Mavzu: Biologik xilma xillikni muxofaza qilish. Reja: 1.Biologik xilma xillik 2.Turlar aro biologic xilma xillik 3. Biologik xilma xillik va uni baxolash.

Organik olam evolutsiyasi to’g’risida mulohaza yuritganda nima sababdan barcha tirik mavjudodlar oddiydan murakkablanish tomon bir xil rivojlanmagan, ular orasida soda va murakkab tuzilishga ega bo’lgan mavjudodlar mavjud, degan savol tug’ilishi mumkin. Fan oldidagi bu muammoni rus olimlaridan A. N. Seversov va I. I. Shmalgauzen ijobiy hal qiladilar. Ma’lumki, Darvin o’z davrida evalusion jarayon organizmlarning tinmay muhit sharoitiga mumkin qadar ko’proq moslanishidan iborat ekanligini aytib o’tgan edi. Atrof-muhitning tarixiy davrlar mobaynida keng yoki tor doirada o’zgarishi odatda organizmlar umumiy yoki xususiy moslanishlarni keltirib chiqaradi. Umumiy moslanish hayot uchun nihoyatda zarur bo’lgan organlar sistemasining takomillashuvi bilan aloqador. Agar muhit sharoitning o’zgarishi bilan: 1) bir turga mansub individlar soni ortsa; 2) ular ishg’ol qilgan areal kengaya borsa; 3) tur zaminida yangi populyatsiyalar, kenja turlar, turlar va boshqa taksonlar hosil bo’lsa, bu jarayon biologik yuksalish (progress) deb ataladi. Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyo mintaqasida boshqa qushlarga nisbatan Hindiston maynasi biologic progress holatidadir. Yashash joyiga nisbatan instinktning yo’qligi, tanasining bir muncha yirikligi, tajavuzkorligi, xilma-xil oziqlar bilan oziqlanishi, tez urchishi, ularning yashash uchun kurashda g’olib kelib, son jihatdan tobora ko’paya borishiga, arealining kengayishiga sabab bo’lmoqda. Dastlab XX asr boshlarida Hindiston maynasi Markaziy Osiyoning chegara tumanlarida uchragan bo’lsa, hozirgi vaqtga kelib, uni shimoliy tumanlar hamda boshqa respublika va viloyatlarda ham ko’rish mumkin.

A. N. Sevresov va I.I. Shmalgauzenlar biologik progressning asosiy yo’nalishlari haqida mulohaza yuritib, uni aromorfoz, idioadaptatsiya, umumiy degeneratsiya asosida bo’lishini aniqladilar. Biologik progress har xil usulda amalgam oshadi. Uning birinchi usulida tarixiy jarayonda organizmlar hayot faoliyati uchun nihoyatda muhim bo’lgan organlar sistemalari takomillashadi. U morfofiziologik yuksalish – aromofoz deb тomlanadi. Ikkinchi usulda organism hayot faoliyati uchun ikkinchi darajali organlar sistemasi o’zgaradi va organizmlar tuzilishi murakkablashmaydu, lekin muhitga moslashadi. Uchinchi organizmlar tuzilishi murakkabdan soddaga o’zgarishi natijasida biologik progressga yo’liqqan bo’ladi. Morfofiziologik yuksalish deganda organizmlar tuzilishining umumiy darajasini, hayot faoliyati yuksalishini amalga oshiradigan evolutsion o’zgarishlar tushuniladi. Aromorfozlar yashash uchun kurashda ancha afzalliklar yaratadi va tirik mavjudotlarni yangi muhit sharoitida keng doirada yashashga imkon beradi. O’simliklarning suv muhitidan quruqlikda yashashga, spora bilan ko’payishdan urug’dan ko’payishga o’tishi, yopiq urug’lilarning kelib chiqishi aromofoz tipidagi yuksalishlardir. Umurtqali hayvonlarda nerv sistemasi, qon aylanish, hazm qilish, nafas organlarining murakkablasha borishi, baliqlar, suvda ham quriklikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sutemizuvchilar sinflarining kelib chiqishi ham organik olam evolutsiyasining aromorfoz yo’nalishida amalgam oshgan.

Aromorfoz yo’nalish tufayli organic olam evolutsiyasida o’simliklarning, hayvonlarning tuzilishi, hayot faoliyati tobora murakkablashgan, ularning yangi-yangi guruhlari paydo bo’lgan, areali kengaygan, turkum, sinf, tip hosil bo’lish jarayoni tezlashgan. Aromorfoz yo’nalish uzoq davom etgan irsiy o’zgaruvchanlik va tabiiy tanlanish asosida ro’y bergan. O’simlik va hayvonlarning har qanday yirik taksonomik birligida aromorfoz tipidagi o’zgarishlarni ko’rish mumkin. Idioadaptatsiya organizmlarning muayyan yashash sharoitiga moslashuviga yordam beradigan evolutsion o’zgarishlardir. Aromorfozlardan farqli o’laroq, idioadaptatsiya umumiy moslanish emas, balki xususiy, juz’iy moslanishlar bilan aloqadordir. Ular organizmlar tuzilishi darajasini, hayot faoliyatini ajdodlarga nisbatan yuqoriga ko’tarmaydi. Hayvonlarda himoya rangi, mimikriya hodisasi, o’simliklarda shamol, hashoratlar, qushlar yordamida chetdan changlanish bo’yicha xilma-xil muvofiqlanishlar, meva va ularning tarqalishi bilan bog’liq moslanishlar idioadaptatsiya misol bo’la oladi. Hashoratxo’rlar turkumiga mansub hayvonlarning bazilari quruqlikda, suda yoki yer ostida yashashga moslashganligi ham idioadaptatsiya misoldir. Umumiy degeneratsiya tarixiy jarayonda murakkab tuzilishdan oddiy tuzilishga o’tish demakdir. Organik olam evolutsiyasining bu yo’nalishi o’rganizmlarning o’troq yoki parazit holda hayot kechirishi bilan uzviy aloqador. Masalan, assidiy lichinkasida xordali hayvonlarga xos nerv

sistemasi xorda, ko’z rivojlangan bo’ladi. Keyinchalik lichinka o’troq hayot kechirishga o’tib, voyaga yetish jarayonida organizmda regressiv metomorfoz ro’y beradi. Xorda nerv sistemasining asosiy qismi yo’qolib qolgani tugunchaga aylangan bo’ladi. Odam parazitlari, cho’chqa solityori, tasmasimon chuvalchanlarda ichak bo’lmaydi, nerv sistemasi soda tuzilgan, mustaqil harakatlanish deyarli yo’q. Lekin ularda “xo’jayin” ichak devorlariga yopishish uchun so’rg’ichlar, kuchli rivojlangan ko’payish organi bo’ladi. Shuningdek, ko’pgina o’simliklarda, masalan, parazit holda yashovchi zarpechakda asosiy organlaridan biri barg bo’lmaydi, ildiz o’rniga poyada so’rg’ichlar hosil bo’lib uning yordamida “xojayin” o’simlikdan oziq moddalarni so’rib oladi. Zarpechak ko’plab meva, urug’ beradi. Uning mevasi o’tx’o’r hayvonlarning oziqlanish organlarida hazm bo’lmaydi. Shunday qilib, umumiy degeneratsiya organizmlar tuzilishini soddalashtirsa ham, biroq bu turdagi organizmlar sonining ko’p bo’lishiga, arealning kengayishiga, yangi sistematik guruhlarning taraqqiy etishiga, ya’ni biologik yuksalishga olib keladi. Hozirgi vaqtda hashoratlar, suyakli baliqlar, kemiruvchilarning ko’pgina guruhlari, gulli o’simliklar biologik yuksalish guruhlari progress holatidadir. Organik olamning rivojlanishida biologik yuksalish – progressiya qarama-qarshi o’laroq, bioligik regress ham uchraydi. Bioligik regressda muhit sharoitiga organizmlar yetarlicha moslasha olmganliklari sababli ularning: a) avloddan avlodga o’tgan sari individlar soni qisqradi; b) populyatsiyalar, turlar soni kamayadi.