Faylning ko‘rinishi 2.6-rasmda ko‘rsatilgan. Fayl tarkibida matn nomi, so‘zlar va ularning matnda ishtirok etish miqdori (chastotasi) ko‘rsatilgan holda ro‘yxat aks ettirilgan. 2.7-rasm. Chastotali lug‘atning Excelga eksport qilinganlik holati 2.2. Dasturiy majmuadan foydalanish tartibi va ish natijalari “Mualliflik korpusi” dasturining interfeysi quyidagi oynalardan iborat: 1. Fayl nomi 2. Konkordans 3. Fayldan ko‘rish 4. Klasterlar/N-grammlar 5. So‘zlar ro‘yxati 6. Umumiy fayllar soni 7. Qidirilayotgan so‘z 8. Faylga ko‘chirish 9. Start 2.8-rasm. “Mualliflik korpusi” dasturining interfeysi 43 Fayl nomi ishchi dasturiga lingvistik tadqiqot bajariladigan matn kiritiladi. Masalan, Qur’oni karimning Oltinxon To‘ra tomonidan tarjima qilingan “Al- Qur’on Al-Karim” (tarjima va sharhlar)asari matni. Konkordans – bu matndagi yoki korpusdagi so‘zni va uni o ‘rab turgan so‘zlar bilan birga ro‘yxati keltirilgan. Odamlar korpus tilshunosligidagi kelishuvlar to‘g‘risida gaplashganda, odatda “Kontekstdagi kalit so‘zlar” (KWIC) ning oddiy muvofiqligi tushuniladi. Konkordensiyalar asosan ma’lumotlarni vizuallashtirish usuli hisoblanadi. Qidiruv atamasi va uning qo‘shma matni, matn muhitini baholash va qidiruv atamasi atrofidagi belgilarning kelishuvlarini (va so‘z ro‘yxatlarini) matnning o‘zgarishi deb ta’riflaydi va tahlilchiga matnga nisbatan turli xil qarashlarni ko‘rish imkoniyatini beradi. Misol uchun, Qur’oni karimning Oltinxon To‘ra tomonidan tarjima qilingan “Al-Qur’on Al-karim” (tarjima va sharhlar) matnidagi “ko‘z” leksemasini qidirilayotgan so‘z degan joyiga kiritilsa va Start tugmasi bosilsa, asarda ko‘z leksemasining konkordans kombinatsiyasi soni kontekstlar bilan ishchi dasturda ko‘rinadi. Dasturning ish natijasiga ko‘ra ko‘z leksemasi bilan bog‘liq 224 ta kombi natsiya ishchi oynasida ko‘rinadi. 2.9-rasm. Konkordans ishchi oynasining ko‘rinishi Ishchi oynada ko‘ringan natijalar faylga ko‘chirish tugmasi bosilganda Excelga ko‘chiriladi. 44 2.10-Konkordansning Excelga ko‘chirilgan ko‘rinishi Fayldan ko‘rish oynasida qidirilayotgan so‘zga ko‘z leksemasi kiritilsa, butun matndan shu so‘z ajratib olinadi va shu so‘z o‘rganilayotgan so‘z bilan taqqoslanadi, so‘zning o‘zini ko‘k rang bilan ajratib konkordans ro‘yxatiga qo‘shadi. Misol uchun, Qur’oni karimning Oltinxon To‘ra tomonidan tarjima qilingan “Al-Qur’on Al-Karim” (tarjima va sharhlar) matnidagi “ko‘z” leksemasini qidirilayotgan so‘z degan joyiga kiritilsa va Start tugmasi bosilsa, asarda ko‘z leksemasi butun matn ichida ajratib ko‘rsatiladi. 2.11-rasm. Fayldan ko‘rish ishchi dasturining tasviri. Klasterlar/N-grammlar oynasida o‘rganilayotgan so‘zni chap tomondan n- grammning minimum va maksimum qiymatining oralig‘ida kontekst tuzadi va so‘zning o‘zini ko‘k rang bilan ajratib ro‘yxatiga qo‘shadi. Masalan, qidirilayotgan so‘z qismiga ko‘z so‘zi kiritiladi, min qismiga 2 soni, max qismiga 4 soni kiritilsa, matn ichida ko‘z leksemasining, ikkita, uchta, to‘rttagacha bo‘lgan leksemalar bilan birgalikda birikish holati ko‘rsatiladi. Masalan, Qur’oni karimning Oltinxon 45 To‘ra tomonidan tarjima qilingan “Al-Qur’on Al-Karim” (tarjima va sharhlar) matnidagi “ko‘z” leksemasini qidirilayotgan so‘z degan joyiga kiritilsa va Start tugmasi bosilsa, matnda ko‘z leksemasining eng kichik 2 ta va eng katta 4 tagacha bo‘lgan leksemalar bilan yonma-yon kelish holatini ko‘rsatib beradi. 2.12-rasm. Klasterlar/N-grammlar ishchi dasturining ko‘ rinishi Ishchi oynada ko‘ringan natijalar faylga ko‘chirish tugmasi bosilganda Excelga ko‘chiriladi. 2.13-Klasterlar/ N-grammlarning Excelga ko‘chirilgan ko‘rinishi So‘zlar ro‘yxati oynasida chastotali lug atʻ - so zlarning (so z shakllari, so z ʻ ʻ ʻ birikmalarining) nutqda qo llanish miqdori haqida ma lumot beruvchi lug at ʻ ʼ ʻ yaratiladi. O‘rganilayotgan matnning lemmalar miqdori haqida ma’lumot beradi. Masalan, Qur’oni karimning Oltinxon To‘ra tomonidan tarjima qilingan “Al - Qur’on Al-Karim” (tarjima va sharhlar) matnining chastotali lug‘atini yaratish mumkin bo‘ladi. 46 2.14-rasm. So‘zlar ro‘yxati ishchi oynasining ko‘rinishi Ishchi oynada ko‘ringan natijalar faylga ko‘chirish tugmasi bosilganda Excelga ko‘chiriladi. 2.15 -rasm. So‘zlar ro‘yxatining Excelga ko‘chirilgan ko‘rinishi 47 Bob bo‘yicha xulosalar 1. “ Mualliflik korpusi ” dasturi ning tarkibiy qismi – interfeysdir. Interfeys foydalanuvchi uchun tushunarlilik va ishlashni qulaylashtiruvchi omildir. “Mualliflik korpusi” dasturining interfeysi: a) konkordans b) fayldan ko‘rish c) Klasterlar/N-grammlar d) so‘zlar ro‘yxati dan iborat. 2. Konkordans ishchi oynasida o‘rganilayotgan leksema tanlangan asarda nechta bo‘lsa, miqdori va konteksti ko‘rsatiladi. 3. Fayldan ko‘rish ishchi oynasida o‘rganilayotgan leksema tanlangan asarda ko‘k rangda ajratib ko‘rsatiladi. 4. Klasterlar/N-grammlar ishchi oynasida o‘rganilayotgan leksema bilan minimum va maxsimum kiritilgan leksema ketma-ketligi namoyon bo‘ladi. 5. So‘zlar ro‘yxati ishchi oynasida tadqiq etilayotgan matndagi so‘zlarning chastotasi aniqlanadi. 6. O‘zbek tili milliy korpusini yaratish bugungi kun tilshunosligining eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. “Mualliflik korpusi” dasturi har qanday matn ustida lingvistik tadqiqot o‘tkazish uchun mo‘ljallangan. 7. Oltinxon To‘raning “Al-Qur’on Al-Karim” asari 1947 Kb hajmli *.txt formatdagi fayl bo‘lib, unda “ko‘z” so‘zi o‘rganilganda 224ta ro‘yxatdan iborat konkordans tuzildi. 8. “Ko‘z” so‘z bo‘yicha uni grammasining minimum qiymati 2 va maksimum qiymati 4 bo‘lgan n-gramm 672 ta kontekstdan iborat ro‘yxat hosil bo‘ldi. 9. Chastotali lu‘gat hosil qilinganda, 37 000 dan ortiqroq so‘zshakllar aniqlanib, asarda eng ko‘p “va” leksemasi ishlatilgan va 12 451 marta foydalanilgan. 48 III.BOB. “MUALLIFLIK KORPUSI” DASTURIDA “ AL-QUR’ON AL- KARIM” (OLTINXON TO‘RA TAFSIRI ASOSIDA)NING LINGVISTIK TA’MINOTI 3.1.“Al-Qur’on Al-Karim” (Oltinxon To‘ra tarjima va tafsiri) ning tili va lug‘ati Diniy adabiyotlardan ma’lumki, Qur’oni karim Alloh tomonidan Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomga sura va oyatlar shaklida 23 yil davomida elchi farishta – Jabroil alayhissalom vositasida ilohiy vahiy sifatida nozil qilingan. Qur’oni karim og‘zaki shaklda, arab tilida nozil bo‘lgan. U Islom dinining asosiy muqaddas kitobi, ibodat manbayi, diniy, huquqiy, falsafiy, tarixiy, adabiy yodgorlik hisoblanib, hamma musulmonlar uchun yagona qonun, dastur vazifasini o‘tab kelmoqda. Qur’oni karimning ko‘p suralari saj bilan yozilgan, uning tiliga nafaqat arab bo‘lmagan xalqlar, balki arablarning o‘zlari ham tushunishlari mushkul bo‘lgan. Shu sababdan Sharqning aksariyat olimlari Qur’onga ko‘plab tafsir (sharhlar) yozishgan va shu asosda “Ilmi tafsir” rivojlangan. Bu sohada yuzaga kelgan kitoblarda Qur’onning paydo bo‘lishi, oyatlarning tushish sabablari, undagi tarixiy voqea-hodisalarni, uning ilohiy xususiyatlarini, mo‘jizalarini tushuntirib, so‘z va tushunchalarga izohlar berilgan. Tafsir haqidagi fanga janobi rasulullohning amakivachchalari Abdulloh ibn Abbos asos solgan. Tafsir ilmi asosan VIII asrda va undan keyin taraqqiy etdi. Xalq orasida Kalomullo deb nom olgan Islom dinining eng muqaddas kitobi Qur’oni karimni o‘rganish, uning ma’nolarini anglashga bo‘lgan ishtiyoq ham oshib borgan. Ba’zi ilmiy adabiyotlarda, Qur’oni karim XVII-XVIII asrlarda o‘zbek tiliga tarjima va tafsir qilinganligi, yagona nusxasi Qarshi shahridan topilganligi, muallifi noma’lumligi, qo‘lyozmaning boshi yo‘qolganligi, tarjima va tafsir “Qahf” surasidan boshlanib, Qur’onning oxirigacha davom etganligi bayon etilgan. 51 Qur’oni karimning mukammal va to‘liq turkiy (eski o‘zbek tilidagi) tarjimasi 1956-yili Saudiya Arabistonidagi vatandoshimiz Sayyid Mahmud ibn Sayyid Nazir Taroziy (Oltinxon To‘ra) tomonidan amalga 51 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. – Тошкент: Фан, 2002, 5-bet 49 oshirilib, dunyo musulmon olamida keng tarqaldi. Oltinxon To‘ra Markaziy Osiyo musulmonlari orasida ilk bor Qur’oni karim ma’nolarini o‘zbek tiliga o‘girgan va qisqa izohi bilan eski o‘zbek tilida chop ettirgan. Hoji Ismatulloh Abdullohning yozishicha, Sayyid Mahmud ibn Sayyid Nazir – Oltinxon To‘ra vatandosh turkistonliklar iltimosiga ko‘ra o‘zbek tiliga Qur’oni karimni ilk bor keng tafsir va sharhi bilan tarjima qilib, 1975-yilda Pokistonda chop ettirgan. Tarjima va tafsir xorijda yashovchi hamma turkistonliklarga mo‘ljallanganligi uchun mutarjim uni “turkistonliklar tilig‘a tarjima” deb ataydi. Qur’on oyatlarining har bir satri tagiga Qur’ondagi jumla tuzilishi qandoq bo‘lsa, shu tartibda yozilgan, ya’ni gap bo‘laklari hozirgi o‘zbek tilimizda qabul qilingan ega, kesim, gapning ikkinchi darajali bo‘laklari o‘rni almashinib ketgan. 52 Quyida Makkada nozil bo‘lgan, 4 oyatdan iborat, mo‘minlarga Alloh taoloni tanishni va U Zotga qanday ixlos-e’tiqod qilishni o‘rgatadigan “Ixlos” - “xolis qilish”, “(imonni) poklash” surasining Oltinxon To‘ra tafsir va tarjima matnini keltiramiz: Ixlos (Qul huvallohu) surasi Makkada nozil bo‘lg‘ondur va ul 4 oyatdur Ibtido qilinur behad mehribon, nihoyatda rahmlik Alloh nomi ila 1. Ayt, (ey, habib:) “Ul Alloh birdur, 2. Alloh beniyozdur (hamma Undan madad so‘rar), 3. U tug‘madi, (tug‘dirmadi) va tug‘ilmadi 4. va emas Ang‘a barobar hech kim”. 53 Shayx Abdulaziz Mansurda “Ixlos” surasining ma’nolar tarjimasi va tafsiri quyidagicha: Ixlos surasi Makkada nozil qilingan. 4 oyat. Mehribon va Rahmli Alloh nomi bilan (boshlayman). 52 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. – Тошкент: Фан, 2002. 7-8-bet 53 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: Фан, 2002, 653-bet 50 1. (Ey Muhammad!) Ayting: “U Alloh yagonadir. 2. Alloh Samad (ehtiyojsiz, hojatbaror)dir. 3. U tug‘magan va tug‘ilmagan ham. 4. Shuningdek, Uning hech bir tengi yo‘qdir”. 54 “Ixlos” surasining ikki olim tomonidan tarjimasini qiyoslab o‘rganish davomida gap bo‘laklarining tartibidagi va til xususiyatidagi farqlarni ko‘rish mumkin. Masalan, -dir kesimni egaga moslashtiruvchi bog‘lama Oltinxon To‘ra tilida -dur shaklida, Shayx Abdulaziz Mansurda -dir shaklida qo‘llangan. U III shaxs birlikka ishora qiluvchi kishilik olmoshi Oltinxon To‘rada Ul tarzida va Ang‘a shaklida ham ishlatilgan. Yuqoridagi ikki tafsir namunasini korpus lingvistikasini shakllantirish uchun yaratilayotgan dasturlarga joylab, morfologik razmetkasini quyidagicha teglash mumkin: 54 Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири.Тошкент. Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги “O‘zbekiston” НМИУ ДУК, 2021. 604-b 51 3.1-jadval “Ixlos” surasining morfologik razmetkasi (Oltinxon To‘raning tarjima va tafsiri) Leksema So‘z turkumi O‘zak Lemma ayt (1) fe’l ayt aytmoq ey (1) undov so‘z ey ey habib (1) ot habib habib ul (1) olmosh ul ul alloh (2) ot Alloh Alloh birdur (1) son bir bir beniyozdur (1) sifat beniyoz beniyoz hamma (1) olmosh hamma hamma undan (1) olmosh u u madad (1) ot madad madad so‘rar (1) fe’l so‘ra so‘ramoq u (1) olmosh u u tug‘madi (1) fe’l tug‘ tug‘moq tug‘dirmadi (1) fe’l tug‘ tug‘moq va (2) bog‘lovchi va va tug‘ilmadi (1) fe’l tug‘ tug‘moq emas (1) fe’l emas emas ang‘a (1) olmosh u u barobar (1) sifat barobar barobar hech (1) olmosh hech hech kim (1) olmosh kim kim Suraning ma’nolar tarjimasida jami 23 ta so‘zshakl borligini ko‘rsatdi. Shundan “Alloh” hamda “va” so‘zlari ikki marta, qolgan so‘z shakllar esa bir martadan qo‘llangan. 52 3.2-jadval “Ixlos” surasining morfologik razmetkasi (Shayx Abdulaziz Mansur tarjima va tafsiri) Leksema So‘z turkumi O‘zak Lemma ey (1) Undov ey ey Muhammad (1) ot Muhammad Muhammad ayting (1) fe’l ayt aytmoq u (2) olmosh u u alloh(2) ot Alloh Alloh yagonadir (1) sifat yagona yagona samad (1) ot Samad Samad ehtijojsiz (1) sifat ehtiyojsiz ehtiyojsiz hojatbarordir (1) sifat hojatbaror hojatbaror tug‘magan (1) fe’l tug‘ tug‘moq va(1) bog‘lovchi va va tug‘ilmagan (1) fe’l tug‘ tug‘moq ham (1) yuklama ham ham shuningdek (1) modal shuningdek shuningdek uning (1) olmosh u u hech (1) olmosh hech hech bir (1) son bir bir tengi (1) sifat teng teng yo‘qdir (1) modal yo‘q yo‘q Shayx Abdulaziz Mansur ma’nolar tarjimasida sura 21 ta so‘z shakldan iborat. Shundan “Alloh” hamda “U” so‘zlari ikki marta, qolgan so‘z shakllar esa bir martadan qo‘llangan. Leksikografiya tilshunoslikning bir bo‘limi hisoblanib, lug‘atchilikka yo‘naltirilgan. Lug‘at tuzish tamoyillari, asoslari bundan ancha yillar avval ishlab chiqilgan. Adabiyotlardan Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otut-turk” asarini lug‘atshunoslikka asoslangan ilk asar sifatida bilamiz. O‘tgan davr mobaynida bir qancha lug‘at turlari yaratildi: imlo lug‘ati, izohli lug‘at, tarjima lug‘at va hokazo. Lug‘atlar ichida chastotali lug‘at turi ham mavjud bo‘lib, u bizga ilmiy tadqiqotlarda statistik ma’lumotlarni olishda qo‘l keladi. 53 Chastotali lug‘at (yoki so‘z chastotasi kitobi) har bir lemmani har xil turdagi statistik ma’lumotlar bilan ta’minlaydigan so‘zlar ro‘yxati to‘plamidir. U odatda kamida ikkita ro‘yxatni o‘z ichiga oladi: - har bir yozuv bo‘yicha statistik ma’lumotlarni taqdim etadigan alifbo tartibidagi ro‘yxat; - chastotalar ro‘yxati – unda elementlar statistik qiymatga ko‘ra tartiblanadi, odatda, ularning korpusdagi chastotasi. Uslubiy jihatdan so‘z chastotasi kitobi boshqa turdagi lug‘atlardan majburiy va faqat korpusga asoslanganligi bilan farq qiladi. Yana bir farqi lemmalarning tabiatidir. Matn belgilarini lug‘at lemmasi bilan bog‘lash jarayoni turli xil abstraksiya bosqichlaridan iborat. Ularning eng quyi turlaridan biri so‘zshakl (yoki flektiv shakl)dir. Chastotali lug‘atlar boshqa turdagi lug‘atlarni ishlab chiqishda ahamiyatlidir. “Mualliflik korpusi” dasturiga “Al-Qur’on Al-Karim” asari kiritiladi. Dasturdagi So‘zlar ro‘yxati oynasi ga o‘tilib, Start tugmasi bosiladi. Dastur chastotali lug atʻ - so zlarning (so z shakllari, so z birikmalarining) nutqda ʻ ʻ ʻ qo llanish miqdori haqida ma lumot beruvchi lug at yaratadi. O‘rganilayotgan ʻ ʼ ʻ matnning lemmalar miqdori haqida ma’lumot beradi. 3.1-rasm. So‘zlar ro‘yxati ishchi oynasining ko‘rinishi So‘zlar ro‘yxati oynasida so‘zlar turi 37507 ekanligi ma’lum bo‘ldi. Unda so‘z turining darajasi, soni ko‘rinadi. Eng ko‘p miqdordan eng past miqdorgacha so‘zshakllar aniqlanadi. Ishchi oynada ko‘ringan natijalarni saqlash uchun faylga ko‘chirish tugmasi bosiladi. Dasturda aniqlangan ma’lumotlarni Excelga ko‘chirib, saqlab qo‘yish mumkin. 54 3.2-So‘zlar ro‘yxatining Excelga ko‘chirilgan ko‘rinishi Tadqiqot ishida eng ko‘p qo‘llangan 10 ta so‘z turining izohini berishni ma’qul ko‘rdik. 1. va 12451 marta 2. bir 3408 marta 3. ul 3027 marta 4. va 2462 marta 5. uchun 2192 marta 6. ila 2071 marta 7. alar 2020 marta 8. Alloh 1999 marta 9. bu 1923 marta 10. ham 1881 marta Aniqlangan so‘zshakllar haqida to‘liqroq ma’lumot olish uchun “Mualliflik korpusi” dasturida “Klasterlar/N-grammlar” oynasiga o‘tib, yuqorida keltirilgan so‘zshakllar qaysi so‘zshakllar bilan birgalikda qo‘llanganligini aniqlaymiz. Namuna sifatida min qismiga 2, max qismiga 3 sonini kiritib, N-grammlarni hosil qilamiz. 55 3.3-rasm. va so‘z shakli bilan aniqlangan N-grammlar 3.4-rasm. bir so‘z shakli bilan aniqlangan N-grammlar 3.5-rasm. ul so‘zshakli bilan aniqlangan N-grammlar 3.6-rasm. va so‘zshakli bilan aniqlangan N-grammlar 56 3.7-rasm. uchun so‘z shakli bilan aniqlangan N-grammlar 3.8-rasm. alar so‘z shakli bilan aniqlangan N-grammlar 3.9-rasm. Alloh so‘z shakli bilan aniqlangan N-grammlar 3.10-rasm. bu so‘z shakli bilan aniqlangan N-grammlar 57 3.11-rasm. ham so‘z shakli bilan aniqlangan N-grammlar So‘zlar ro‘yxati oynasi bilan Klasterlar/N-grammlar oynasi natijalariga qarab quyidagicha xulosa qilish mumkin: a) So‘zlar ro‘yxatida asarning kirish qismidan to mundarijasigacha raqamlardan tortib belgilargacha bo‘lgan har qanday shaklning chastotasini beradi; b) so‘zshakllar eng ko‘p ishlatilgan shakldan eng kam ishlatilgan shaklgacha yuqoridan quyiga tomon joylashtiriladi; d) so‘z turlari sonini tezda avtomatik hisoblab chiqadi; Tilshunos olim, professor S.Karimov Abdulla Qahhor asarlari lug‘atini kompyuter yordamida yaratish bo‘yicha ilmiy ishida yutuq va kamchiliklarni ko‘rsatib o‘tadi. “Lug‘at shaklida amalga oshirilayotgan ishning filologik tadqiqotlar olib borishdagi, shoir va yozuvchilar tili va uslubini o‘rganishdagi afzalliklari va kamchiliklarini aniq tasavvur qilish mimkin. Uning ijodkor tili va uslubini o‘rganishda va belgilashdagi beqiyos ahamiyatini qayd etish bilan birgalikda, uning o‘z zimmasiga ololmagan jihatlarini ham ko‘ra bilish kerak. Jumladan, kompyuter yordamida ishlash jarayonida quyidagi kamchiliklar ko‘zga tashlandi: - lug‘atda ayrim so‘zlar, masalan, asarlarning nomlari qo‘shtirnoq ichida keltirilgan. Kompyuter qo‘shtirnoq ichidagi har bir so‘zni alohida o‘qimoqda. Masalan, “Qo‘shchinor chiroqlari”dagi yoki “Mushtum”ni deb yozilgan bo‘lsa, uning tarkibidagi dagi va ni ni ham alohida o‘qimoqda; -lug‘atda ayrim harfiy ifodalar ham bir so‘z sifatida joy olgan. Masalan, n, l, p, r va hokazo. Ular matndagi qaysidir bir ism va familiya tarkibidagi ismning qisqargan shaklidir: A.P.Chexov kabi; 58 -ikki so‘z birikuvining qo‘shma so‘z ekanligi faqat inson fikri orqaligina anglashiladi. Shuning uchun hozircha qo‘shma so‘zlarning lug‘atda aks etishi muammoligicha qolmoqda; -kompyuter matndagi raqamlarni qayd etmagan. Masalan, matnda 8ta, 10ta yoki 8 tasi, 10 tasi deb yozilgan bo‘lsa, ta yoki tasi ni alohida so‘z sifatida ko‘rsatgan; -qandaydir bir harf boshqa shriftda yozilib qolgan bo‘lsa-yu, umumiy matndagi shriftlarga mos kelmasa ham kompyutar so ‘zni o ‘qimaydi yoki lug‘atda uni alohida qayd etadi. 55 Magistrlik dissertatsiyasini tayyorlash davomida biz ham shunday chalkashliklarga duch keldik: -asar kirill alifbosidan dastur tadqiqotiga moslashtirilgan lotin yozuviga o‘tkazilganda қ, ҳ, ғ, ў , е, ё, ю, я harflari almashinuvida chalkashliklar yuz berdi; - nozil bo‘lmoq, qabul qilmoq kabi qo‘shma so‘zlar alohida so‘z kabi ajratib berildi; -ko‘z tashlamoq, ko‘z yummoq kabi bir butun frazeologik birliklar ham alohida qismlarga ajratib ko‘rsatildi; -yuqorida birinchi 10 talikdagi yuqori chastotali so‘z turlari ajratilib, ularning N-grammlarini yaratmoqchi bo‘lganimizda va, ul, bir, ham kabi shakllar yolg‘iz so‘z shakl holida emas, so‘z tarkibidagi qism bo‘lganlarini (masalan, bu ning N-grammlarida bundan, Abu Bakr, qabul kabi ) ham belgilab berdi; 55 Каримов С., Қаршиев А., Исроилова Г. Абдулла Қаҳҳор асарлари тилининг луғати. Алфавитли луғат. – Т: «Ўзбекистон миллий энцеклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2007. – 10-bet. 59 3.2. “Al-Qur’on Al-Karim” dagi “Ko‘z” leksemasi bilan bog‘liq somatik frazemalarning semantik tahlili Frazeologiya va uning o‘rganish obyekti bo‘lgan ibora atamasiga “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da quyidagicha izoh berilgan: Frazeoligiya[grek] – 1) tilshunoslikning biror tilga xos barqaror so‘z birikmalari va iboralarini o‘rganuvchi bo‘lim; 2) biror tildagi barcha barqaror so‘z birikmalari va iboralar majmuyi. Ibora [a] 1.biror tushuncha yoki fikr ifodalovchi so‘zlar birikmasi; ta’bir. Frazeologik ibora ma’no jihatidan yaxlit bir butunlikni tashkil etuvchi bir necha so‘zlardan iborat birikma. 56 Frazeologizmlarga turli adabiyotlarda olimlarimiz ta’rif berishgan. Jumladan, Sh.Rahmatullayev “Bittadan ortiq leksik negizdan tarkib topgan, tuzilishi jihatidan birikmaga, gapga teng, mazmunan so‘zga ekvivalent, yaxlitligicha ustama ko‘chma ma’no anglatuvchi lug‘aviy birlikka frazeologizm (frazeologik birlik) deyiladi” 57 deb ta’rif bergan bo‘lsa, A.Mamatov “Ikki yoki undan ortiq so‘zdan tarkib topgan va yaxlit bir ma’no ifodalaydigan, grammatik va semantik jihatdan bo‘linmaydigan va odatda so‘z ekvivalenti bo‘lgan til birligi – frazeologik birlik yoki frazeologizm deyiladi” 58 deb ta’riflaydi. A.Xojiyev “Lingvistik terminlarning izohli lug‘ati”da frazeologizmlarga shunday ta’rif beradi: “Tuzilishi jihatidan so‘z birikmasiga, gapga teng, semantik jihatdan bir butun, umumlashgan ma’no anglatadigan, nutq protsessida yaratilmay, balki nutqqa tayyor holda kiritiladigan lug‘aviy birlik. Turg‘un birikmalarning obrazli, ko‘chma ma’noga ega turi”. 59 Yuqoridagi ta’riflardan ma’lum bo‘ladiki, frazeologizm ikki va undan ortiq so‘zlarning ko‘chma ma’noda qo‘llanilib, ma’nosi jihatdan so‘z yoki so‘z birikmasiga teng butunlik. Frazeologizm tarkibida frazeologik ma’no hosil qilish funksiyasini bajaradigan komponent mazmuniy markaz sanaladi. Mazmuniy markaz vazifasini, asosan, mustaqil so‘zlar bajaradi. Bunday markaz barcha 56 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. -Москва. 1981.307-bet. 57 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. – Тошкент:Ўқитувчи, 1978.56-bet 58 Маматов А. Ўзбек тилида фразеологизмларнинг шаклланиш масалалари.-Тошкент: ЎТА.2001.3-сон.56-bet 59 Хожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1985. 60 frazeologizmlar uchun xos bo‘lib, u erkin qo‘llangan so‘z bilan mos kelishi belgilangan. Frazeologizmning mazmuniy markazi deganda u uchun tayanch so‘z tushuniladi. Bunday so‘z vazifasini ko‘proq somatizmlar (soma-tana a’zosi) bajaradi. A.Rafiyev frazeologik birliklarning tayanch komponenti sifatida uning shakliy-sintagmatik asosi bo‘lgan so‘zni e’tiborga oladi. Somatik frazema har bir millat tilida alohida o‘rin tutadigan xazina va til jozibasini namoyon etadigan eng muhim qadriyatlardan biri sanaladi. Ularda lisoniy ma’rifat qadimiy ildizlar – so‘z, tushuncha, shakl va konstruksiyalarga qorishib ketadi. Aynan shu atama til jozibasi hamda uning qayta ishlanganlik darajasini namoyon etadi. To‘g‘rirog‘i, “belgi ichida belgi”-semiologik markaz yaxlitligini modellashtirish mazkur tushuncha mag‘zini tashkil etadi. 60 O‘zbek tilida inson tana a’zolari bilan bog ‘liq frazeologizmlar juda ko‘plab uchraydi. Masalan, ko‘z, qo‘l, yurak, bosh komponentli somatik iboralar tilimizda ko‘pchilkni tashkil qiladi. Quyida Qur’oni karimning Oltinxon To‘ra tafsiri matni ni ng “Ko‘z” bilan bog‘liq somatik frazemalarning semantik tahliliga to‘xtalib o‘tamiz. “Mualliflik korpusi” dasturining ishchi oynasidagi Fayl nomiga Oltinxon To‘raning “Al-Qur’on Al-Karim” asari kiritilib, konkordans oynasi o‘tiladi. Qidirilayotgan so‘z qatoriga ko‘z so‘zi kiritilib, Start berilgach, dastur tadqiqotchiga shu asardagi ko‘z komponentli birliklarni ajratib beradi. Konkordands kombinatsiyasi ko‘z komponenti mavjud bo‘lgan kontekstlarni aniqlab, ko‘z leksemasini ko‘k rangda ajratib beradi. Tadqiqotchi aniqlangan kombinatsiyalardan ko‘z leksemasi bilan bog‘liq somatik frazemalarni tezda ajratib olishi mumkin. Bu jarayon tadqiqotchining butun asarni o‘qib, qo‘l mehnati bilan izlashga sarflanadigan vaqtini tejaydi. Dasturning ish natijasi o‘laroq ko‘z komponenti bilan bog‘liq 224 ta kombinatsiya aniqlandi. 60 43 Абдуллаев Д. Айрим соматик фраземалар// Мулоқот. 1997-йил 5-сон. 105-106-betlar 61 3.12-rasm. “Al-Qur’on Al-Karim”dagi “Ko‘z” leksemasi bilan bog‘liq kombinatsiyalarning konkordans ishchi oynasida ko‘rinishi Aniqlangan somatik frazemalar “Al-Qur’on Al-Karim” ning qaysi surasi va nechanchi oyatida borligini bilish uchun “Mualliflik korpusi” dasturining Fayldan ko‘rish oynasiga o‘tiladi. Qidirilayotgan so‘z qatoriga ko‘z so‘zi kiritilib, Start berilgach, dastur tadqiqotchiga shu asardagi ko‘z komponentli birliklarni ko‘k rangda ajratib beradi. 3.13-rasm. “Al-Qur’on Al-Karim”dagi “Ko‘z” leksemasi bilan bog‘liq natijalarning Fayldan ko‘rish oynasida ko‘rinishi Dastur asosida aniqlangan ko‘z komponentli ayrim somatik frazemalarning semantik tahlilini keltirib o‘tamiz. “Baqara” surasining 7-oyatida: “Alloh taolo alarning dillari va quloqlariga muhr urg‘ondur va alarning ko‘zlarida parda bordur va bordur (tayyorlab qo‘yilg‘ondur) alar uchun azim azob ” 61 deb keltiriladi. Bu oyatda dillari va quloqlariga muhr urg‘ondur iborasi qo‘llangan bo‘lib, iboraning izohini aynan 61 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 11-bet 62 o‘zbek tili iboralarining izohli lug‘atida uchratmadik, tadqiqotchi sifatida qalbi va qulog‘i yopiq, qancha da’vat qilma imonga kirmaydi degan ma’noni anglatadi, deb tahlil qildik. Ko‘zlarida parda bordur iborasining izohini ham aynan o‘zbek tili iboralarining izohli lug‘atida uchratmadik, tadqiqotchi sifatida ko‘zini yog‘ bosdi, ko‘zini shira bosdi frazemalariga ma’nodosh bo‘lib, takabburlanmoq, tanib, tanimaganga olmoq ma’nosini anglatadi, degan xulosaga keldik. “Ko‘zlari pardada” frazeologik birligini “Qahf”, “Josiyya” suralari oyatlarida ham uchratish mumkin. “Qahf” surasining 101-oyati da “ul kofirlariki ko‘zlari pardada erdi Maning yodimdin va qodir emas edilar eshitmakka ham” 62 deb keltirilgan bo‘lsa, “Josiyya” surasi 23-oyat i da “Oyo, ko‘rdingizmi ul kishiniki, o‘zig‘a ma’bud tutibdur nafsoniy xohishin va ozdiribdur Xudo ani ilm ila va muhr uribdur qulog‘ig‘a va dilig‘a va solibdur ko‘zig‘a parda . Va ani kim hidoyat qilur Xudodin keyin? Oyo, hali ham nasihat olmaslarmi? ” 63 kabi shaklda qo‘llangan. “Baqara” surasining 7-oyatida bu ibora 3 komponentdan (ko‘zlarida (1), parda (2), bordur (3)); “Qahf” surasining 101-oyatida 2 komponentdan (ko‘zlari (1), pardada (2); “Josiyya” surasining 23-oyatida 2 komponentdan (ko‘zig‘a (1), parda(2)) iboratligini ko‘ramiz. “Baqara” surasining 267-oyatini Oltinxon To‘ra “Ey mo‘minlar, sarf qiling hosillaringizning va Biz sizlar uchun yerdin chiqarib berg‘on narsalarning pokizasin va qasd qilmanglar yomonini andin bermak uchun va sizlar hargiz olmassizlar, magar andin ko‘z yumursizlar . Ba bilingizlarki, Alloh, albatta, behojatdur, ta’rif qiling‘ondur” 64 tarzida tarjima qilgan bo‘lsa, shayx Abdulaziz Mansur tarjimasida quyidagichadir: “Ey imon keltirganlar! O‘z qo‘l mehnatingiz va Biz sizlar uchun yerdan chiqargan narsalarning yaxshilaridan ehson qilingiz! O‘zingiz faqat ko‘zingizni chirt yumibgina oladigan darajadagi yomon narsalarni (ehson qilishga) tanlamangiz! Shunigdek, bilingizki, albatta, Alloh g‘aniy va maqtovga loyiq zotdir ” 65 . Ko‘z yummoq frazemasi omonim frazema bo‘lib, I ko‘z 62 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 290-bet 63 O‘sha manba. 486-bet 64 O‘sha manba. 48-bet 65 Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири.Тошкент. Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги “O ‘zbekiston” НМИУ ДУК, 2021. 45-b 63 yummoq – vafot etmoq; II ko‘z yummoq – bilib bilmaslikka olmoq, bee’tibor qoldirmoq ma’nolarida qo‘llaniladi. Mutarjim Oltinxon To‘ra bu frazemani bilib bilmaslikka olmoq, bee’tibor qoldirmoq ma’nolariga ekvivalentidagi birlikda qo‘llagan, degan xulosaga keldik. “Oli Imron” surasining 153-oyatiga berilgan tafsirda olim “…Agar alardin ba’zilari o‘ljag‘a ko‘z tashlamasalar edi, bu qadar tashvishlik hollarg‘a duchor bo‘lmas erdilar” deb bayon qiladi. Ko‘z tashlamoq ibora sanalib, olim Sh.Rahmatullayev “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”da quyidagicha izohlaydi. Ko‘z tashlamoq kim nimaga yoki kimga . Qisqa muddat qaramoq. Varianti: nazar tashlamoq, nigoh tashlamoq. O ‘xshashi: ko ‘z qirini tashlamoq, ko‘z yugurtirmoq. 66 “Ko‘zini ochmoq” frazemasi “hushyor qilmoq, yaxshi-yomonni tushunadigan qilmoq” 67 ma’nosiga tengdir. Biz tadqiqot ishi jarayonida bu frazeologik birlikning turli grammatik shakllarini uchratdik. Jumladan, “An’om” surasining 104-oyati Oltinxon To‘ra tomonidan quyidagicha tafsir qilingan: “Tahqiq, sizlarg‘a keldi Rabbilaringiz tarafidan dalillar. Kimiki ko‘zi ochildi – foydasi o‘zig‘adur, kimiki ko‘rlikda qoldi – zarari o‘zidadur va man sizlarg‘a nigohbon emasdurman”, “A’rof” surasining 201-oyatida ham “Tahqiq, zotlariki Xudodan qo‘rqurlar, alarg‘a qachon shayton tarafidin vasvasa kelsa, Allohni yod qila boshlarlar. Keyin birdan alarning ko‘zlari ochilur ” 68 , “Al-Hijr” surasining 3- oyatiga keltirilgan izohda “Vaqtiki, nasihat alarg‘a ta’sir qilmasa, g‘aflatdin uyg‘onmasalar, qo‘yub beringki bir necha kun hayvonlar kabi yeb-ichib, dunyo rohatlaridan bahra olsunlar, oz kunlar o‘z qilmishlarining yomon oqibatlarin ko‘rib-bilib, ko‘zlarin ochsunlar ” 69 , “Mo‘minun” surasi 77-oyatning izohida “Ya’ni bularg‘a tanbeh bo‘lsun va ko‘zlari ochilsun deb, qahat kabi azoblarg‘a giriftor etildilar…” 70 “Ko‘z ochmoq” frazemasining grammatik shakllaridagi farqlarni keltirib o‘tamiz: “An’om” surasi 104-oyatida ochmoq fe’li o‘zlik nisbat, 66 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологи луғати. –Тошкент:Ўқитувчи, 1978. 148-bet 67 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологи луғати. –Тошкент:Ўқитувчи, 1978.139-bet 68 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 160-бет 69 O‘sha manba. 2002. 242-bet 70 O‘sha manba. 340-bet 64 o‘tgan zamon, III shaxs, birlik kategoriyasida qo‘llanganligini, “A’rof” surasining 201-oyatida ko‘z komponenti ko‘plik kategoriyasida, ochmoq fe’li esa o‘zlik nisbat, kelasi zamon kategoriyasida ifodalanganligini, “Al-Hijr” surasi 3-oyatida frazeoligik birlikning ko‘z komponenti -lar ko‘plik kategoriyasini va -n tushum kelishigi affiksini olgan shaklda bo‘lib, ochmoq komponenti yetakchi morfemasiga -sun fe’lning buyruq-istak mayli kategoriyasi, -lar III shaxs ko‘plik grammatik kategoriyalarini olgan shaklda qo‘llanilganini, “Mo‘minun” surasi 77-oyat izohida frazemaning ko‘z komponenti -lar ko‘plik kategoriyasini olgan shaklda bo‘lib, ochmoq komponentining yetakchi morfemasiga -sun fe’lning buyruq-istak mayli kategoriyasi bilan birgalikda kelgan shaklda ko‘rish mumkin. “Al-Hijr” surasining 88-oyatida esa “ko‘z ochmoq” frazemasi boshqa ma’noda qo‘llanganligini ko‘rish mumkin. “ Ko‘zlaringizni ochib boqmang ul narsag‘aki, foydalanturdik aning ila alardin bir necha jamoani Yahudiyni, nasoroni va mushriklarni. Va g‘amgin bo‘lmang alarg‘a. Musulmon bo‘lmog‘onliklari uchun. Va bas, qiling yoningizni mo‘minlarg‘a. Ya’ni xoksor bo‘ling mo‘minlar uchun” 71 . Xuddi shu suraning mazkur oyati shayx Abdulaziz Mansurning tarjimalarida “Ko‘zlaringizni Biz u (kofirlardan ayrim) toifalarni bahramand qilgan narsalarga (ularning boyliklariga) tikmang …” 72 tarzida berilgan. “Ko‘z tikmoq” iborasi tikilib qaramoq, umidvor bo‘lib qaramoq, hirs bilan qaramoq 73 ma’nolarini beradi. “ A’rof” surasi 116-oyatda “Muso dedi: “Sizlar tashlanglar”. Bas, vaqtiki alar tashladilar, odamlar ko‘zlarin bog‘lab qo‘ydilar va alarg‘a xavf soldilar va buyuk bir jodu ko‘rsatdilar.” 74 Ko‘zlarini bog‘lab qo‘ymoq frazemasi komponentlari o‘zining nominativ ma’nosini yo‘qotgan bo‘lib, aql-hushini olmoq, o‘zini idora qila olmay qolmoq ma’nolarida ishlatiladi. Xuddi shu oyat Shayx Abdulaziz 71 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 247-bet 72 Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири.Тошкент. Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги “O ‘zbekiston” НМИУ ДУК, 2021. 266-b 73 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологи луғати. –Тошкент:Ўқитувчи, 1978.149-bet 74 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 151-bet 65 Mansur tafsirida: “(Muso): “Tashlangiz!” - dedi. Bas, tashlagan edilar, odamlarning ko‘zlarini sehrlab, ularni cho‘chitib yubordilar – ulkan sehr keltirdilar ” 75 tarzida keltirilgan. “Anfol” surasi 69-oyatning izohida “…Va ba’zilari moli manfaatini ko‘zda tutdilar ” 76 degan jumla mavjud. Bu izohda ko‘zda tutmoq frazema sanalib, “fikran hisobga olmoq” 77 ma’nosini ifodalaydi. “Ra’d” surasi 19-oyat izohida “Musulmon banda Qur’onu Hadisg‘a amali bo‘lg‘on sababdin ko‘zi va dili ochiq bir inson bo‘lur, ul albatta bedin, nodon ila barobar bo‘lmas” 78 degan fikrlar mavjud. Ko‘zi ochiq iborasi omonim ibora hisoblanib, I.“barhayot”, II.“yaxshini yomondan, foydani zarardan farqlashga qobiliyatli” 79 ma’nolarini anglatadi. Bu oyatda u ikkinchi ma’noga tengdir. “Nahl” surasining 77-oyati “Allohg‘a xosdur osmonlarning va yerning g‘ayblarini bilmak. Va Qiyomat kelishi ko‘z yumib ochish kabi vaqtdin boshqa narsa emas, balki u andin ham yaqinroqdur. Albatta, Alloh har bir narsag‘a qodirdur!” 80 tarzida tarjima qilingan. “Naml” surasi 40-oyat tafsirida “…Man ko‘z yumib ochish miqdorida taxtni hozir qilurman, dedilar va hozir qildilar” 81 shaklidagi jumla mavjud bo‘lib, “ko‘z ochib yumish” frazeologik birlik sanaladi. Sh. Rahmatullayev “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”da “Ko‘z ochib yumguncha” iborasiga “Hash-pash” deguncha, “ha-hu” deguncha iboralari sinonim bo‘lishini va “juda qisqa muddatda, tezda” so‘zlariga ekvivalent sifatida izohlaydi. 82 Tilimizda, asosan og‘zaki nutqimizda “ko‘z oldida” iborasi keng qo‘llaniladi, bu ibora “ko‘z o‘ngida” iborasiga variantdosh bo‘lib, olim Sh.Rahmatullayev “ko‘z o‘ngida” iborasini “bevosita ko‘ringan, kuzatilgan holda” deb izohlaydi. Oltinxon To‘ra “Al-Qur’on Al-Karim” kitobida “ko‘z oldida” 75 Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири.Тошкент. Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги “O ‘zbekiston” НМИУ ДУК, 2021. 164-б 76 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 168-bet 77 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологи луғати. –Тошкент:Ўқитувчи, 1978.133-bet 78 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 232-bet 79 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологи луғати. –Тошкент:Ўқитувчи, 1978.141-bet 80 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 256- bet 81 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 374-bet 82 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологи луғати. –Тошкент:Ўқитувчи, 1978.147-bet 66 iborasidan turli grammatik shakllarda foydalanganlar. Jumladan, “Al-Isro” surasi 93-oyatning tafsirida “Ya’ni siz Me’rojdan so‘zlarsiz, agar rost bo‘lsa bizning ko‘z oldimizda osmong‘a chiqing va andin bir yozilg‘on kitob olib tushingki, ani biz o‘quyluk va tushunayluk” 83 ; “To ho” surasi 39-oyatda “ “Sol bolani sanduqg‘a, keyin solg‘il sanduqni daryog‘a, keyin tashlasun ani daryo kunorasig‘a; olsun ani Mening dushmanim va uning dushmani”. Va soldim Man sang‘a bir muhabbat o‘z tarafimdin va toki tarbiyat qilinsun sani ko‘z oldimda ” 84 ; “Mo‘minun” surasining 27-oyatida “Keyin Biz ang‘a vahiy yuborduk: “San bir kema yasagil Bizning ko‘z oldimizda va Bizning hukmimiz ila, keyin qachon Bizning farmonimiz kelsa va tannur qaynasa, solgil ul kemaga har qism jonvordin bir er va bir urg‘ochini va o‘z ahlingni ham…” 85 kabi. Misol tariqasida keltirilgan oyatlarda bu frazema yuqoridagi izohga mos keladi, deb hisoblaymiz. “Nur” surasi 43-oyat “Oyo, ko‘rmadingmi, tahqiq, Xudo yumshoqlik ila haydar bulutlarni, keyin alarni bir-birig‘a qo‘shur, keyin alarni ustma-ust qilur, keyin ko‘rursan yomg‘irni aning orasidan chiqur va tushurur yuqori tarafdin anda bor tog‘lardin do‘lni va tekkizur ani kimg‘a xohlasa. Yaqindurki bulutning chaqmog‘i ko‘zlarni qamashtirsa” 86 shaklidagi kalom bor. Bu oyatda “ko‘z qamashdi” iborasi qo‘llanilib, “nur aks etib ko‘zi hech narsani ko‘rmaydi” 87 ma’nosini ifodalaydi. “Shuaro” surasi 35-oyat izohida “Qo‘llaridagi aso yo‘g‘on bir ajdaho bo‘lib, muborak qo‘llari o‘z-o‘zi ila hammaning ko‘zini xira qilg‘ach, hech bir munosib javob topa olmay, o‘z g‘ulomlari va chovkarlarig‘a boqib, alardin bu qiyinchilik uchun chora talab qila boshladi” 88 degan tafsir berilgan bo‘lsa, “Qiyomat” surasi 7-oyati “Bas, vaqtiki, ko‘zlar xira bo‘lsa” 89 tarzida tarjima qilingan. Bu tarjimalarda mutarjim “ko‘zi xira” birikmasini qo‘llagan. Bu birlik to‘lig‘icha o‘z ma’nosini yo‘qotgan emas, ko‘z komponenti nominativ ma’noda, xira komponenti 83 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 274- bet 84 O ‘sha manba . 302- bet 85 O ‘sha manba . 336- bet 86 O ‘sha manba .. 350-bet 87 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологи луғати. –Тошкент:Ўқитувчи, 1978.143-bet 88 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 362- bet 89 O ‘sha manba .. 594-bet 67 dominativ ma’noda bo‘lib, ko‘zi yaxshi, tiniq ko‘rmaydi ma’nosiga tengdir, deb izohlaymiz. “Shuaro” surasi 61-oyatda “qachonki ikkita yig‘uvchi ko‘zga tashlandi , Musoning hamrohlari dedilar: “Bizlar tutilduk ” 90 . Mazkur oyatdagi ko‘zga tashlanmoq frazema hisoblanib, “ro‘y-rost, aniq ko‘rinmoq”, “aniq ajralib, sezilib turmoq” 91 ma’nolariga ekvivalent hisoblanadi. Nutqimizda “ko‘z yummoq” iborasi ham omonim ibora sanaladi. I.vafot etmoq, II.Ko‘rib ko‘rmaslikka olmoq . Olim Oltinxon To‘raning “Al-Qur’on Al- Karim” asarida iboraning “ko‘rib ko‘rmaslikka olmoq” ma’nosida qo‘llangan tarjima va tafsirlarini keltirib o‘tamiz. Jumladan, “Naml” surasi 66-oyat tafsirida “Ya’ni mushriklarning olimlari oxiratni tushuna olmadilar, balki mumkin va nomumkinligida qoldilar. Balki aning dalil va guvohlarin ko‘rishdin ko‘zlarin yumib oldilar …” 92 va “Zuxruf” surasi 36-oyatda “Va kimiki ko‘zni yumur Rahmonning yodidin, Biz ang‘a shaytonni sallat qilurmiz, ul ang‘a yo‘ldosh bo‘lur” 93 . “Azhob” surasi 19-oyatda “baxil bo‘lg‘on hollarida sizlarg‘a. Keyin vaqtiki xavf kelib qolsa, ko‘rursan alarniki, boqurlar sang‘a ko‘zlari bejo bo‘lib, ul odam kabiki, ang‘a o‘lim behushlig‘i kelur…” 94 Bu tarjimalarda olim “ko‘zlari bejo” birikmasini qo‘llagan. Bu birlik to‘lig‘icha o‘z ma’nosini yo‘qotgan emas, ko‘z komponenti nominativ ma’noda, bejo komponenti fors-tojik tilidan o‘zlashgan va allanechuk besaranjom, nojo‘ya, o‘z joyida emas degan izohga ega. “Ko‘zlari bejo” birikmasini ko‘zi o‘z joyida emas, deb izohlaymiz. O‘zbek tilining izohli iboralar lug‘atida “ko‘zlari tuban” iborasini uchratmadik. Lekin bu birlikni Oltinxon To‘ra qo‘llaganini asarni o‘qish jarayonida kuzatdik. Tuban so‘zi “O‘zbek tilining izohli lug‘atida” 1) quyi, past; 2) ko‘chma ma’noda mavqeyi jihatidan quyi darajada; 3) ko‘chma razil, qabih 95 90 O‘sha manba.. 363-bet 91 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологи луғати. –Тошкент:Ўқитувчи, 1978. 132-bet 92 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 377-bet 93 O‘sha manba.: 2002. 477-bet 94 O‘sha manba. 411-bet 95 Ўзбек тилининг изоҳли луғати.II -Москва. 1981. 215-bet 68 tarzida izohlangan. Quyida keltirilgan tafsirlarda “Ko‘zlari tuban” birligi ko‘zlari yerga qaragan, tik qaramaydigan ma’nolarda qo‘llangan degan xulosaga keldik. Jumladan, “Sod” surasi 52-oyatini “Va bor bo‘lur qoshlarida ko‘zlarin tub a n qilguvchi yoshlari barobar (xotinlar)” 96 tarzida Oltinxon To‘ra tafsir qilgan bo‘lsalar, Shayx Abdulaziz Mansur bu oyatni quyidagicha tafsir qiladilar: “ularning oldilarida ko‘zlari (erlaridan boshqaga boqishida) cheklangan (yosh va husnda) tengqur(qiz)lar bo‘lur”. 97 Oltinxon To‘ra “Qamar” surasi 7-oyatini “Bas, bo‘lg‘on holda ko‘zlari tuban chiqurlar qabrlaridin, go‘yoki alar taralg‘on chigirtkalar kabi bo‘lurlar” 98 tarzida tarjima qilgan bo‘lsalar, Shayx Abdulaziz Mansur bu oyatni quyidagicha tafsir qiladilar: “(ular) ko‘zlari qo‘rquvdan quyiga boqqan hollarida, go‘yo to‘zigan chigirtkalar kabi qabrlaridan chiqib kelurlar”. 99 “Noziot” surasi 9-oyatini tarjimon Oltinxon To‘ra “alarning ko‘zlari tubanda bo‘lur” 100 deb izohlasalar, Shayx Abdulaziz Mansur bu oyatni quyidagicha tafsir qiladilar: “Ko‘zlar esa (dahshatdan) qamashib qoluvchidir”. 101 Biz nutqimizda hayotimizda uchramagan, o‘xshashi va tengi bo‘lmagan, hech qanday so‘z bilan ta’riflab bera olmaydigan holat va voqea-hodisaga nisbatan “ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan” frazeologik birlikni ishlatamiz. Olim va shoir Oltinxon To‘ra “Sho‘ro” surasi 22-oyat tafsirida “… Ko‘z ko‘rmag‘on va quloq eshitmag‘on va hech bir inson ko‘ngliga keltirmag‘on ne’matlar alarg‘a inoyat qilinur” 102 shaklida bu iboradan foydalanganlar. “Qof” surasi 22-oyatining tarjimasi quyidagicha: “(Dermiz angaki,) albatta, san bu kundin bexabar erding, emdi ko‘tarduk sandin pardai g‘aflatingni, bu kun ko‘zing o‘tkirdur ”. 103 Bu tarjimada mutarjim “ko‘zi o‘tkir” birikmasini qo‘llagan. 96 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 448-bet 97 Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири.Тошкент. Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги “O ‘zbekiston” НМИУ ДУК, 2021. 456-b 98 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 518-bet 99 Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири.Тошкент. Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги “O ‘zbekiston” НМИУ ДУК, 2021. 529-b 100 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 607-bet 101 Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири.Тошкент. Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги “O ‘zbekiston” НМИУ ДУК, 2021. 583-b 102 Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. Тошкент: 2002. 472-bet 103 O‘sha manba. 506 - bet 69 Bu birlik to‘lig‘icha o‘z ma’nosini yo‘qotgan emas, ko‘z komponenti nominativ ma’noda, o‘tkir komponenti esa dominativ ma’noda bo‘lib, ko‘zi yaxshi, tiniq ko‘radi ma’nosiga ekvivalentdir, deb izohlaymiz. Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash mumkinki, frazemalar faqatgina og‘zaki jonli so‘zlashuv uslubida, badiiy adabiyot durdonalaridagina emas, balki diniy adabiyotlarda ham salmoqli o‘rinni egallaydi va o‘zi qo‘llangan asar tilining jozibasini oshirishga xizmat qiladi. Qiroatxon iboralar izohini to‘g‘ri izohlay olmasa, tushunishda xatolikka yo‘l qo‘yishi mumkin. 70 Bob bo‘yicha xulosalar 1.Oltinxon To‘ra tarjimasi xorijdagi turkistonlik musulmonlar uchun Qur’oni karimni o‘rganishda muhim asar hisoblandi va ular orasida shuhrat qozondi. Bu tarjima va tafsirning yana bir e’tiborli tomoni shundaki, xorijdagi o‘zbek tili, uning so‘z tuzilishi, leksikologiyasi, tilning tarixini o‘rganish uchun ham muhim manba bo‘la oladi. 2. “Mualliflik korpusi” dasturiga asar fayli kiritilib, qidirilayotgan so‘z qismiga somatik frazemaning bir komponenti kiritilib start berilsa, dastur ularni butun matn ichidan ajratib beradi. 3.Tadqiqot ishida “Ko‘z” leksemasi tanlandi va 224 ta konkordans aniqlandi.Oltinxon To‘raning Qur’oni karim ma’nolar tarjimasida “Ko‘z” so‘zi bor bir qancha somatik frazemalar tahlil qilindi. 4. “Al-Qur’on Al-Karim”da quyida keltirilgan iboralar tilimizda mavjud bo‘lib, ular to‘liqligicha o‘z ma’nosini yo‘qotib, frazeologik butunlikka aylangan: “Ko‘z yummoq”, “Ko‘z tashlamoq”, “Ko‘z ochib yumguncha”, “Ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan”, “Ko‘z qamashdi”, “Ko‘zi ochiq”. 5. “Al-Qur’on Al-Karim”da tarjimonning quyidagi individual iboralari aniqlandi: “Ko‘zlari tubanda”, “Ko‘zlarida parda bor”, “Ko‘zig‘a parda”, “Ko‘zlari pardada”. 6. “Al-Qur’on Al-Karim”da ham o‘z ma’nosida, ham ko‘chma ma’nosida qo‘llangan leksemalar kombinatsiyasidan tashkil topgan birliklarni ham uchratish mumkin: “Ko‘zlari bejo”, “Ko‘zlari xira”, “Ko‘zi o‘tkir”, “Ko‘z oldimizda” Somatik frazemalarning izohini to‘g‘ri izohlay olish asarning jozibasini his qilishga imkon beradi. 71 UMUMIY XULOSALAR Globallashuv davrida jahon tilshunosligining jadal rivojlanayotgan sohasi korpus lingvistikasi bo‘lib, uning ish quroli til korpusidir. Korpus nutqning barcha ko‘rinishlarini qamrab olish imkoniyatiga ega axborot manbayidir . Korpus dasturini uzluksiz to ‘ ldirib b or ish orqali til taraqqiyotida sathlararo ro ‘ y berayotgan o ‘ zgarishlarni kuzatib borish mumkin . Til va jamiyat o ‘ rtasidagi uzviylik korpusda yaqqol namoyon bo ‘ ladi . Tilning milliy korpusi axborot manbayi sifatida korpuslashgan tilda yaratilgan og ‘ zaki , yozma yodgorliklar , milliy , madaniy meros namunalari elektron shaklda Internet tarmog ‘ idan joy olishi , tabiiy tilning elektron shakldagi , qidiruv dasturiga joylashtirilgan matnlar yig ‘ indisi bo ‘ lganligidan bir marta tuzilib , mukammal razmetkalangan korpus lingvistik tadqiqotlar samaradorligini ta ’ minlashda baza vazifasini bajarishi , elektron kutubxona , lug ‘ at , grammatikalar yaratish uchun asos bo ‘ lishi , tilni tadqiq etish ( so ‘ zning o ‘ zgarishi , istorizm , neologizm vujudga kelishi , ma ’ no torayishi , ma ’ no kengayishi , yangi frazeologizmlarning paydo bo ‘ lishini kuzatish ), til o ‘ rganish , lug ‘ at tuzishda eng zamonaviy , keng imkoniyatli dasturlashtirilgan tizimi kabi qulayliklarga ega . O ‘zbek tilining milliy korpusini yaratish – bugungi kunda amaliy tilshunosligimiz oldida turgan eng muhim masalalardan biri . Milliy korpus bilan birga mualliflik korpuslarini ham yaratish bugungi o‘zbek tilshunosligining muhim vazifalaridan biri bo‘lib, jahon tajribalari asosida yaratish ishlari bormoqda. Mualliflik korpuslaridagi ma’lumotlar ilmiy manbalar asosida tahrir qilinganligi, ma’lumotlarning aniqligliligi va ishonchliligi bilan xarakterlanadi. Ushbu magistrlik dissertatsiya ish i ni bajarishda quyidagilar amalga oshirildi: kompyuter lingvistikasiga oid, xususan, korpuslar va ularni tuzishga oid adabiyotlar o‘rganildi; o‘zbek tilining kompyuter yordamida statistik tahlili, konkordans tuzish, n-grammlar tuzish, chastotali lug‘at kabi ishlar bajarilishining zamonaviy darajasi tahlil qilindi; o‘zbek tili mualliflik korpusini yaratishning dasturiy majmuasi loyihalandi; mualliflik korpusini yaratish algoritmlari ishlab chiqildi; dasturlar majmuasi kodlashtirildi, sozlandi va sinovdan o‘tkazildi. 72 “Mualliflik korpusi” dasturining tarkibi va tavsifi quyidagicha: 1) konkordans ishchi oynasida o‘rganilayotgan leksema tanlangan asarda nechta bo‘lsa, miqdori va konteksti ko‘rsatiladi. 2) fayldan ko‘rish ishchi oynasida o‘rganilayotgan leksema tanlangan asarda ko‘k rangda ajratib ko‘rsatiladi. 3) klasterlar/N-grammlar ishchi oynasida o‘rganilayotgan leksema bilan minimum va maxsimum kiritilgan leksema ketma-ketligi namoyon bo‘ladi. 4) so‘zlar ro‘yxati ishchi oynasida tadqiq etilayotgan matndagi so‘zlarning chastotasi aniqlanadi 5) Dasturiy majmua yordamida Oltinxon To‘raning “Al-Qur’on Al-Karim” asari o‘rganildi. Ishning natijalarida o‘zbek tilshunosligi uchun muhim ma’lumotlar olindi: a) Oltinxon To‘raning “Al-Qur’on Al-Karim” asaridan “ko‘z” so‘zi o‘rganilganda 224 ta ro‘yxatdan iborat konkordans tuzildi. b) Shu so‘z bo‘yicha uni grammasining minimum qiymati 2 va maksimum qiymati 4 bo‘lgan n-gramma 672 ta kontekstdan iborat ro‘yxat hosil bo‘ldi. c) chastotali lug‘at hosil qilinganda, 37000 dan ortiqroq takrorlanmas so‘zshakllar aniqlanib, asarda eng ko‘p “va” so‘zi ishlatilgan va 12451 marta foydalanilgan. 6) “Mualliflik korpusi” dasturi bilan ishlash tadqiqotchiga bir qancha qulayliklar yaratadi: qisqa vaqtda ko‘p ma’lumotlarni olish mumkin; tadqiqotga tortilgan leksemani ko‘k rangda ajratib beradi; hech bir leksema nazardan chetda qolmaydi; 7) Magistrlik dissertatsiyasini tayyorlash davomida biz bir qancha qulayliklar qatorida mana bunday chalkashliklarga ham duch keldik: -asar kirill alifbosidan dastur tadqiqotiga moslashtirilgan lotin yozuviga o‘tkazilganda қ, ҳ, ғ, ў , е, ё, ю, я harflari almashinuvida chalkashliklar yuz berdi; 73 - nozil bo‘lmoq, qabul qilmoq , madad so‘rar kabi qo‘shma so‘zlar alohida so‘z kabi ajratib berildi; -ko‘z tashlamoq, ko‘z yummoq kabi bir butun frazeologik birliklar ham alohida qismlarga ajratib ko‘rsatildi; -tadqiqotda ishida birinchi 10 talikdagi yuqori chastotali so‘z turlari ajratilib, ularning N-grammlarini yaratmoqchi bo‘lganimizda va, ul, bir, ham kabi shakllar yolg‘iz so‘z shakl holida emas, so‘z tarkibidagi qism bo‘lganlarini (masalan, bu ning N-grammlarida bundan, Abu Bakr, qabul kabi) ham belgilab berdi; Bu holatlarga qo‘ldan o‘zgartirish kiritish konkordans lug‘atini, N-grammlar lug‘atini, chastotali lug‘atni tartibga keltirishda chalkashliklarga olib keladi. Shuning uchun o‘z holicha qoldirdik. Keyingi ilmiy ishlanishlarda tuzatish va tuziladigan lug‘atlarni takomillashtirishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ydik. 74 F OYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 5-oktabrdagi PF-6079- sonli “Raqamli O‘zbekiston - 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni//www.lex.uz . 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 20-oktabrdagi PF-6084- sonli “Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni//www.lex.uz 3. Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. Илм-фан ва илмий фаолият тўғрисида.// Халқ сўзи, 2019, 3 0 октябрь. № 224 (7454). 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5850-сон Фармони .//Халқ сўзи, 2019, 22 октябрь. № 218 (7448). 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ- 60 “2022-2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг Тараққиёт стратегияси тўғрисида”ги Фармони.//Янги Ўзбекистон, 2022, 1 феврал. №22 (544) . 6. Мирзиёев, Шавкат Миромонович. Миллий ўзлигимиз ва мустақил давлатчилигимиз тимсоли. Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганлигининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи .//Халқ сўзи, 2019, 22 октябрь. № 218 (7448). 7. Ilmiy-nazariy adabiyotlar: 8. Abdulloh Ismatulloh, Hoji. Markaziy Osiyoda İslom madaniyati. –Toshkent: Sharq: 2005. 9. Abduraxmonova N . O‘zbek tili elektron korpusining kompyuter modellari. Monografiya, Toshkent – 2021. 75 10. Ataboyev N. Korpus lingvistikasining asosiy xusussiyatlari maqola // “Ўзбекистонда хорижий тиллар” илмий-методик электрон журнал journal.fledu.uz 2019, №2 . 11. Mengliyev B va boshqalar. O‘zbek tilining milliy korpusi//Ma’rifat, - Toshkent, 2018. 12. Mengliyev B. “Globallashuv: tillar taraqqiyoti va tanazzuli”. “Ma’rifat” gazetasi, 2017 yil, 19 oktabr, 76-son 13. Qarshiyev A.B., Tursunov M.S. “Matnlarni statistik tahlili uchun amaliy dasturlar majmuasi”//“Axborot va telekommunikatsiya texnologiyalari muammolari” ilmiy-texnik konferensiyaning ma’ruzalar to‘plami, II qism. – Toshkent, 2015 . 14. Qarshiyev A.B., Tursunov M.S., Xamiyev A. “O‘zbek tilining statistik lug‘atlarini tuzish uchun amaliy dasturlar yaratish” //“Fan-ta’lim va ishlab chiqarish integratsiyada axborot kommunikatsiya texnologiyalarni qo‘llashning hozirgi zamon masalalari” respublika ilmiy-texnika anjumanining ma’ruzalar to‘plami, III qism. –Nukus, 2015. 15. Rabbimov, S.Umirova, B.Xolmuxamedov. O‘zbek tili korpusida so‘z turkumlarini teglash masalasi. “O‘zbek milliy va ta’limiy korpuslarini yaratishning nazariy hamda amaliy masalalari”. Vol.1.2021. 16. Xamroyeva Sh. O‘zbek tili mualliflik korpusini tuzishning lingvistik asoslari. PhD dissertatsiyasi,Buxoro, 2018. 17. Ziyodulloyev Sh., Eshmo‘minov A. Korpus lingvistikasi. // Science and Education Scientific Journal October 2020 / Volume 1 Issue 7. 18. O‘rinbayeva D. Xalq og‘zaki ijodi: janriy-lisoniy va lingvostatistik tadqiq muammolari PjD dis. Samarqand, 2019. 19. Абдуллаев Д. Айрим соматик фраземалар// Мулоқот. 1997-йил 5-сон . 20. Абдурахмонова Н.З. Инглизча матнларни ўзбек тилига таржима қилиш дастурининг лингвистик таъминоти (Содда гаплар мисолида). Филол.фан.бўйича фалсафа доктори (PhD)…дис. афтореф. – Тошкент, 2018. 76 21. Атабоев Н. Корпус ва компьютер лингвистикасининг фарқли жиҳатлари. / Хорижий филология. http://samxorfil.uz/maqola/korpus lingvistikasining asosiy xususiyatlari . 22. Гулямова Ш. Корпус лингвистикаси – замонавий амалий тилшуносликнинг устувор йўналиши. https://uzjournals.edu.uz/buxdu/ . 23. Дониёров Х. Ўзбек тилининг миллий корпусида лексик синонимларни бериш масаласи. / Хорижий филология. 2019 йил. №3-сон. 24. Махмутова М.К. Проблемы аннотирования (тагирования) текстов в корпусной лингвистике // Выпускная квалификационная работа ЮУрГУ. – Челябинск, 2018. 25. Норов А. Компьютер лингвистикаси асослари. – Қарши, 2017. 26. Пўлатов А. Компьютер лингвистикаси. – Тошкент: Akademnashr, 2011 . 27. Сайфуллаева Р., Менглиев Б. ва б. Ҳозирги ўзбек адабий тили.– Тошкент: Фан ва технология, 2009 . 28. Тоирова Г . Миллий корпус яратишнинг технологик жараёни хусусида . / Scientific-methodological electronic journal “Foreign Languages in Uzbekistan”, 2020, No 2 (31), 57-64 https://journal.fledu.uz . 29. Хидиров O . Миллий корпус учун парсинг дастури яратишнинг лингвистик асослари . PhD dissertatsiya avtoreferati. 2021. 30. Хурсанов Н. Матнлар корпусини яратиш. // Образование и инновационные исследования. 2021. №4. 31. Эшмўминов А. Ўзбек тили миллий корпусининг синоним сўзлар базаси.филол.фан.бўйича PhD dissetatsiyasi. –Termiz. 2019. 32. Ўринбоева Д.Б. Ўзбек фольклори матнларининг лингвостатистик тадқиқи. – Тошкент: Фан, 2010. 33. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. Darslik. –Toshkent: Universitet, 2006. 34. Xamroyeva Sh.M. Korpus lingvistikasi atamalarining qisqacha izohli lug‘ati. Toshkent -2018. 77 35. O‘rinbayeva D.B., Karshiyeva D.U. Kompyuter lingvistikasidan qisqacha atamalar lug‘ati. Samarqand: 2018. 36. Ал-Қуръон ал-Карим. Таржималар ва шарҳлар. –Тошкент: Фан, 2002 . 37. История корпусной лингвистики. (Электрон ресурс)- https://www.myfilology.ru/177/istoriyakorpusnoj-lingvistiki/ . 38. Каримов С., Қаршиев А., Исроилова Г. Абдулла Қаҳҳор асарлари тилининг луғати. Алфавитли луғат. – Т: «Ўзбекистон миллий энцеклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2007 . 39. Курс “Корпусная лингвистика” (А.Б. Кутузов) Лицензия Creative commons Attribution Share-Alike . 40. Маматов А. Ўзбек тилида фразеологизмларнинг шаклланиш масалалари.-Тошкент: ЎТА.2001.3-сон. 41. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. – Тошкент:Ўқитувчи, 1978. 42. Сайфуллаева Р., Менглиев Б. ва б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Фан ва технология, 2009 . 43. Хожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1985. 44. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. -Москва. 1981. 45. Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири.Тошкент. Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги “O‘zbekiston” НМИУ ДУК, 2021 . Internet saytlari: 46. . http://dx.doi.org/10.26739/2181-9297-2021-1-25 47. . http://dx.doi.org/10.26739/2181-9297-2020-3-33 48. https://kun.uz/uz/news/2020/10/18/baxtiyor-mengliyev-ozbek-tilining-ham- milliy-korpusi-yaratilishi-lozim 78 49. http://til.gov.uz/uz/news-and-announcements/news/237 50. https://uzjournals.edu.uz/buxdu 51. https://uz.wikipedia.org/wiki/Korpus 52. http://www.tuvancorpus.ru/?q=content/o-proekte 53. http://www.manaviyat.uzpostview379 54. http://ruscorpora.ru . 55. https://uzjournals.edu.uz/buxdu/vol4/iss4/9?utm_source=uzjournals.edu.uz %2Fbuxdu %2Fvol4%2Fiss4%2F9&utm_medium=PDF&utm_campaign=PDFCoverPa ges 79

O‘ZBEK TILI MILLIY KORPUSIDA QUR’ONI KARIM MA’NOLARI TARJIMASINING LINGVISTIK TA’MINOTI (OLTINXON TO‘RA TAFSIRI ASOSIDA) Mundarija KIRISH…………………………………………………………………..……....3 I BOB. TILSHUNOSLIKDA KORPUS TUSHUNCHASI 1.1 Tilshunoslikda korpus lingvistikasi va milliy til korpuslari……….…..…8 1.2. Milliy korpus va mualliflik korpuslarining zamonaviy tilshunoslikdagi o‘rni…………………………………………………………………………..…19 I bob bo‘yicha xulosa..........................................................................................29 II BOB. “MUALLIFLIK KORPUSI” DASTURI USTIDA BAJARILADIGAN AMALLAR 2.1. Dasturiy majmuaning tuzilishi va tavsifi…………………………….…..31 2.2. Dasturiy majmuadan foydalanish tartibi va ish natijalari......................45 II bob bo‘yicha xulosa…....................................................................................51 III BOB. “MUALLIFLIK KORPUSI” DASTURIDA “AL-QUR’ON AL- KARIM” (tarjima va sharhlar) (Oltinxon To‘ra tarjima va tafsiri)NING LINGVISTIK TA’MINOTI 3.1. “Al-Qur’on Al-Karim” (Oltinxon To‘ra tarjima va tafsiri) ning tili va lug‘ati………………………………………………………………………..…52 3.2. “Al-Qur’on Al-Karim”dagi “Ko‘z” leksemasi bilan bog‘liq somatik frazemalarning semantik tahlili.......................................................................63 III bob bo‘yicha xulosa.....................................................................................74 UMUMIY XULOSALAR ……………………………………………………75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………..…………78 0

Kirish M avzuning asoslanishi va uning dolzarbligi. Axborot texnologiyalari bugungi kunda har bir sohaga asosiy poydevor sifatida kirib bormoqda. Bugungi kunimizni kompyuter va Internetsiz tasavvur qilish qiyin. Qo‘limizdagi mitti telefon bizni dunyo bilan bog‘lay oladi. Undan faqatgina kundalik ehtiyojlar uchungina foydalanib qolmasdan, badiiy va ilmiy kitoblarni ham mutolaa qilishimiz, matn yoki kitobni bir tildan ikkinchi bir tilga tarjima qilishimiz, turli xil dasturlar yordamida so‘zning imlosini terkshirish, izohini bilishimiz ham mumkin bo‘lyapti. Kompuyuter texnologiyalaridan foydalanish tilshunoslik faniga ham kirib kelib, kompyuter lingvistikasining shakllanishiga zamin yaratdi. Jahon tilshunosligida kompyuter va korpus tilshunosligiga oid ilmiy qarashlar XX asrning 40-yillarida paydo bo‘lib, 60-yillarida jarayon jadallashdi. Natijada, XXI asr boshlarida millionlab so‘zlarni o‘zida aks ettiruvchi yuzlab til korpuslari paydo bo‘ldi. Ayni damda bir-biridan nutq turi, matn tili, janri, kirish usuli kabilar bilan farqlanuvchi Britaniya milliy korpusi, Amerika milliy koprusi, rus tili milliy korpuslari yaratildi. Dunyo bilan yuzlashayotgan Vatanimizda bugungi kunda hujjatlarni qog‘oz shaklidan elektron shaklga ko‘chirish, har bir sohani raqamlashtirish jarayoni ketmoqda. Axborot texnologiyalarini rivojlantirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 19-fevraldagi PF- 5349-sonli “Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni qabul qilingan. Bu farmon ijrosi nafaqat axborot texnologiyalari bilan ishlovchi soha vakillari uchun, balki lingvistlar uchun ham dasturulamaldir. Professor B.Mengliyev, tillarning tara q qiyoti va yashab qolishini kompyuter texnologiyalari sohasida, I nternet tizimida qo‘llanilish darajasi bilan bog‘laydi. Biz ona tilimiz – o‘zbek tilining taraqqiy etishini, uning o‘lik tilga aylanib qolmasligini istasak, o‘zbek milliy tili korpusini yaratishimiz bugungi globallashuv davrining muhim vazifasidir. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganligining 30 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqida o‘zbek 1

tilini “xalqimiz uchun milliy o‘zligimiz va mustaqil davlatchiligimiz timsoli, bebaho ma’naviy boylik, buyuk qadriyatdir” 1 deb e’tirof etish bilan birga “O‘zbek tili Amerika Qo‘shma Shtatlari, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Shvetsiya, Rossiya, Ukraina, Xitoy, Yaponiya kabi davlatlarning 60 ga yaqin universiteti va 100 dan ziyod maktablarida o‘rganilmoqda” 2 , deb ta’kidlab o‘tgan. Bu ona tilimizning dunyoga tanilib borayotganiga misol bo‘la oladi. Bugungi kun tilshunosligining dolzarb vazifalaridan biri ona tilimizni boyitish va amaliy foydalanish samaradorligini oshirish barobarida uning zamonaviy axborot- kommunikatsiya tizimida keng qo‘llanilishiga erishishdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonida “davlat tilining axborot va kommunikatsiya texnologiyalari, xususan, Internet jahon axborot tarmog‘ida munosib o‘rin egallashini ta’minlash, o‘zbek tilining kompyuter dasturlarini yaratish” 3 vazifasini belgilab bergan bo‘lib, ushbu vazifani bajarish bugungi kun tilshunoslari oldiga o‘zbek milliy korpusini yaratish, mualliflik korpuslarini tuzishning lingvistik asoslarini ishlab chiqish, lingvistik modellarni tuzish kabi bir qator kechiktirib bo‘lmas vazifalarni qo‘ydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022- 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertatsiya ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot obyektini Qur’oni karimning Оltinxon To‘ra tomonidan amalga oshirilgan tafsiri; predmeti ni til korpusi, mualliflik korpusi, korpusi interfeysi, lingvistik razmetka tashkil etadi. 1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганлигининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. http://xs.uz/uz – Тошкент, 2019. 2 O‘sha manba 3 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5850-сон Фармони .// Халқ сўзи, 2019, 22 октябрь. № 218(7448) 2

Magistrlik ishining maqsadi va vazifalari. Qur’oni karimning Оltinxon To‘ra tomonidan amalga oshirilgan tafsirining korpusini yaratish tadqiqotning maqsadi hisoblanadi. Dissertatsiyada ko‘zda tutilgan maqsadni amalga oshirish uchun quyidagilar vazifalarga e’tibor qaratildi: – mualliflik korpuslarining mushtarak va farqli jihatlari tadqiq etish; – А .P.Chexov va Abdulla Qahhor asarlari korpusi misolida mualliflik korpusi tajribasini o‘rganish; – Oltinxon To‘ra korpusi interfeysining dizayn, qidiruv tizimi, ma’lumotlar bazasi oynasi kabi xususiyatlarini tavsiflash; – Qur’oni karimning Oltinxon To‘ra tafsiri misolida so‘zshakllarning chastotasini tuzish; – Qur’oni karimning Oltinxon To‘ra tafsiri misolida “ko‘z” leksemasi bilan bog‘liq somatik frazemalarni semantik tahlil qilish; Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: “Al-Qur’on Al-Karim” (Oltinxon To‘ra tarjima va tafsiri)ning 1994-yilda nashrdan chiqqan birinchi nashri asosida kitobning elektron shakli yaratilgan; Oltinxon To‘ra tafsirdagi so‘zlar asosida konkordans tuzish, N-grammlar hosil qilish, chastotali lug‘at tuzishga mo‘ljallangan “Mualliflik korpusi” dasturiy ta’minoti ishlab chiqilgan va unga O‘zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi huzuridagi Intellektual mulk agentligi tomonidan № DGU 15257 raqamli guvohnoma berilgan; tadqiqotda “Ixlos” surasining Oltinxon To‘ra va shayx Abdulaziz Mansur tomonidan qilingan o‘zbekcha tarjima matnlari qiyoslangan va morfologik razmetkalangan; “Ko‘z” komponentli iboralar semantik jihatdan tahlil etilgan. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Korpus yaratish uch bosqichda taraqqiy etgan. Xususan, birinchi avlodi elektron kutubxona shaklida, ikkinchi avlodi matnni qayta ishlay olish, yangi davrda esa hajman katta, ammo sodda tegli korpuslar yaratilgan. Zamonaviy rus, ingliz, turk, tojik tili 3

korpuslarining umumiy xususiyatlari mushtarak bo‘lib, farqli tomonlari so‘z miqdori va lingvistik tahlil imkoniyatida kuzatildi. Tadqiqotning asosiy mazmuni bo‘yicha o‘tkazilgan Respublika miqyosidagi ilmiy konferensiya to‘plamlarida 1 ta, xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallarida 2 ta maqola e’lon qilindi. “Mualliflik korpusi” dasturi uchun O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Intellektual mulk agentligining №DGU 15257 raqamli guvohnomasiga ega bo‘lgan. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili) . Jahon tilshunosligida korpus lingvistikasi o‘tgan asrning 60-yillarida o‘rganish obyektiga aylangan. Dastlab, R.G.Piatrovskiy tomonidan fikrlar aytilgan bo‘lsa ham, lekin korpus sohasidagi maqsadli tadqiqotlar 40-yillarda Blumfild, Frays va Bondjerslar tomonidan boshlanganligini aytib o‘tish joiz. Braun korpusi (1961-1964), 1980- yilda yaratilgan ingliz tili banki loyihalari e’tiborga molik ishlar hisoblanadi. Rus tilshunosligida V.P.Zaxarov, A.B.Kutuzov, Ye.V.Nedoshivina, V.V.Rikov, V.Plungyanlar korpus, uning turlari, o‘ziga xos xususiyati, korpusning ijtimoiy ahamiyati, korpus tuzish tamoyillari borasida tadqiqot olib borganlar. Mualliflik korpuslari O.V.Kukushkina, A.A.Polikarpov, Ye.V.Surovtsevalar tomonidan tadqiq etilgan. O‘zbek tilshunosligida kompyuter lingvistikasi, matnga leksikografik ishlov berish va lingvostatistik tahlil etish borasida birmuncha tadqiqotlar amalga oshirilgan. А .Po‘latov, H.Orziqulov, S.Muhamedov, M.Ayimbetov, S.Muhamedova, S.Karimov, G.Jumanazarova, A.Babanarov, D.O‘rinbayeva, N.Abdurahmonova, A.Norov va boshqalarning kuzatishlarini ana shunday ishlar sifatida qayd etamiz. Bu tadqiqotlar matnni innovatsion yondashuv–kompyuter lingvistikasi yutuqlari yordamida leksikografik va lingvostatistik tadqiq etishning zamonaviy usullarini tavsiya etganligi bilan dolzarblik kasb etgan. Bundan tashqari, 2018-yilda Buxoro davlat universitetida Sh . Xamroyeva “O‘zbek tili mualliflik korpusini tuzishning lingvistik asoslari” PhD dissertatsiyasini himoya qilgan. Dissertatsiyada korpus lingvistikasining shakllanishi, taraqqiyoti va nazariy asoslari haqida, mualliflik korpusini tuzishning 4

O'xshashlar

O‘ZBEK TILI LEKSIKALOGIYASI
LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAVSIFI
O‘ZBEK TILIDA “OTA” KONSEPTINING LISONIY-KOGNITIV TALQINI
ZAMAXSHARIYNING “MUXTASAR” ASARINING ARAB LINGVISTIKASIDA TUTGAN O‘RNI
O‘zbek tili (ona tili) darsliklarida sifat so‘z turkumini o‘rgatish