logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. BO’LAJAK O’QITUVChILARDA INNOVATSION PEDAGOGIK FAOLIYATNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI

BO’LAJAK O’QITUVChILARDA INNOVATSION PEDAGOGIK FAOLIYATNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.4951171875 KB
Ko'chirib olish
I . BOB. BO’LAJAK O’QITUVChILARDA INNOVATSION PEDAGOGIK FAOLIY A TNI S H AKLLANTIRIS HNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Bo’lajak o’qituvchilarda innovastion pedagogik faoliyatni shakllantirish pedagogik muammo sifatida. Xalqimizning intellektual va ma’naviy salohiyati mamlakatimiz kuch-qudratining muhum omili ekanligiga to’xtalib birinchi prezidentimiz I.A.Karimov Xalqaro Vestminister universitetining ochilish tantanasida so’zlagan nutqida shunday degan edi: “Darhaqiqat, bizning bunday o’ta muhum omilni hisobga olmaslikka haqqimiz yo’q. Chunki , o’z oldimizga qo’ygan yuksak vazifa va marralarga erishishda zamonaviy bilim va tajriba sohibi bo’lgan yangicha fikrlaydigan yoshlarimiz bizning bizning tayanchimiz va suyanchimizdir, desak ayni haqiqat bo’ladi. Oldimizda turgan buyuk vazifalarni yechishning asosiy omili, ularni hal qilishning yagona sharti tom ma’nodagi barkamol shaxsni, har tamonlama yetuk avlodni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iborat. Yurtimizning yorug’ kelajagini, xalqimizning hech kimdan kam bo’lmasdan farovon yashashini ta’minlashga qaratilgan bu vazifalarni ado etish barchamizning insoniy burchimizdir… bugun vatanimizga nafaqat yuqori malakali mutaxassislar, balki umumbashariy meros va qadiryatlarni zamonaviy bilim va tafakkur bilan boyitishga qodir huquqiy-demokratik jamiyatda odamlarning ozod va erkin yashashini, mustaqil fikr yuritib, har tomonlama asoslangan qarorlar qabul qilishini hayotiy zarurat deb biladigan barkamol yoshlar ekan”. [ 1] O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O ’ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida» gi PQ- 4947 son, 2016 yil 29 dekabrdagi «2017-2021 yillarda ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-2909-son qarori hamda boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu disserta t siya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan 5 ta muhim tashabbusdagi uchinchi tashabbus, ya’ni aholi va yoshlar o’rtasida kompyuter texnologiyalari va internetdan samarali foydalanishni tashkil etishga hissa qo’shadi. Bu muhum tashabbus O’zbekistonning rivojlanishida muhum omil hisoblanadi[2] O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunining 36-moddasida shunday deyilgan “Ta’lim sohasida ekstramental va innovatsion faolyat ta’limni modernizatsiya qilish maqsadida amalga oshiriladi hamda yangi ta’lim texnologiyalari va resurslarini ishlab chiqishga, ularni sinovdan o’tkazishga hamda ta’lim jarayoniga joriy e’tishga qaratilgan. Ekspremintal va innovatsion faoliyatni amalga oshirish tartibi va shartlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimyati organlari innovatsion o’quv dasturlari va loyihalarini amalga oshirish hamda ularning natijalarini amaliyotga joriy etish uchun o’z vakolatlari doirasida shart-sharoitlar yaratdi” [ 3]. Bo’lajak pedagog-o’qituvchilarni o’z mutaxassisliklari bo’yicha ta’lim muassasalarida fan asoslarni yangi pedagogic texologiyalar asosida o’qitishga tashkil etishga tayyorlash, ularni oily o’quv yurtida butun o’qish davrida kompleks ravishda amalga oshirilishi lozim. Pedagogik, psixologik , falsafiy, sotsial va uslubiy metodik hamda ta’limning texnika vositalari va axborot texnologiyalariga doir bilimlarni ularga tegishli fanlarni o’rganish jarayonida oladilar, umumiy ko’nikma va malakalarni laborotoriya-seminar mashg’ulotlarda, maktabda pedagogik amaliyot o’tash davrida egallaydilar. Pedagogik profildagi fakultetlar o’quv rejalariga kiritilgan “Yangi pedagogik texnologiyalar” fani bo’lajak pedagoglarga o’qish o’qitish jarayoniga texnologik yondoshuvni amalga oshirish b’yicha maxsus bilim va ko’nikmalarni berishi zarur. [ 4; 3 bet] Bizning mamlakatamizda pedagogik innovatsiyaning rivojlanish keng jamoatchi- pedagoglar harakati maktabning tez rivojlanishiga bo’lgan talab va uni pedagoglar amalga oshira bilmasliklari o’rtasidagi yuzaga kelgan qarama-qarshiliklar bilan bogliq. Yangiliklarni qo’llash umumyligi kengaydi. Shu sababli yangi bilimlarga bo’lgan talab, yangi “yangilik”, “yangi innovatsiya”, “innovatsion jarayon” tushunchalarini anglash talabi keskinlashdi. “Innovatsiya” so’zi ingliz tilidan kelib chiqqan, uning tarjimasi “yangilash”, “o’zgartirish”, “yangilik kiritish” degan ma’nolarni bildiradi. Bizning adabiyotlarimizda innovatsiya muammolari ko’p vaqtgacha iqtisodiy tadqiqotlar tizimida o’rganilib kelinmoqda. Ammo vaqt o’tishi bilan jamiyat hayoti faoliyatining hamma sohalarida innovatsion o’zgarishlar sifat xarakteristkalarini baholash muammosi yuzaga keladi, ammo o’zgarishlarni faqatgina iqtisodiynazariyalar bilan aniqlab bo’lmaydi. Innavatsion jarayonlarni o’rganish uchun boshqa yo’llar zarur, unda innovatsion tahlil faqatgina. Fan va texnika erishgan zamonaviy yutuqlaridan foydalanishnigina o’z ichiga olmay, balki boshqarish, ta’lim, huquq va boshqa sohalarni ham qamrab oladi. Innovatsion pedagogik muammolarini yechilishini izlash ta’lim sohasida innovatsion jarayonlar borishi xususiyatlari, mazmuni, tarkibi va klassifikatsiyasini tekshirish natijalarini tahlil (analiz) qilish bilan bog’liq. “Innovatsiya” tushunchasi birinchi marta XIX asrda madaniyatshunoslar o’rganishlarida paydo bo’ldi va bir madaniyat elementlarini boshqasiga joriy qilish ma’nosini bildirgan. Uning bu ma’nosi hozirgacha etaografiyada saqlanib qolgan. XX asr boshlarida yangi bilim sohasi yangiliklarni kiritish, qollash yuzaga keldi. U mahsulot ishlab chiqarish sohasida texnik yangiliklarni kiritish qonuniyatlarini o’rgana boshladi. Yangiliklarni kiritish haqidagi fan-innovatika-firmalarning yani reja, xizmatlarni ishlab chiqish va tadbiq etish faoliyatiga talablari keskin oshib borishiaks ettirilgan holda paydo bo’ladi. 30 yillarda AQSHda “firma innovatsion siyosati”, “innovatsion jarayon” atamalari paydo bo’ldi. 60-70 yillarda g’arbda firmalar va boshqa korxonalar amalga oshirilayotgan yangiliklarni emperik tekshirishlar keng quloch yoyadi. Shu bilan birga diqqat ikki asosiy tekshirishlar sohasiga qaratiladi, ularning har birida o’z nazariy- metedologik madaniyati ustun turadi.[ 5; 179 -180 bet ] O’rta Osiyoning mutaffakir allomalaridan Bahoviddin Naqshband, al-Kindiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Husayn Voiz Koshifiy, Abdulla Avloniy, Mahmudxo’ja Behbuddiy, Abdurauf Abdurahimboy o’g’li Fitrat, Hamza Hakimzoda, Asqar Zunnunov Abdulhamid Cho’lpon va boshqa mashhur qomusiy olimlar ta’lim tarbiya va madaniyatning rivojlanishining tengi yo’q vakillari hisoblanadi. Hozirgi zamon o’qituvchising asosiy fazilatlaridan biri o’z kasbiga sadoqatliligi, g’oyaviy e’tiqodliligi, o’z kasbini sevishi, bu kasbga bo’lgan cheksiz sadoqat o’qituvchining boshqa kasb egalaridan ajralib turadi. Chunki maktabda ta’lim tarbiya ishining yuqori saviyada olib borilishi faqat o’qituvchiga, uning kasbiy tayyorgarligiga bog’liq. O’qituvchi shaxsiga qo’yiladigan talablardan birishuki, u o’zi o’qitayotgan predmetlarni chuqur bilishi, uning metodikasini o’zlashtirib olgan bo’lishi zarur. Predmetni va uning nazariyasini chuqur bilishi, uni qiziqarli etib o’quvchilarga yetkaza olishi bolalarni shu predmetga bo’lgan qiziqishini oshiradi. O’qituvchi obro’sini ko’taradi. O’quvchilar o’qituvchi bilimining bu bilimlarni bolalarga yetkaza olish imkoniyatlarini qadirlabgina qolmay balki uning shu predmetga bo’lgan qiziqishini, uning fidoyiligini ham taqdirlashadi [6; 39,40 bet.] O’qituvchining yuksak madaniyati, uning teran bilim doirasi ta’lim tarbiya ishlarini muvaffaqiyatli kechishiga yordam beradi. Hozirgi zamon o’qituvchisi ayniqsa, boshlang’ich sinf o’qituvchisi milliy qadiryatlarimizni bilibgina qolmay, uni keng ota onalar jamoatchiligi ichida, sinfda otashin targ’ibotchisi ham bo’lishi kerak. O’qituvchi kasbiga xos bo’lgan muhum fazilatlardan, talablardan biri-bolalarni sevish, ularning hayoti bilan qiziqish, har bir shaxsni hurmat qilishdan iboratdir. Bolani sevgan, butun kuch va bilimini bolalarning kelajagi buyuk Vatanga sodiq fuqaro qilib tarbiyalashga safarbar qila oladigan odamgina haqiqiy o’qituvchi bo’la oladi. Bolaga befarq, uning kelajagi bilan qiziqmaydigan, o’qituvchilik kasbiga loqayd odam haqiqiy o’qituvchi bo’la olmaydi. O’qituvchiga shaxsiga qo’yiladigan umumiy talablar bilan boshlang’ich sinf o’qituvchisi kasbining o’ziga xosligi ayrim spetsifik talablarni keltirib chiqaradi. Chunonchi, boshlang’ich sinf o’qituvchisi anatomiya, fizologiya, maktab gigienasi fanlaridan xabardor bo’lmog’i, o’quvchilarf faoliyatini sh fanlar tavsiya asosida tashlik etishi lozim; (sinflarni gigienik talabga javob berishi, o’quvchilar rejimi, ularni aqliy va jismoniy rivojlanishini kuzatish va to’g’ri yo’naltirish); o’qituvchi o’z nutqini idora qilishi, ovozning baland-pastligiga ahamiyat berishi (ortiqcha qattiq (baland ovoz bilan) gapirish ham, sekin gapirish ham bolalarni charchatib qo’yadi): nutqning jonli, ifodali bo’lishiga e’tibor berish; bolalarni charchatib qo’ymaslik maqsadida darsda ish turlarini tez-tez o’zgartirib olishi; ota-onalar orasida pedagogik bilimlarni targ’ib qilishi, ular bilan yaqindan aloqa o’rnata olishi (bu faoliyat turi boshlang’ich sinf o’quvchilarining xulq- atvorini, mayillarini, jismoniy holatini o’rganishga yordam beradi) va ularni tarbiyaviy ta’sir o’tkazishga yordamlashishi kerak. Nihoyat u o’z ustida tinmay ishlamog’i lozim. O’qituvchining kasbiy shakllanish jarayoni. O’qituvchining kasbiy shakllanish jarayoni institut dargohida ta’lim olish jarayonidan boshlanadi. Pedagogika institutlarining o’quv-reja va fanlar bo’yicha dasturlarida bo’lajak o’qituvchilarga shu kasbning sir asrorlarini o’rgatish, ilmiy bilimlar berish, boshlang’ich sinf o’qituvchisiga kasbi haqida ma’lumot va ko’nikma berish nazarda tutiladi [7]. “Boshlang’ich ta’lim konsepsiyasi”da boshlang’ich sinf o’qituvchisining qiyofasi quyidagicha ta’riflanadi: “…eng muhimi, bolalarda o’qish, o’rganishga chinakam havas, ishtiyoq uyg’otuvchi, e’tiqot hosil qiluvchi ustoz sifatida alohida o’rin tutadi”. Bu konsepsiyada boshlang’ich sinf o’qituvchisiga qo’yiladigan quyidagi talablar ham keltiriladi: - O’zbekiston- kelajagi buyuk davlat ekaniga ishonadigan milliy iftixor tuyg’usiga ega bo’lishi; - bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy qadiryatlarimiz asosida tarbiya qila olishi; - nutqi ravon, xalq tili boyligi, ifoda usuli va tasvir vositalarni, adabiy til uslub va me’yorini to’la egallagan bo’lishi zarur. O’qituvchilik kasbiga xos bo’lgan bunday fazilatlarni undagi pedagogik odob shakllantiradi. Pedagogic odob o’qituvchining yuksak kasbiy fazilatidir. U o’qituvchining sabotli bo’lish, o’z hissiyotini idora qila olishi, bolalarga pedagogik ta’sir o’tkazish vosita va meyorlarini belgilashi va aniqlashiga yordam beradigan fazilat hisoblanadi. Yuksak pedagogik odobga ega bo’lgan o’qituvchigina sinfda mo’tadil psixologik iqlim o’rnata oladi, va bolalar qalbiga tez yo’l topa oladi[8. 28- 29 bet.] Pedagogik taraqqiyotning samarali bo’lishi o’qituvchidan quyidagi qobilyat turlarini talab qiladi: Pedagogik qobiliyatning asosiy turlari. 1. Bilish qobiliyati – fanning tegishli sohalariga oid qobiliyatdir. Bunday qobiliyatga ega bo’lgan o’qituvchi fanni o’quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng chuqurroq biladi, o’z fani sohasidagi kashfiyotlarni hamisha ko’zatib boradi. Unga nihoyatda qiziqishadi, tadqiqot ishlarini ham bajaradi. Ba’zan o’quvchilar orasida: "U darsni butun vujudi, jonjahdi bilan o’tadi" yoki "Vajohati katta-yu, bilimining mazasi yo’q" kabi iboralar uchrab turadi. 2. Tushuntira olish qobiliyati – o’qituvchining o’quv materialini o’quvchilarga tushunarli qilib bayon etishi, material yoki muammoni ularga aniq va tushunarli qilib aytib berish, o’quvchilarda mustaqil ravishda faol qiziqish uyg’otish qobiliyatidir. O’qituvchi zarur hollarda o’quv materialini o’zgartira olishi, qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o’quvchilarga yetkaza olishi darkor. O’qituvchi o’quvchining mustaqil fikrlashini rag’batlantira oladi. Lekin, ayrim hollarda shunday fikrlarni uchratamiz: "O’qituvchi opamiz hech narsaga yaramas edilar, yo’l-yo’lakay biror narsani mutlaqo tushuntirib bera olmasdilar". O’quvchilar ruhiyatini hisobga olib borish bu qobiliyatlarga asos qilib olinadi. Qobiliyatli pedagog o’quvchilarning bilim va kamolot darajasini hisobga oladi, ularning nimani bilishlari va hali nimani bilmasliklarini, nimani unutib qo’yganliklarini tasavvur etadi. Ko’pchilik o’qituvchilarga, ayniqsa tajribasi katta o’qituvchilarga, o’quv materiali oddiy tushunarli va qandaydir alohida izohni talab etmaydigandek tuyulmaydi. Qobiliyatli, tajribali o’qituvchi o’zini o’quvchining o’rniga quya oladi, u kattalarga aniq va tushunarli bo’lgan narsaning o’quvchilarga tushunarsiz va mavhum bir narsa bo’lishi mumkin ekanligiga asoslanib ish tutadi. Shuning uchun u bayon etishni xarakter va shaklini alohida o’ylab chiqadi hamda rejalashtiradi. Qobiliyatli o’qituvchi materialni bayon etish jarayonida turli o’quvchilarning tushuntirilayotgan materialni qanday o’zlashtirayotganlarini qator belgilar asosida to’ g’ri aniqlab oladi va zarurat tug’ilgan hollarda bayon qilish usulini o’zgartiradi. Shuningdek qobiliyatli o’qituvchi o’quvchilarning saboqni o’zlashtirib olishlari uchun zamin tayyorlab, ularning dam olishdan ishga o’tishlari bo’shashish, lanjlik, loqaydliklariga barham berish uchun minimal darajada vaqt ajratish zaruratini hisobga oladi. U tegishli vaziyat yuzaga kelmagunga qadar ish boshlamaydi. Masalan, darsning haddan tashqari zo’riqish bilan va kuchli boshlanishi o’quvchilarda muhofaza qiluvchi tormozlanish deb atalmish holatiga sabab bo’ladi, miya faoliyati tormozlanadi va o’qituvchining so’zlari etarli darajada idrok qilinmaydi . 3. Kuzatuvchanlik qobiliyati o’quvchining tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish qobiliyati o’quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bog’liq bo’lgan psixologik ko’zatuvchanlikdir. qobiliyatli o’qituvchi uncha katta bo’lmagan tashqi ko’rinishlar asosida o’quvchining ichki holatidagi juda arzimagan o’zgarishlarini ham faxmlab oladi. o’quvchilarning ba’zan shunday gaplarini eshitamiz: "qaramayotganga uxshaydi-yu, hamma narsani ko’rib turadi", "o’qituvchimiz biror o’quvchining xafa bo’lganini yoki dars tayyorlamaganligini ko’zidan biladi". 4 . Nutq qobiliyati – nutq yordamida shuningdek imo-ishora vositasida o’z fikr va tuyg’ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyatidir. Bu o’qituvchilik kasbi uchun juda muhimdir. o’qituvchining nutqi darsda hamisha o’quvchilarga qaratilgan bo’ladi. o’qituvchi yangi mavzuni tushuntirayotgan, o’quvchining javobini tahlil qilayotgan, ma’qullayotgan yoki qoralayottgan bo’lsa ham uning nutqi hamisha o’zining ichki kuchi, ishonchi, o’zi gapirayotgan narsaga qiziqayotganligi bilan ajralib turadi. Fikrlar ifodasi o’quvchilar uchun aniq, sodda, tushunarli bo’ladi. o’qituvchining bayoni o’quvchilar fikri va diqqatini yuqori darajada faollashtirishga qaratiladi. O’qituvchi o’quvchilar oldiga savollar qo’yib, ularni asta-sekin to’g’ri javob berishga olib boradi, o’quvchining diqqatini ishga soluvchi hamda fikrini faollashtiruvchi so’z va iboralar qo’llaniladi. O’qituvchi uzundan uzoq jumlalar, murakkab so’z birikmalari, murakkab iboralarni qo’llashdan qochadi. O’rinli yumor, hazil, yengilgina istehzo nutqni jonlantirib yuboradi, uni o’quvchilar yaxshi qabul qiladilar. O’qituvchining nutqi aniq, jonli, obrazli, talaffuzi jihatidan erkin ifodali, his-hayajonli bo’lib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim. Bir xildagi cho’ziq zeriktiradigan nutq o’quvchilarni tez charchatadi, ularni lanj, loqayd qilib qo’yadi. Ayrimlar tez, ayrimlar sekin gapirishga moyil bo’ladilar. O’quvchilarning o’zlashtirishlari uchun o’rtacha, jonli nutq yaxshi natija beradi. Haddan tashqari keskin va baqiroq nutq o’quvchilar asabini buzadi, toliqtirib qo’yadi. 5. Tashkilotchilik qobiliyati – birinchidan o’quvchilar jamoasini uyushtirish muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirishni, ikkinchidan o’z ishini to’g’ri uyushganligini nazarda tutadi. O’z ishini tashkil etish deganda ishni to’g’ri rejalashtira olish va uni nazorat qila bilish nazarda tutiladi. Tajribali o’qituvchilarda vaqtni o’ziga xos his etish ishlanmasini vaqtga qarab to’g’ri taqsimlay olish, belgilangan muddatda ulgurish xususiyati hosil bo’ladi. Dars davomida, kutilmaganda ortiqcha vaqt sarflash hollari uchrab turadi. Ammo tajribali o’qituvchi zarur hollarda darsning rejasini o’zgartira oladi. 6. Obro’ orttira olish qobiliyati - o’quvchilarga bevosita emotsional irodaviy ta’sir ko’rsatish va shu asosda obro’ orttira olishdir. Obro’ faqat shu asosdagina emas, balki o’qituvchining fanni yaxshi bilishi, mehribonligi, nazokatliligi va hakozolar asosida ham qozoniladi. Avtoritar qobiliyatlar o’qituvchi shaxsiy sifatlarining butun bir irodaviy sifatlariga (dadilligi, chidamliligi, qat’iyligi, talabchanligi va hakozolar) shuningdek o’quvchilarga ta’lim-tarbiya berish mas’uliyatini his etishga o’zining haq ekanligiga ishonishga, bu ishonchni o’quvchilarga yetkaza olish kabilarga ham bo g’liq. O’quvchilar qo’pollik qilmaydigan, qo’rqitmaydigan, to’g’ri talab qo’ya oladigan o’qituvchini hurmat qiladilar. 7 . Kommunikativ – to’g’ri muomala qila bilish qobiliyati. Bolalarga yaqinlasha olish, ular bilan pedagogik nuqtai nazardan juda samarali o’zaro munosabat o’rnata bilish pedagogik nazokatning mavjudligini bildiradi. 8 . Kelajakni ko’ra bilish qobiliyati – o’z harakatlarining oqibatlarini oldindan ko’rishda, o’quvchining kelgusida qanday odam bo’lishi haqidagi tasavvur bilan bog’liq bo’lgan shaxsni tarbiyalab yetishtirishda, tarbiyalanuvchining qanday fazilatlarini taraqqiy etishini oldindan aytib bera olishda ifodalanadigan maxsus qobiliyat. By qobiliyat pedagogik optimizmga, tarbiyaning qudratiga, odamga ishonish bilan bog’liq bo’ladi. 9. Diqqatni taqsimlash qobiliyati – o’qituvchi uchun diqqatning barcha xususiyatlari hajmi, kuchi, idora qilina olishi ham taraqqiy etgan bo’lishi muhimdir. O’z xizmati xususiyatiga ko’ra o’qituvchi tashkilotchilik fazilatiga ham ega bo’lmog’i lozim. Buning uchun o’qituvchi tashabbuskorlik va tashkilotchilik qobilyatiga ega bo’lib, har doim tetik, g’ayratli, o’z kuchi va imkoniyatiga ishongan bo’lmog’i zarur. Tashabbuskorlik va g’ayratli o’qituvchi bolalarni o’z orqasidan ergashtira oladi, o’quvchilar unga ergashadi. O’qituvchilik kasbi juda katta ruhiy va ismoniy kuch talab etadi, shuning uchun o’qituvchining salomatligiga ham ma’lum talablar qo’yiladi. O’qituvchining ovoz paychalari rivojlangan, ko’ra qobilyati yaxshi bo’ladi, uzoq vaqt tikka tura olishi, ko’p yurishi, epchil harakat qila olishi (ayniqsa, boshlang’ich sinf o’qituvchilari) kerak. Chunki kichik maktab o’quvchilari tinib-tinchimaydigan, o’ta qiziquvchan, ser harakat bo’ladilar. Bu sharoitda o’qituvchi ham shu xususiyatlarga ega bolmog’i lozim. O’qituvchining shaxsiy ma’naviy axloqiy sifatlari 1. Insonparvarlik; 9. Uddaburonlik; 2. Talabchanlik; 10. To’g’ri so’zlik; 3. Adolatlilik; 11. Mehribonlik; 4. Xushmuomalalik; 12. Irodalilik; 5. Kamtarlik; 13. Vazminlik; 6. Sezgirlik; 14. Mustaqil fikrga egalik 7. Ijtimoiy g’oyaviy jihatdan 15. Halollik; yetuklik; 8. Umumiy va milliy qadiryatlarni hurmat qilish; Bo’lajak o’qituvchilar yuqoridagi shaxsiy ma’naviy axloqiy sifatlarga ega bo’lishi kerak. Hozirgi kun yoshlari juda e’tiborli va har tamonlama kuzatuvchan, shuning uchun o’qituvchi har tamonlama tayyor bo’lishi lozim. Pedagogik mahorat - ta’lim beruvchining ustoz- murabbiylik fazilatlari, o’qituvchilik kasbining sirlarini chuqur egallaganligi, insoniylik va iste’dodi hamda intelektual salohiyati va shu kabilar asosida undagi kasbiy ta’lim, tushuncha, ko’nikma va malakalarning mukammal shakllangan kasbiy faoliyat. Pedagogik mahoratdan ko’zlangan maqsad darsning sifati va samaradorligini oshirishdan iborat bo’lib, u ta’lim beruvchining kasbiy-ijodiy faoliyatidir. Bunda ta’lim beruvchining mahorati ta’lim oluvchilar ichida kimga nimadir tushunarsiz bo’lganligini tezda (o’z vaqtida) ilg’ay olish qobilyatiga bog’liq bo’ladi. Pedagogik mahoratga ega o’qituvchida kamida quyidagi qobilyatlar mujassam bo’lmog’i lozim:  o’qituvchi dars materialini aniq va ravshan bayon qila olishi kerak;  o’qituvchi o’z ta’lim oluvchilarini iloji boricha o’rganilayotgan mavzu bo’yicha bir xil fikrga keltira olishi kerak;  o’qituvchi mavzu mohiyatini to’la ochib bera olishi kerak va zarur bo’lganda ularag bu mavzuning o’z kasbiy faoliyatidagi o’rni va roli haqida tushuncha bera olishi kerak;  dars davomida befarq holda qatnashayotgan ta’lim oluvchini tezda dars mazmuninio’rganishga jalb qila olish kerak;  o’qituvchining darsni yana davom ettirishini xohlovchi ta’lim oluvchilar soni auditoriyadagi jami ta’lim oluvchilarning qanday qismini tashkil etishini baholab berish va bu orqali o’z dars o’tish texnologiyasini takomillashtirib borish imkoniyatiga ega bo’lish;  o’qituvchining dars maqsadiga erishganligini baholay bilishi va xulosalash qobilyati va shu kabilardir. 1.2. Bo’lajak o’qituvchilarda innovatsion pedag ogik faoliyatni shakllantirishning mavjud ahvoli. Ta’lim va tarbiya tarixini o‘rganar ekanmiz, uning rivojlanishi, yillar davomida shakllanib borishi ustoz va shogird faoliyatiga bog‘liqhgining guvohi bo‘lamiz. Eng qadimgi davrlardayoq mudarrislar (o‘qituvchilar) ta’lim va tarbiyaning samarali ta’sir usullarini qidirib topib, hayotga tatbiq eta boshlaganlar. Buning natijasida eramizdan oldingi davrlardayoq ta’lim-tarbiyaning samaradorligiga erishilishi uchun o‘qituvchiga bo‘lgan talablar kuchayib bordi. O'qituvchi mahoratini takomillashtirish yuzasidan turli g'oyalar, nazariya va tavsiyalar paydo bo'la boshladi. Miloddan avvalgi VII - VI asrlarda O'rta Osiyoda ishlab chiqarish kuchlarining ortib borishi bilan ijtimoiy hayotda ham ijobiy o'zgarishlar ro'y berdi. Turk va fors tilida so'zlashuvchi xalqlar o'rtasida o'zaro madaniy aloqalar yuzaga keldi. Yosh avlodni mustaqil hayotga tayyorlashda asrlar davomida qo'llanib kelingan, yerli millatning o'ziga xos urf - odati va an’analariga mos ravishda tatbiq etilgan ta’lim va tarbiyaning noyob usul va vositalari, tadbir va shakllari vujudga kela boshladi. Hali maktab bo'lmagan, pedagogik fikr tarkib topmagan davrdayoq qabila a’zolari bolalarda mehnatsevarlik, axloq-odob, nafosat, do'stlik, mehr shafqat, insonparvarlik sifatlarini tarkib toptirish sohasida aql idrok bilan faoliyat olib borishgan. Ularning ta’lim-tarbiya usullari yillar davomida hayot tajribasi va sinovlaridan o'tib, sayqallanib o'sha davrda olijanob mevasi sifatida bizning davrimizgacha yetib keldi. VII asrlarga kelib O’rta Osiyoda ilm-fan va madaniyat sohasidag rivojlanish bevosita ta’lim va tarbiya beruvchi mudarrislaming qizg'in faoliyati hamda ularga qo'yiladigan talablaming nihoyatda rang-barangligi va xilma-xilligi bilan diqqatga sazovordir. Ilk ibtidoiy jamoa quldorlik davrlaridan boshlab, bolalarning ta’lim va tarbiyasiga javobga ulamolar hamda mudarrislar nasihat, tushuntirish, rag'batlantirish maqtash, namuna ko'rsatish, tanbeh berish, ta’qiqlash, majbur qilish po'pisa qilish, q o’ rqitish kabi usullardan foydalanganlar. Biroq mudarrislarning o‘zi bolaga ta’lim-tarbiya berish uchun mukammal amaliy va nazariy bilimga ega bo'lishi kerak edi. Shu sababli mudarrislar savol madrasa toliblari orasidan tanlangan va ma’lum muddat tayyorgarlikdan o'tishgan. Markaziy Osiyoning Xorazm zaminida shakllangan eng qadimiy “o'tmishdagi dinlarning eng kuchlilaridan bo'lgan” (Yu.A.Rappoport zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto”da bolalar ta’lim tarbiyasiga oid qiziqarli ma’lumotlar berilgan. “Avesto”da ta’kidlanadiki bilim va tarbiya hayotning eng muhim tirgagi bo‘lib hisoblanadi. Har bi yoshni shunday tarbiyalash zarurki, u avvalo yozishni o'rganish asosida bilim olishi kerak, so'ngra esa odob-axloqi bilan eng yuksak pog'onaga ko’tarilsin. Kohin muallimlar oqsoqollar Kengashi tomonidan tanlanib qat’iy belgilangan qoidalar asosida у oshlarga ta’lim va tarbiya berishgan “Avesto”da bolalarni o'qitish va tarbiyalash qoidalari quyidagi tartibda tavsiya etilgan: a) diniy va axloqiy tarbiya; b)jismoniy tarbiya; v) o'qish vayozishga o'rgatish. Maxsus tayyorgarlikdan o'tgan muallimlar bolalarni yetti yoshidai boshlab, diniy tarbiyaga asoslangan maktablarga jalb qilishgan. Maktab larda “muqaddas yashil ko'ylak” kiydirish marosimi o'tkazilgach, kohin muallimlar bolalarni “Avesto”da keltirilgan madadkor kuchlarni ulug' lovchi ezgulik va yaxshilik ma’budasiga sig’intirishgan. Duolar quyidag s o’ zlar bilan boshlangan: “Men zardushtiylik diniga sodiq qolishga va’da beraman, men yaxshi fikrlar, yaxshi s o’ zlar, yaxshi amallarga ishonaman...”. Marosimdan so‘ng muallimlar bolalarga sov g’ alar ulashishgan. Muallimlar mashg'ulotlar jarayonida bolalarga nisbatan jismonn jazodan ko'ra ko'proq o'z diniga ishonch va e’tiqodni, dunyodagi barcha yaxshilik va ezguliklaming bunyodkori, ilohiy Axuramazdaga sig‘inishni, odamlar boshiga yovuzlik va yomonliklami yog‘diruvchi Axrimandan esa nafradanish hissini tarbiyalar edilar. Bolalarning sog‘- lom va baquwat bo‘lib o‘sishi bilan birga o‘z dinining barcha rasmrusumlarini to‘liq bajarishiga, o'rganilayotgan fanlami puxta bilishiga, axloqiy pokligiga, mehnatsevarlik, rostgo‘ylik, saxovatlilik kabi fazilatIami egallashiga kohin muallimlari javobgar edilar. “Avesto”da er, suv va havo muqaddas deb e’lon qilinib, muhitni iflos qilgan va uni asrash qoidalarini buzgan kishi 400 qamchi urish bilan jazolanardi. Tabiatni asrash, uni obod qilish yoshlik davrlaridanoq ular ongiga singdirilgan. Zardushtiylik dini ta’limotida ilgari surilgan umuminsoniy qadriyatlar majmuasi ezgulik va yaxshilik, jaholat va yomonlik, ta’lim va tarbiya haqidagi g‘oyalari bilan ulkan pedagogik ta’sir kuchiga ega bo‘lgan. Bunda tarbiyachi muallimlaming o‘z kasbiga sadoqatini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Zardushtiylik dinida iymort uchta tayanchga asoslanadi: fikrning sofligi, so'zning sobitligi, amallarning insoniyligi. Muallimlar ta’lim va tarbiyada yoshlar ongiga “bergan so‘zning uddasidan chiqish, unga sodiq qolish, savdo-sotiq va shartnomalarga qat’iy amal qilish, qarzni o‘z vaqtida to‘lash, aldamchilik va xiyonatdan xoli bo‘lish, halol mehnat, yaratuvchilik, yovuzlikni qalbdan chiqarib tashlash, iymone’tiqodli bo‘lish, miskinlarga yordam berish, yaxshi niyat, yaxshi so‘z va yaxshi amallarga qo‘l urish” kabi insoniy tuyg‘ulami singdirish uchun qizg‘in mehnat qilganlar. Xullas, “Avesto” dunyodagi eng qadimgi din - zardushtiylik ta’limotming axloqiy falsafasi sifatida e’tirof etiladi. O’qituvchining innovatsion faoliyatini samarali amalga oshirish bir qator shart- sharoitlarga bog‘liq. Unga o‘qituvchining tayinli muloqoti, aks fikriga nisbatan beg‘araz munosabat, turli holatlarda ratsional vaziyatning tan olinishini uqtirishga tayyorligi kiradi. Buning natijasida o‘qituvchi o‘z bilim va ilmiy faoliyatini ta’minlaydigan keng qamrovli mavzu (motiv)ga ega bo‘ladi. O’qituvchi faoliyatida o‘z-o‘zini faollashtirish, o‘z ijodkorligi, o‘z-o‘zini bilishi va yaratuvchiligi kabi mavzu (motiv)lar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o‘qituvchi shaxsining kreativligini shakllantirish imkoniyatini beradi. Yangilik kiritishning muhim sharti muloqotning yangi vaziyatini tug‘dirishdir. Muloqotning yangi vaziyati - bu o‘qituvchining o‘z mustaqillik mavqeini, dunyoga, pedagogik fanga, o‘ziga bo‘Igan yangi munosabatni yarata olish qobiliyatidir. 0 ‘qituvchi o‘z nuqtai nazarlariga o‘ralashib qolmaydi, u pedagogik tajribalaming boy shakllari orqali ochilib, mukammallashib boradi. Bunday vaziyatlarda o‘qituvchining fikrlash usullari, aqliy madaniyati o‘zgarib boradi, hissiy tuyg‘ulari rivojlanadi. Keyingi sharti - bu o‘qituvchining madaniyat va muloqotga shayligi. 0 ‘qituvchining innovatsion faoliyati voqelikni o‘zgartirishga, uning muammolari va usullarini yechishni aniqlashga qaratilgandir. 0 ‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi muloqot namunasining o‘zgarishi, innovatsion faoliyat shartlaridan biridir. Yangi munosabatlar, an’analarda bo‘lganidek, qistovlar, hukmga bo‘ysunish kabi unsurlardan holi bo‘lishi lozim. Ular tenglarning hamkorligi, o‘zaro boshqarilishi, o‘zaro yordam shaklida qurilgan bo‘lishi darkor. Ular munosabatlaridagi eng muhim xususiyat bu o‘qituvchi va talabaning ijoddagi hamkorligidir. Innovatsion faoliyat quyidagi asosiy funksiyalar bilan izohlanadi: • kasbiy faoliyatning ongli tahlili; • me ’yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv; • kasbiy yangiliklarga nisbatan shaylik; • dunyoga ijodiy yaratuvchilik munosabatida bolish; • o’z imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish, o’z turmush tarzi va intilishlarini kasbiy faoliyatda mujassam qilish.[9.59-60bet ] Demak, o‘qituvchi yangi pedagogik texnologiyalar, nazariyalar, konsepsiyalarning muallifi, ishlab chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va targ‘ibotchisi sifatida namoyon bo‘ladi. Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta’lim taraqqiyoti sharoitida o‘qituvchi innovatsiya faoliyatiga bo‘lgan zaruriyat quyidagilar bilan o‘lchanadi: • ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta’lim tizimi, metodologiya va oiquv jarayoni texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi. Bunday sharoitda 0‘qituvchining innovatsiya faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, o'zlashtirish va foydalanishdan iborat boladi; • ta ’lim mazmunini insonparvarlashtirish, doimo oiqitishningyangi tashkiliy shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi; • pedagogik yangilikni o‘zlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan oiqituvchining munosabati xarakteri o'zgarishi. 0 ‘qituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik kiritishning samaradorligini belgilovchi muayyan me’yorlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday me’yorlarga - yangilik, maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda innovatsiyani ijodiy qo‘llash imkoniyatlari kiradi. Yangilik pedagogik yangilik me’yori sifatida o‘zida taklif qilinadigan yangini, yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi. Pedagog olimlar yangilikning qo‘llanish mashhurligi darajasi va sohasiga ko‘ra farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq, shartli, subyektiv darajalarini farqlaydilar. Maqbullik me’yori o‘qituvchi va talabaning natijaga erishish uchun sarflangan kuch va vositalarini bildiradi. Natijalilik o‘qituvchi faoliyatidagi muayyan muhim ijobiy natijalami bildiradi. Pedagogik yangilik o‘z mohiyatiga ko‘ra ommaviy tajribalar mulki bo‘lib qolishi lozim. Pedagogika yangilikni dastlab ayrim o‘qituvchilaming faoliyatiga olib kiradi. Keyingi bosqichda - sinalgandan va obyektiv baho olgandan so‘ng pedagogik yangilik ommaviy tatbiq etishga tavsiya etiladi. V.A. Slastenin o‘tkazgan tadqiqotlar o‘qituvchining innovatsion faoliyatga kasbiy tayyorgarligini aniqlash imkoniyatlarini beradi. Ular quyidagi tavsiflardan iborat: • moljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichlari muvaffaqiyatini bashorat qilish; • kelgusida qayta ishlash maqsadida yangilikning o'zidagi va uni tatbiq qilishdagi kamchiliklami aniqlash; • yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash, ulardan samaradorlarini tanlab olish, ulaming eng ahamiyatli va pishiqlik darajasini aniqlash; • yangilikni tatbiq etishning muvaffaqiyatlilik darajasini tekshirish; • yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsiya qobiliyatiga baho berish. o‘qituvchining innovatsion faoliyati o‘z ichiga yangilikni tahlii qilish va unga baho berish, kelgusidagi harakatlaming maqsadi va konsepsiyasini shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho berish kabilami qamrab oladi. Innovatsion faoliyatning samaradorligi pedagog shaxsiyati bilan belgilanadi. V.A.Slastenin tadqiqotlarida o‘qituvchining innovatsion faoliyatga bo‘lgan qobiliyatlarining asosiy xislatlari belgilab berilgan. Unga quyidagi xislatlar taalluqli: • shaxsning ijodiy-motivasion yo'nalganligi. Bu - qiziquvchanlik, ijodiy qiziqish; ijodiy yutuqlarga intilish; peshqadamlikka intilish; o‘z kamolotiga intilish va boshqalar; • kreativlik bu — hayolot (fantastlik), faraz; qoliplardan holi bo’lish, tavakkal qilish, tanqidiy fikrlash, baho bera olish qobiliyati, o’zicha mushohada yuritish, refleksiya; • kasbiy faoliyatni baholash. Bu - ijodiy faoliyat metodologiyasini egallash qobiliyati; pedagogik tadqiqot metodlarini egallash qobiliyati; mualliflik konsepsiyasi faoliyat texnologiyasini yaratish qobiliyati, ziddiyatni ijodiy bartaraf qilish qobiliyati; ijodiy faoliyatda hamkorlik va o'zaro yordam berish qobiliyati va boshqalar; • o’qituvchining individual qobiliyati. Bu - ijodiy faoliyat surati; shaxsning ijodiy faoliyatdagi ish qobiliyati; qatiyatlilik, o‘ziga ishonch; ma'suliyatlilik, halollik, haqiqatgo‘ylik, o‘zini tuta bilish va boshqalar. Innovatsion faoliyat tadqiqotlari o‘qituvchining innovatsion faoliyatga hozirligi me’yorlarini belgilashga imkon berdi (V.A. Slastenin): • innovatsion foliyatga bo4gan zaruriyatni anglash; • ijodiy faoliyatga jalb qilinishiga shaylik; • shaxsiy maqsadlami innovatsion faoliyat bilan moslashtirish; • ijodiy muvaffaqiyatsizliklami yengishga shaylik; • innovatsion faoliyatni ijro etish uchun texnologik shaylik darajasi; • innovatsion faoliyatning kasbiy mustaqillikka ta ’siri; • kasbiy refleksiyaga bo’lgan qobiliyat [9; 61 bet] Oliy maktabdagi innovatsiya jarayonlari xarakteri kiritilgan yangiliklar xususiyatlari, o‘qituvchilarning kasbiy imkoniyatlari, yangilik kiritish tashabbuskorlari va ishtirokchilarining innovatsion faoliyatlari xususiyatlari bilan belgilanadi. Innovatsion faoliyatda eng muhim masalalardan biri o‘qituvchi shaxsidir. 0 ‘qituvchi-novator sermahsul ijodiy shaxs bo‘lishi, kreativlikni, keng qamrovli qiziqish va mashg‘ullikni, sevuvchi ichki dunyosi boy, pedagogik yangiliklaiga o‘ch bo‘lishi lozim. O’qituvchini innovatsion faoliyatga tayyorlash ikki yo‘nalishda amalga oshirilishi lozim: • yangilikni idrok qilishga innovatsion shaylikni shakllantirish; • yangicha harakat qila olishga o‘rgatish. Innovatsion faoliyatni tashkil etishda talabalarning o‘quv-bilish faoliyati va uni boshqarish alohida ahamiyatga ega. Innovatsiya jarayonlari, ulaming funksiyalari, rivojlanish qonuniyatlari, mexanizmlari va uni amalga oshirish texnologiyalari, boshqarish tamoyillarining pedagogik asoslarini o‘rganish oliy maktab o‘quv jarayonini zamonaviy pedagogika hamda psixologiya fanlari yutuqlari asosida jahon standartlari darajasida tashkil etish imkonini beradi. Hozirgi kunning vazifalarini amalga oshirishda o'qitishning chuqur ijtimoiy e’tiqodlilik bilan uyg’un ilmiyligiga qo'yilavotgan talablar g‘oyatda muhimdir. Didaktikada o’qitishning ilmiyligi nima ekani asosli ravishda bayon qilinadi. Ma’lumki. maktab ta’imi mazmuniga kirgan barcha bilimlar voqelik qanday boisa, uni shundayligicha, hech bir qo‘shimchalarsiz aks ettiradi. Pedagogning vazifasi o'quvchilarga ilmiy, haqqoniv bilimlarni asli holicha tushuntirishdan, ularni bilimlarni mustaqil o’rganishlarida o'zlashtirilgan haqiqatlar borliqdagi - inson ongidan tashqari obyektiv mavjud narsalarga muvofiqligini kafolatlaydigan yodga solishdan iboratdir. Ta’limning demokratik va insonparvarlik tizimiga olish davrida o'qitishdagi individual yondashish alohida ahamiyat kasb etadi, binobarin, hozirgi kunning talabi o’quvchi o4rta maktab dasturini o'zlashtirishi uchun taiim ning har bir bosqichida tegishlicha bilimlar olishiga erishishdan iboratdir. Shaxs doimo shakllanishda bo'ladi. Shaxsning shakllanishi sust kechishi ham mumkin. Shaxsni har tomonlama kamol toptirish muammosini faqat maktab emas, balki jamiyatning rivojlanishi ham hal qiladi, albatta. Jamiyat tobora rivojlanishi bilan shaxs har tomonlama kamol topishi uchun qulay sharoitlar vujudga keladi. O'qitishni tabaqalashtirish va individuallashtirish muammosi taiim nazariyasi va amaliyotida yangi muammo emas. Ammo u hozirgi paytda talim - tarbiya nazariyasida alohida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Uning m oh iyat i, fan- texnika taraqqiy etayotgan sharoitda malakaii kadrlar tayyorlashdan iborat. Talim ni tabaqalashtirish muammosi ilmiy-pedagogik asosda hal qilinsa, o'qitishni m alum darajada individuallashtirishga imkon iyat paydo bo’ladi. O'qitishni individuallashtirish juda murakkab muammo bo’lib, m alum metodologik va pedagogik yondashishga bogiiq holda bevosita hal qilinadi. Pedagoglar va psixologlar o'qitishni individuallashtirish muammosiga shaxsni har tomonlama kamol toptirish, shaxs bilan muayyan (o'quvchilar yoki ishlab chiqaruvchilardan iborat) jamoa oltasidagi munosabatlarni. maktabning insonni tarbiyalashdagi rolini muayyan tushunish nuqtayi nazaridan yondashadilar. 1.3. O’qituvchilar faoliyatida texnologik yondashuvning o’ziga xosligi. XX asrning 30-60-yillarida pedagogik texnologiyaga oid qarashlar. XX asming 30-yillarida ta’lim-tarbiya tizimida katta o'zgarishlar yuz berdi. Bu o'zgarishlar hukumatning 30-yillarda qabul qilgan qator qarorlari (1932-yil 25-avgustdagi «Boshlang'ich va o'rta maktablaming o'quv programmalari va rejimi haqida»gi, 1933-yil fevraldagi «Boshlang'ich va o'rta maktab darsliklari haqida»gi, 1934-yil 15-maydagi maktablarda tarix va geograflya o'qitish to'grisidagigi va boshqalar) bilan bog'liqdir. Bu qarorlarda o'quv jarayonidagi kamchiliklar: O'quv materiallarining haddan tashqari ko'pligi, buning natijasida ayrim o'quv fanlari yuzaki o'tilayotganligi, ba’zi fanlar, ayniqsa, matematika, fizika va ximiya dasturlari orasida bog'lanish yo'qligi, soddalashib ketganligi kabilar ko'rsatildi. O'qitishda ko'rgazmali qurollardan foydalanishga alohida e’tibor qaratildi[10] Pedagogik texnologiya tushunchasi va unga berilgan ta ’rifla r. "Texnologiya" tushunchasi texnikaviy taraqqiyot bilan bog'liq holda fanga 1872-yilda kirib keldi va yunoncha ikki so'zdan — «texos» - «san’at», «hunar» va «logos» - «fan», «ta’limot» so'zlaridan tashkil topib, “Hunar fani” ma’nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonni to'liq tavsiflab berolmaydi, texnologik jarayon har doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalangan holda amallarni (operatsiyalarni) muayyan ketma- ketlikda bajarishni ko'zda tutadi. Yanada aniqroq aytadigan bo'lsak, texnologik jarayon - bu mehnat qurollari bilan mehnat obyektlari (xom ashyo) ga bosqichma-bosqich ta’sir etish natijasida mahsulot yaratish borasidagi ishchi (ishchi-mashina)ning faoliyatidir. Ishlab chiqarishda texnologiya so'zidan kelib chiqadigan quyidagi tushunchalar ishlatiladi: Texnologik jarayon ishlab chiqariladigan mahsulotga ishlov berishning yagona jarayonini hosil qiluvchi texnologik operatsiyalarning yig'indisi. Texnologik operatsiya - ishchi tomonidan uzining ish joyida bajariladigan, yakuniga yetkazilgan harakat ko'rinishidagi jarayonning bir qismi. Texnologik xarita - ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish texnologik operatsiyalarini ketma-ketligini bayon qiluvchi texnik hujjat. Texnologik rejim - texnologik operatsiyalami amalga oshirishni belgilovchi tartib bo'lib, ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarishda bajariladigan operatsiyalarning vaqti, shartlarini belgilaydi. Ana shu ta’rif va tushunchalarni o'quv jarayoniga ko'chirsak quyidagi xulosaga kelish mumkin: Pedagogik texnologiya bu o'qituvchi (tarbiyachi)ning o'quvchi (talaba)larga o'qitish vositalari yordamida muayyan sharoitlarda ta’sir ko'rsatishi va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini intensiv shakllantirish jarayonidir. Pedagogik texnologiya - o'quv jarayonini texnologiyalashtirishni butunligicha aniqlovchi tizimli kategoriya. Pedagogik nashrlarda «O'qitish texnologiyasi», «Ta’lim texnologiyasi» tushunchalari ham ishlatiladi. O'qitish texnologiyasi - birinchidan, pedagogik texnologiyaning jarayonli-harakat aspektini anglatadi. Bu, ta’lim jarayonini o'zgaruvchan sharoitlarda, ajratilgan vaqt davomida istiqbollashtirilgan natijalariga kafolatli erishishga va konkret ta’lim-tarbiya jarayonlarini amalga oshirishni instrumental ta’minlovchi usul va vositalar (texnologik operatsiya)larning tartibli birligini o'zida mujassamlashtirgan ta’lim modelini ishlab chiqish va amalga oshirishning texnologik jarayoni; ikkinchidan, pedagogik texnologiyaning jarayonli-bayonli aspektini ifodalaydi. Bu maqsadni amalga oshirish va istiqbolda belgilangan natijalarga erishish bo'yicha pedagogik hamda o'quv faoliyatining loyihasini bajarishning bayonidir (texnologik xarita). Ta’lim texnologiyasi pedagogik texnologiyaning ilmiy aspektini belgilash uchun ishlatiladi. Bu texnik va inson resurslarini hamda ulami o'z oldiga ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo‘- yuvchi hamkorligini hisobga olgan holda dars berish va bilimlami o'zlashtirishning barcha jarayonlarini yaratish, qo'llash va belgilashning tizimli usuli. Bugungi kunda ilmiy va ommabop adabiyotlarda «pedagogik texnologiya» tushunchasini ta’riflashda turli xil tasniflarni uchratishimiz mumkin. Pedagogik texnologiyani o'quv jarayoniga olib kirish zarurligini MDH davlatlari ichida birinchilardan bo'lib ilmiy asoslab bergan rossiyalik olim V P . Bespalko «Pedagogik texnologiya - amaliyotga joriy etish mumkin bo4gan pedagogik tizimning loyihasidir», deyish bilan, quyidagi t a ’rifn i beradi: «Pedagogik texnologiya - bu o’qituvchi mahoratiga bogiik bo'lmagan holda pedagogik muvoffaqiyatni kafolatlay oladigan o’quvchi shaxsini shakllantirish jarayoni loyihasidir» Bu ta’rif mazmunidan quyidagi muhim tamoyillami ajratib ko‘rsatish mumkin: - Pedagogik texnologiya o'quvchi (talaba)larda ma’lum ijtimoiy tajriba elementlarini shakllantirish uchun loyihalanadi; loyihalangan tayyor texnologiyani amalga oshirish fan o'qituvchisidan katta mahorat talab etmaydi; yakuniy natija, albatta, kafolatlanadi. T.S. Nazarova ta’rificha: «Pedagogik texnologiya - ta’lim-tarbiyadan ko'zlangan maqsadga erishish uchun o'quv jarayonida qo'llaniladigan usullar, vositalar majmuyidir» 2. Nufuzli Y U N E S K O tashkiloti ma’qullagan ta’rif buyicha «Pedagogik texnologiya - ta’lim shakllarini optimallashtirish maqsadida texnik vositalar, inson salohiyati hamda ulaming ta’sirini inobatga olib, o'qitish va bilim uzlashtirishning barcha jarayonlarini aniqlash, yaratish va qo'llashning tizimli metodidir» 3. Nemis olimi Kurt Levin, shveytsariyalik psixolog Jan Piajler XX asming 40- yillaridayoq gumhda ko'pchilikning yagona bir qaroiga kelishining psixologik tabiatini o'rganishar ekan, pedagogik texnologiyalaming ahamiyatini alohida qayd etib o'tishgan. Amerikalik olimlar Benjamin Blum, Levi Stross, Jon Morenolar fikricha «...pedagogik texnologiya ta’lim maqsadlarini ko'zlagan etalon asosida o'quvchilaming kuzatiladigan, o'lchanadigan harakatlari shaklida oydinlashtirishdir». Rus olimasi N.V. Kuzmina pedagogik tizim uzida ta’lim va tarbiya maqsadiga bo‘ysindirilgan o'zaro boglik tarkibli elementlardan tashkil topishini uqtiradi: 1. Bir guruh rus olimlari «pedagogik texnologiyalar obyektiv jarayon va u yangicha sifatiy muammolami echish uchun ta’limni evolyutsion bosqichga ko'tarish shartlaridan biri» deb qaraydilar. M.V. Klarin fikricha, Pedagogik texnologiya — o'quv jarayoniga yondashgan holda, oldindan belgilab olingan maqsad ko'rsatkichlaridan kelib chiqib o'quv jarayonini loyihalashdir. Rossiya pedagoglaridan V .M .Monaxov pedagogik texnologiyaga quyidagi ta’rifni beradi: «Pedagogik texnologiya-azaldan rejalashtirilgan natijalarga olib boruvchi va bajarilishi shart bo'lgan tartibli amallar tizimidir» va uning xususiyatiga e’tibor qaratib, « Pedagogik texnologiya - o'quv jarayonini texnologiyalashtirib, uning qayta tiklanuvchanligini hamda pedagogik jarayon turg'unligini oshirib, bu jarayon ijrochisining subyektiv xususiyatlaridan uni ozod qiladi», - deydi. V.P. Bespalkoning o'zbekistonlik shogirdlaridan N. Sayidahm edov fikricha: « Pedagogik texnologiya - bu o'qituvchi (tarbiyachi) tomonidan o'qitish (tarbiya) vositalari yordamida o'quvchilarga ta’sir ko'rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayonidir» Yirik pedagog olimlarimizdan biri M .Ochilov pedagogik texnologiya sohasidagi tadqiqotlari natijasida quyidagi xulosaga keladi: «Pedagogik texnologiya-tizimli, texnologik yondashuvlar asosida ta’lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini kafolatlash va obyektiv baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalaming o'zaro ta’sirini inobatga olib, ta’lim maqsadlarini oydinlashtirib, o'qitish va bilim o'zlashtirish jarayonlarida qo'llaniladigan usul va metodlar majmuidir» U pedagogik texnologiyaga ta’lim usuli, ma’lum ma’noda ta’lim-tarbiya jarayonlari, vositalari, shakl va metodlari majmui deb qaraydi. «Pedagogik texnologiya ta’lim- tarbiyaning obyektiv qonuniyatlari, diagnostik maqsadlar asosida o'quv jarayonlari, ta’lim-tarbiyaning mazmuni, metod va vositalarini ishlab chiqish va takomillashtirish tizimidir», - deb ta’rif beradi. Ко ‘rib tuiganimizdek, «pedagogik texnologiya» tushunchasini ta’riflashda hali yagona fikrga kelinganicha yo'q. Bizning fikrimizcha, pedagogik texnologiya - ta’lim-tarbiya jarayonlari, ta’lim usuli, vositalari, shakllari, o’qituvchi va tahsil oluvchi o'rtasidagi munosabatlar majmui bo'lib, ta’lim jarayoniga tizimli, texnologik yondashuvni talab qiladi va o'zida ta’lim maqsadlarini oydinlashtirishni, natijasini kafolatlashni va obyektiv baholashdek muhim belgilami aks ettiradi. Pedagogik texnologiyaning fan sifatidagi vazifalarini o'qitishning har bir bosqichida ta’limning mazmunini belgilash, ta’limtarbiyaning shakllari va vositalarini tayyorlash, predmetning mazmuniga kiritish uchun vaziyatli matnlar, testlar tayyorlash, shaxsda shakllantirish nazarda tutilgan kasbiy sifatlar va ma’naviy fazilatlami o'zlashtirishga yo'naltirilgan topshiriqlar tizimini ishlab chiqish, ta’limning natijasi va o'zlashtirish darajasini aniqlash ulami obyektiv baholash uchun test vazifalarini tayyorlash kabilar tashkil qiladi. Pedagogik texnologiya XX asrning oxirlarida deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarda tez tarqalib, nufuzli YUNESKO tashkiloti tomonidan ham tan olindi va qo'llab-quvvatlandi. Hozirda ko'pgina mamalakatlarda muvoffaqiyatli qo'llanilib kelinmoqda. Ko'pgina mamlakatlar pedagogik texnologiyadan foydalanib, ta’lim-tarbiya tizimini rivojlantirishda, o'quvchilar o'zlashtirishini oshirishda sezilarli yutuqlarga erishdilar Ta’limni texnologiyalashtirishning asosini, ta’lim jarayonini, uning samaradorligini oshirish va ta’lim oluvchilami, berilgan sharoitlarda va belgilangan vaqt ichida loyihalashtirilayotgan o'quv natijalariga erishishlarini kafolatlash maqsadida to'liq boshqarish g'oyasi tashkil etadi. Innovatsiyalar dolzarb, muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bir tizimda shakllangan yangicha yondashuvlardir. Ular tashabbuslar va yangiliklar asosida tug‘ilib, ta’lim mazmunini rivojlantirish uchun istiqbolli bo‘ladi. Shuningdek, umuman ta’lim tizimi rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Innovatsiya - ma’lum bir faoliyat maydonidagi yoki ishlab chiqarishdagi texnologiya, shakl va metodlar, muammoni echish uchun yangicha yondashuv yoki yangi texnologik jarayonni qo‘llash, oldingidan ancha muvaffaqiyatga erishishiga olib kelishi ma’lum bo‘lgan oxirgi natijadir. Bugun ta’lim tizimidagi innovatsiyalarni quyidagicha tasniflash mumkin: - faoliyat yo‘nalishiga qarab (pedagogik jarayondagi, boshqaruvdagi); - kiritilgan o‘zgarishlarning tavsifiga ko‘ra (lokal, modulli, tizimli); - kelib chiqish manbaiga ko‘ra (shu jamoa uchun ichki yoki tashqaridan olingan). Innovatsiyalar odatda bir necha muammo kesishgan paytda vujudga keladi va umuman yangi masalalarni hal qiladi, pedagogik jarayonning uzluksiz yangilanib borishga olib keladi. «Yangiliklarni joriy qilish» tushunchasi bizningcha, yangilik, ham ana shu yangilikni amaliyotga joriy etish jarayonidir. Yangilik — bu alohida olingan shaxs uchun yangi bo‘lgan g‘oya, bu g‘oya ob’ektiv ravishda yangi yoki yangi emasligi ahamiyat kasb etmaydi, biz uni vaqt bo‘yicha — yangilik ochilgan payt yoki undan birinchi marta foydalanilgan paytda aniqlaymiz. Yangilikni joriy qilish predmet mazmuniga ko‘ra uchta asosiy guruhga bo‘linadi: - texnik- texnologik; - mahsuliy; - ijtimoiy. Ta’lim tizimidagi har qanday yangilik innovatsiya bo‘la olmaydi. Shu sababli “novatsiya” va “innovatsiya” tushunchalari o‘rtasidagi asosiy farqlarni ko‘rsatib o‘tish zarur. Buning uchun islohot faoliyatining aniq shakli, mazmuni va ko‘lami asos bo‘lib xizmat qiladi. Agar faoliyat qisqa muddatli bo‘lsa va yaxlit tizim xususiyatiga ega bo‘lmasa, o‘z oldiga muayyan tizimdagi faqat ba’zi elementlarni o‘zgartirishni vazifa qilib qo‘ygan bo‘lsa, u holda biz novatsiya bilan muloqot qilayotgan bo‘lamiz. Agar faoliyat ma’lum konseptual yondashuv asosida amalga oshirilayotgan bo‘lsa, uning natijasi o‘sha tizim rivojlanishiga yoki uning prinsipial o‘zgarishiga olib kelsagina innovatsiya deya olamiz. Har ikkala tushuncha mezonlari quyidagicha: novatsiya amaldagi nazariya doirasida amalga oshiriladi, ko‘lam va vaqt bo‘yicha chegaralanadi, metodlar yangilanadi va natijasi avvalgi tizimni takomillashtiradi. Innovatsiya esa tizimli, yaxshi va davomli bo‘ladi, ma’lum amaliyotda yangi faoliyat tizimini loyihalaydi, amaliyot sub’ektlari pozitsiyalarini to‘la yangilaydi. Bunda faoliyatning yangi yo‘nalishlari ochiladi, yangi texnologiyalar yaratiladi, faoliyatning yangi sifat natijalariga erishiladi, natijada amaliyotning o‘zi ham yangilanadi. Innovatsiyaning amaliyotga kiritilishi innovatsion jarayonlarda amalga oshiriladi. Innovatsion jarayon deb — innovatsion o‘zgarishlarga tayyorgarlik ko‘rish va uni amalga oshirish jarayoniga aytiladi. Innovatsion jarayon — bu pedagogik yangiliklar, bu yangiliklarning pedagogik hamjamiyat tomonidan o‘zlashtirilishi va ulardan ilmiy asosda amaliyotda samarali foydalanishning o‘zgarib boruvchi yaxlitligi.Ta’lim jarayonidagi innovatsion o‘zgarishlar, ta’lim tizimiga har qanday yangilikning kiritilishi bevosita o‘qituvchi faoliyatini yangilash va o‘zgartirish orqali amalga oshiriladi. Innovatsion faoliyat — bu uzluksiz ravishda yangiliklar asosida ishlash bo‘lib, u uzoq vaqt davomida shakllanadi va takomillashib boradi. O‘qituvchi innovatsion faoliyati xususiyatlarini o‘rganib chiqqan pedagogik olimlar fikrlariga tayangan holda, quyidagilarni innovatsion faoliyatning asosiy belgilari deb hisoblashi mumkin: — ijodiy faoliyat falsafasini egallashga intilish; — pedagogik tadqiqot metodlarini egallash; — mualliflik konsepsiyalarini yaratish qobiliyati; — tajriba-sinov ishlarini rejalashtirish va amalga oshira olish; — o‘zidan boshqa tadqiqotchi; — pedagoglar tajribalarini qo‘llay olish; — hamkasblar bilan hamkorlik; — fikr almashish va metodik yordam ko‘rsata olishlik; — ziddiyatlarning oldini olish va bartaraf etish; — yangiliklarni izlab topish va ularni o‘z sharoitiga moslashtirib borish. Innovatsion faoliyat davrida yangiliklar, innovatsiyalar, tom ma’noda ta’lim jarayoniga kirib keladi. Shu sababli ta’lim tizimidagi innovatsiyalarni pedagogik jarayonga kiritish 4 bosqichda amalga oshiriladi: 1. Muammoli tahlil asosida aniqlash. 2. Mo‘ljallanayotgan ta’lim tizimni loyihalash. 3. O‘zgarishlar va yangiliklarni rejalashtirish. 4. O‘zgarishlarni amalga oshirish. Innovatsion faoliyatga tayyorlanishdan maqsad — o‘qituvchining yangilikka intiluvchanligini, mustaqil o‘z ustida ishlash ko‘nikmasi va malakasini shakllantirish, yangi pedagogik texnologiyalar, interfaol metodlardan foydalanib, dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarni o‘tkazish malakasini takomillashtirishdan iborat. Bugungi kunda jamiyatimiz rivojlanishida pedagogik texnologiya o‘zining aniq belgilab olingan maqsad va vazifalari, obyekti va predmeti, tadqiq etayotgan muammolarning mantiqiy asoslari, rivojlanish qonuniyatlari, o‘zining tayanch metodologiyasiga ega bo‘lgan pedagogika fanining muhim tarmog‘i sifatida namoyon bo‘ladi. Pedagogik texnologiya ilmning ustuvor sohasi sifatida davlat va jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiladigan uzluksiz ta’lim tizimini yangidan - yangi pedagogik nazariyalar negizida vujudga kelgan ta’lim modellari va texnologiyalari bilan qurollantirish asosida kadrlar tayyorlash sifatini oshirishga yo‘naltirilgandir. Pedagogik texnologiya o‘quvchi shaxsining yosh xususiyatlari va rivojlanish dinamikasini hisobga olgan holda ta’lim texnologiyalarini tanlaydi. Tanlab olingan muayyan ta’lim texnologiyalari doirasida o‘quvchilarga turli darajadagi tushunchalarni hamda mujassamlashgan bilimlarni taqdim etish yo‘llarini, shakl va vositalarini taklif qiladi. Muayyan bir pedagogik texnologiyani nazariy jihatdan asoslaganda, pedagogik texnologiya o‘quvchi hamda o‘qituvchining jonli faoliyat ko‘rsatishini ta’minlashga, uning erkin fikrlash, ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonini tashkil etishni nazarda tutmog‘i lozim. Ta’lim jarayoniga tatbiq qilinadigan har qanday pedagogik texnologiya, uning komponentlarining ta’lim mazmuni, o‘quv dasturi yoki darslik, o‘qituvchi faoliyati orqali o‘tishidan qat’iy nazar, o‘quvchining jonli tarzdagi erkin va ijodiy faoliyatini jadal rivojlantirishga xizmat qilishiga erishish talab qilinadi. Bunda pedagogik texnologiyalar, birinchi navbatda, har bir o‘quvchining boshqa o‘quvchilar, dars materiallari hamda o‘qituvchi (pedagog) bilan erkin tarzda muloqot qilishini, fikr almashishini ta’minlaydi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar pedagogik amaliyotning o‘quvchi shaxsiga qonunlar majmuini, tabiat va jamiyat hodisalarini, kishilik madaniyati va axloq - odobini, muayyan fan asoslarini tanituvchi shakli sifatida namoyon bo‘lishi lozim. Bu sohada nazariy jihatdan asoslangan, har tomonlama sinovdan o‘tgan hamda aniq amal qiluvchi qonuniyatlarga tayanish maqsadga muvofiqdir. Pedagogik texnologiyaning asosiy mohiyati har bir shaxsda mavjud bo‘lgan uning ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va imkoniyatlari asosida ularda ijobiy xislat va fazilatlarni shakllantirish, rivojlantirish sanaladi. Bu o‘rinda ta’lim mazmuni shaxsning shakllanishi va rivojlanishi uchun muhit sanaladi. Shuning uchun ta’lim mazmuni insonparvarlikka yo‘naltirilgan gumanistik g‘oya va me’yorlarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi lozim. Pedagogik munosabatlarni rivojlantirish va demokratlashtirish asosidagi pedagogik texnologiya yakka hokimlik texnologiyasiga tubdan qarshi bo‘lib, pedagogik jarayonda hamkorlik, g‘amxo‘rlik, o‘quvchilar shaxsini hurmat qilish, e’zozlash orqali shaxsni rivojlantirish va ijod qilishga qulay muhit yaratadi. An’anaviy ta’limda o‘qituvchi (pedagog) ta’lim mazmunining subyekti, o‘quvchilar pedagogik jarayonning obyekti deb qaralsa, hamkorlik pedagogikasida o‘quvchi o‘z o‘quv faoliyatining subyekti sanaladi. Shu sababli hamkorlik pedagogikasida yagona ta’lim jarayonining ikkita subyekti hamkorlikda o‘quv-tarbiya vazifalarini hal etadi. Pedagogik texnologiya o‘quvchilarning o‘rganilayotgan soha bo‘yicha bilimlarni esga tushirish, jonlantirish yangi bilimni o‘zlashtirishga asos bo‘ladi deb ko‘rsatadi. Bilimlar va tayyorgarlikni aniqlash o‘quvchini faollashtirish va bilim o‘zlashtirishga ijobiy motivni keltirib chiqaradi. Mavzuni o‘rganishga kirishishda erkin suhbat, munozara, aqliy hujum va boshqa shakllarda jonlantirish mumkin. Pedagogik texnologiya inson ongi, tafakkuri bilan bog‘liq bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tushuntirish mumkin bo‘lmagan pedagogik jarayonni ifoda etadi. Uning o‘ziga xos jihati – tarbiya muammosini ham qamrab olishidir. Demak, texnologiya samaradorligi inson o‘zining ko‘p qirrali tomonlari bilan unda qanchalik to‘liq namoyon bo‘lyapti, uning psixologik- kasbiy jihatlari, ularning kelajakda rivojlanishi (yoki pasayishi) qanday hisobga olinyapti, degan savollarning yechimiga bog‘liq ekan. Shu jihatdan olganda texnologiya shaxsning rivojlanish bosqichlarini loyihalashtirish, tashxislash kabi imkoniyatlarga ham ega bo‘ladi. Bu esa pedagogning texnologik jarayon bilan ishlash qobiliyatiga bog‘liq. Innovatsiyalar dolzarb, muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bir tizimda shakllangan yangicha yondashuvlardir. Ular tashabbuslar va yangiliklar asosida tug‘ilib, ta’lim mazmunini rivojlantirish uchun istiqbolli bo‘ladi. Shuningdek, umuman ta’lim tizimi rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Innovatsiya - ma’lum bir faoliyat maydonidagi yoki ishlab chiqarishdagi texnologiya, shakl va metodlar, muammoni echish uchun yangicha yondashuv yoki yangi texnologik jarayonni qo‘llash, oldingidan ancha muvaffaqiyatga erishishiga olib kelishi ma’lum bo‘lgan oxirgi natijadir. Bugun ta’lim tizimidagi innovatsiyalarni quyidagicha tasniflash mumkin: — faoliyat yo‘nalishiga qarab (pedagogik jarayondagi, boshqaruvdagi); — kiritilgan o‘zgarishlarning tavsifiga ko‘ra (lokal, modulli, tizimli); — kelib chiqish manbaiga ko‘ra (shu jamoa uchun ichki yoki tashqaridan olingan). Innovatsiyalar odatda bir necha muammo kesishgan paytda vujudga keladi va umuman yangi masalalarni hal qiladi, pedagogik jarayonning uzluksiz yangilanib borishga olib keladi. «Yangiliklarni joriy qilish» tushunchasi bizningcha, yangilik, ham ana shu yangilikni amaliyotga joriy etish jarayonidir. Yangilik — bu alohida olingan shaxs uchun yangi bo‘lgan g‘oya, bu g‘oya ob’ektiv ravishda yangi yoki yangi emasligi ahamiyat kasb etmaydi, biz uni vaqt bo‘yicha — yangilik ochilgan payt yoki undan birinchi marta foydalanilgan paytda aniqlaymiz. Yangilikni joriy qilish predmet mazmuniga ko‘ra uchta asosiy guruhga bo‘linadi: - texnik- texnologik; - mahsuliy; - ijtimoiy. Ta’lim tizimidagi har qanday yangilik innovatsiya bo‘la olmaydi. SHu sababli “novatsiya” va “innovatsiya” tushunchalari o‘rtasidagi asosiy farqlarni ko‘rsatib o‘tish zarur. Buning uchun islohot faoliyatining aniq shakli, mazmuni va ko‘lami asos bo‘lib xizmat qiladi. Agar faoliyat qisqa muddatli bo‘lsa va yaxlit tizim xususiyatiga ega bo‘lmasa, o‘z oldiga muayyan tizimdagi faqat ba’zi elementlarni o‘zgartirishni vazifa qilib qo‘ygan bo‘lsa, u holda biz novatsiya bilan muloqot qilayotgan bo‘lamiz. Agar faoliyat ma’lum konseptual yondashuv asosida amalga oshirilayotgan bo‘lsa, uning natijasi o‘sha tizim rivojlanishiga yoki uning prinsipial o‘zgarishiga olib kelsagina innovatsiya deya olamiz. Har ikkala tushuncha mezonlari quyidagicha: novatsiya amaldagi nazariya doirasida amalga oshiriladi, ko‘lam va vaqt bo‘yicha chegaralanadi, metodlar yangilanadi va natijasi avvalgi tizimni takomillashtiradi. Innovatsiya esa tizimli, yaxshi va davomli bo‘ladi, ma’lum amaliyotda yangi faoliyat tizimini loyihalaydi, amaliyot sub’ektlari pozitsiyalarini to‘la yangilaydi. Bunda faoliyatning yangi yo‘nalishlari ochiladi, yangi texnologiyalar yaratiladi, faoliyatning yangi sifat natijalariga erishiladi, natijada amaliyotning o‘zi ham yangilanadi. Innovatsiyaning amaliyotga kiritilishi innovatsion jarayonlarda amalga oshiriladi. Innovatsion jarayon deb — innovatsion o‘zgarishlarga tayyorgarlik ko‘rish va uni amalga oshirish jarayoniga aytiladi. Innovatsion jarayon — bu pedagogik yangiliklar, bu yangiliklarning pedagogik hamjamiyat tomonidan o‘zlashtirilishi va ulardan ilmiy asosda amaliyotda samarali foydalanishning o‘zgarib boruvchi yaxlitligi.Ta’lim jarayonidagi innovatsion o‘zgarishlar, ta’lim tizimiga har qanday yangilikning kiritilishi bevosita o‘qituvchi faoliyatini yangilash va o‘zgartirish orqali amalga oshiriladi. Innovatsion faoliyat — bu uzluksiz ravishda yangiliklar asosida ishlash bo‘lib, u uzoq vaqt davomida shakllanadi va takomillashib boradi. O‘qituvchi innovatsion faoliyati xususiyatlarini o‘rganib chiqqan pedagogik olimlar fikrlariga tayangan holda, quyidagilarni innovatsion faoliyatning asosiy belgilari deb hisoblashi mumkin: — ijodiy faoliyat falsafasini egallashga intilish; — pedagogik tadqiqot metodlarini egallash; — mualliflik konsepsiyalarini yaratish qobiliyati; — tajriba-sinov ishlarini rejalashtirish va amalga oshira olish; — o‘zidan boshqa tadqiqotchi — pedagoglar tajribalarini qo‘llay olish; — hamkasblar bilan hamkorlik; — fikr almashish va metodik yordam ko‘rsata olishlik; — ziddiyatlarning oldini olish va bartaraf etish; — yangiliklarni izlab topish va ularni o‘z sharoitiga moslashtirib borish. Innovatsion faoliyat davrida yangiliklar, innovatsiyalar, tom ma’noda ta’lim jarayoniga kirib keladi. Shu sababli ta’lim tizimidagi innovatsiyalarni pedagogik jarayonga kiritish 4 bosqichda amalga oshiriladi: 1. Muammoli tahlil asosida aniqlash. 2. Mo‘ljallanayotgan ta’lim tizimni loyihalash. 3. O‘zgarishlar va yangiliklarni rejalashtirish. 4. O‘zgarishlarni amalga oshirish. Innovatsion faoliyatga tayyorlanishdan maqsad — o‘qituvchining yangilikka intiluvchanligini, mustaqil o‘z ustida ishlash ko‘nikmasi va malakasini shakllantirish, yangi pedagogik texnologiyalar, interfaol metodlardan foydalanib, dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarni o‘tkazish malakasini takomillashtirishdan iborat. Bu sohada nazariy jihatdan asoslangan, har tomonlama sinovdan o‘tgan hamda aniq amal qiluvchi qonuniyatlarga tayanish maqsadga muvofiqdir. Pedagogik texnologiyaning asosiy mohiyati har bir shaxsda mavjud bo‘lgan uning ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va imkoniyatlari asosida ularda ijobiy xislat va fazilatlarni shakllantirish, rivojlantirish sanaladi. Bu o‘rinda ta’lim mazmuni shaxsning shakllanishi va rivojlanishi uchun muhit sanaladi. Shuning uchun ta’lim mazmuni insonparvarlikka yo‘naltirilgan gumanistik g‘oya va me’yorlarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi lozim. Pedagogik munosabatlarni rivojlantirish va demokratlashtirish asosidagi pedagogik texnologiya yakka hokimlik texnologiyasiga tubdan qarshi bo‘lib, pedagogik jarayonda hamkorlik, g‘amxo‘rlik, o‘quvchilar shaxsini hurmat qilish, e’zozlash orqali shaxsni rivojlantirish va ijod qilishga qulay muhit yaratadi. An’anaviy ta’limda o‘qituvchi (pedagog) ta’lim mazmunining subyekti, o‘quvchilar pedagogik jarayonning obyekti deb qaralsa, hamkorlik pedagogikasida o‘quvchi o‘z o‘quv faoliyatining subyekti sanaladi. Shu sababli hamkorlik pedagogikasida yagona ta’lim jarayonining ikkita subyekti hamkorlikda o‘quv-tarbiya vazifalarini hal etadi. Pedagogik texnologiya o‘quvchilarning o‘rganilayotgan soha bo‘yicha bilimlarni esga tushirish, jonlantirish yangi bilimni o‘zlashtirishga asos bo‘ladi deb ko‘rsatadi. Bilimlar va tayyorgarlikni aniqlash o‘quvchini faollashtirish va bilim o‘zlashtirishga ijobiy motivni keltirib chiqaradi. Mavzuni o‘rganishga kirishishda erkin suhbat, munozara, aqliy hujum va boshqa shakllarda jonlantirish mumkin. Pedagogik texnologiya inson ongi, tafakkuri bilan bog‘liq bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tushuntirish mumkin bo‘lmagan pedagogik jarayonni ifoda etadi. Uning o‘ziga xos jihati – tarbiya muammosini ham qamrab olishidir. Demak, texnologiya samaradorligi inson o‘zining ko‘p qirrali tomonlari bilan unda qanchalik to‘liq namoyon bo‘lyapti, uning psixologik- kasbiy jihatlari, ularning kelajakda rivojlanishi (yoki pasayishi) qanday hisobga olinyapti, degan savollarning yechimiga bog‘liq ekan. Shu jihatdan olganda texnologiya shaxsning rivojlanish bosqichlarini loyihalashtirish, tashxislash kabi imkoniyatlarga ham ega bo‘ladi. Bu esa pedagogning texnologik jarayon bilan ishlash qobiliyatiga bog‘liq. Shuningdek, umuman ta’lim tizimi rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Innovatsiya — ma’lum bir faoliyat maydonidagi yoki ishlab chiqarishdagi texnologiya, shakl va metodlar, muammoni echish uchun yangicha yondashuv yoki yangi texnologik jarayonni qo‘llash, oldingidan ancha muvaffaqiyatga erishishiga olib kelishi ma’lum bo‘lgan oxirgi natijadir. Bugun ta’lim tizimidagi innovatsiyalarni quyidagicha tasniflash mumkin: — faoliyat yo‘nalishiga qarab (pedagogik jarayondagi, boshqaruvdagi); — kiritilgan o‘zgarishlarning tavsifiga ko‘ra (lokal, modulli, tizimli); — kelib chiqish manbaiga ko‘ra (shu jamoa uchun ichki yoki tashqaridan olingan). Innovatsiyalar odatda bir necha muammo kesishgan paytda vujudga keladi va umuman yangi masalalarni hal qiladi, pedagogik jarayonning uzluksiz yangilanib borishga olib keladi. «Yangiliklarni joriy qilish» tushunchasi bizningcha, yangilik, ham ana shu yangilikni amaliyotga joriy etish jarayonidir. Yangilik — bu alohida olingan shaxs uchun yangi bo‘lgan g‘oya, bu g‘oya ob’ektiv ravishda yangi yoki yangi emasligi ahamiyat kasb etmaydi, biz uni vaqt bo‘yicha — yangilik ochilgan payt yoki undan birinchi marta foydalanilgan paytda aniqlaymiz. Yangilikni joriy qilish predmet mazmuniga ko‘ra uchta asosiy guruhga bo‘linadi: - texnik- texnologik; - mahsuliy; - ijtimoiy. Ta’lim tizimidagi har qanday yangilik innovatsiya bo‘la olmaydi. Shu sababli “novatsiya” va “innovatsiya” tushunchalari o‘rtasidagi asosiy farqlarni ko‘rsatib o‘tish zarur. Buning uchun islohot faoliyatining aniq shakli, mazmuni va ko‘lami asos bo‘lib xizmat qiladi. Agar faoliyat qisqa muddatli bo‘lsa va yaxlit tizim xususiyatiga ega bo‘lmasa, o‘z oldiga muayyan tizimdagi faqat ba’zi elementlarni o‘zgartirishni vazifa qilib qo‘ygan bo‘lsa, u holda biz novatsiya bilan muloqot qilayotgan bo‘lamiz. Agar faoliyat ma’lum konseptual yondashuv asosida amalga oshirilayotgan bo‘lsa, uning natijasi o‘sha tizim rivojlanishiga yoki uning prinsipial o‘zgarishiga olib kelsagina innovatsiya deya olamiz. Har ikkala tushuncha mezonlari quyidagicha: novatsiya amaldagi nazariya doirasida amalga oshiriladi, ko‘lam va vaqt bo‘yicha chegaralanadi, metodlar yangilanadi va natijasi avvalgi tizimni takomillashtiradi. Innovatsiya esa tizimli, yaxshi va davomli bo‘ladi, ma’lum amaliyotda yangi faoliyat tizimini loyihalaydi, amaliyot sub’ektlari pozitsiyalarini to‘la yangilaydi. Bunda faoliyatning yangi yo‘nalishlari ochiladi, yangi texnologiyalar yaratiladi, faoliyatning yangi sifat natijalariga erishiladi, natijada amaliyotning o‘zi ham yangilanadi. Innovatsiyaning amaliyotga kiritilishi innovatsion jarayonlarda amalga oshiriladi. Innovatsion jarayon deb — innovatsion o‘zgarishlarga tayyorgarlik ko‘rish va uni amalga oshirish jarayoniga aytiladi. Innovatsion jarayon — bu pedagogik yangiliklar, bu yangiliklarning pedagogik hamjamiyat tomonidan o‘zlashtirilishi va ulardan ilmiy asosda amaliyotda samarali foydalanishning o‘zgarib boruvchi yaxlitligi.Ta’lim jarayonidagi innovatsion o‘zgarishlar, ta’lim tizimiga har qanday yangilikning kiritilishi bevosita o‘qituvchi faoliyatini yangilash va o‘zgartirish orqali amalga oshiriladi. Innovatsion faoliyat — bu uzluksiz ravishda yangiliklar asosida ishlash bo‘lib, u uzoq vaqt davomida shakllanadi va takomillashib boradi. O‘qituvchi innovatsion faoliyati xususiyatlarini o‘rganib chiqqan pedagogik olimlar fikrlariga tayangan holda, quyidagilarni innovatsion faoliyatning asosiy belgilari deb hisoblashi mumkin: — ijodiy faoliyat falsafasini egallashga intilish; — pedagogik tadqiqot metodlarini egallash; — mualliflik konsepsiyalarini yaratish qobiliyati; — tajriba-sinov ishlarini rejalashtirish va amalga oshira olish; — o‘zidan boshqa tadqiqotchi — pedagoglar tajribalarini qo‘llay olish; — hamkasblar bilan hamkorlik; — fikr almashish va metodik yordam ko‘rsata olishlik; — ziddiyatlarning oldini olish va bartaraf etish; — yangiliklarni izlab topish va ularni o‘z sharoitiga moslashtirib borish. Innovatsion faoliyat davrida yangiliklar, innovatsiyalar, tom ma’noda ta’lim jarayoniga kirib keladi. SHu sababli ta’lim tizimidagi innovatsiyalarni pedagogik jarayonga kiritish 4 bosqichda amalga oshiriladi: 1. Muammoli tahlil asosida aniqlash. 2. Mo‘ljallanayotgan ta’lim tizimni loyihalash. 3. O‘zgarishlar va yangiliklarni rejalashtirish. 4. O‘zgarishlarni amalga oshirish. Innovatsion faoliyatga tayyorlanishdan maqsad — o‘qituvchining yangilikka intiluvchanligini, mustaqil o‘z ustida ishlash ko‘nikmasi va malakasini shakllantirish, yangi pedagogik texnologiyalar, interfaol metodlardan foydalanib, dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarni o‘tkazish malakasini takomillashtirishdan iborat. Xulosa qilib aytganda, innovatsion faoliyat — yangi ijtimoiy talablar bilan an’anaviy me’yorlarning mos kelmasligi yoxud amaliyotning yangi shakllanayotgan me’yorining yuzaga kelgan me’yor bilan to‘qnashuvchi natijasida vujudga kelgan qator muammolarni echishga qaratiladi. Innovatsiyalar doimiy ravishda pedagogik faoliyatga yangiliklar olib kirish orqali ta’lim rivojiga hissa qo‘shadi, pedagogik faoliyatga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘qituvchining innovatsion faoliyati butun pedagogik jamoani harakatga keltiruvchi, olg‘a boshlovchi, taraqqiy ettiruvchi kuch vazifasini bajaradi va ta’lim jarayonining sifatini kafolatlaydi. Shuning uchun ham innovatsiyani har bir o‘qituvchi tushunib, o‘qib va o‘rganib, o‘zining pedagogik faoliyatiga olib kira olsa, ta’lim standartlarida ko‘rsatilgan me’yoriy talablar amalga oshadi. O‘qituvchi innovatsion faoliyatga tayyor bo‘lib, darsga eng so‘nggi yangiliklarni olib kirib, o‘quvchiga qiziqarli va uni ehtiyojiga mos ravishda tashkil etsagina, sifat va samaradorlikni kafolatlashi mumkin. Xulosa qilib aytganda , innovatsion faoliyat — yangi ijtimoiy talablar bilan an’anaviy me’yorlarning mos kelmasligi yoxud amaliyotning yangi shakllanayotgan me’yorining yuzaga kelgan me’yor bilan to‘qnashuvchi natijasida vujudga kelgan qator muammolarni echishga qaratiladi. Innovatsiyalar doimiy ravishda pedagogik faoliyatga yangiliklar olib kirish orqali ta’lim rivojiga hissa qo‘shadi, pedagogik faoliyatga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘qituvchining innovatsion faoliyati butun pedagogik jamoani harakatga keltiruvchi, olg‘a boshlovchi, taraqqiy ettiruvchi kuch vazifasini bajaradi va ta’lim jarayonining sifatini kafolatlaydi. SHuning uchun ham innovatsiyani har bir o‘qituvchi tushunib, o‘qib va o‘rganib, o‘zining pedagogik faoliyatiga olib kira olsa, ta’lim standartlarida ko‘rsatilgan me’yoriy talablar amalga oshadi. O‘qituvchi innovatsion faoliyatga tayyor bo‘lib, darsga eng so‘nggi yangiliklarni olib kirib, o‘quvchiga qiziqarli va uni ehtiyojiga mos ravishda tashkil etsagina, sifat va samaradorlikni kafolatlashi mumkin. Bugungi kunda jamiyatimiz rivojlanishida pedagogik texnologiya o‘zining aniq belgilab olingan maqsad va vazifalari, obyekti va predmeti, tadqiq etayotgan muammolarning mantiqiy asoslari, rivojlanish qonuniyatlari, o‘zining tayanch metodologiyasiga ega bo‘lgan pedagogika fanining muhim tarmog‘i sifatida namoyon bo‘ladi. “Innovatsiya” ilmning ustuvor sohasi sifatida davlat va jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiladigan uzluksiz ta’lim tizimini yangidan - yangi pedagogik nazariyalar negizida vujudga kelgan ta’lim modellari va texnologiyalari bilan qurollantirish asosida kadrlar tayyorlash sifatini oshirishga yo‘naltirilgandir. Pedagogik texnologiya o‘quvchi shaxsining yosh xususiyatlari va rivojlanish dinamikasini hisobga olgan holda ta’lim texnologiyalarini tanlaydi. Tanlab olingan muayyan ta’lim texnologiyalari doirasida o‘quvchilarga turli darajadagi tushunchalarni hamda mujassamlashgan bilimlarni taqdim etish yo‘llarini, shakl va vositalarini taklif qiladi. Muayyan bir pedagogik texnologiyani nazariy jihatdan asoslaganda, pedagogik texnologiya o‘quvchi hamda o‘qituvchining jonli faoliyat ko‘rsatishini ta’minlashga, uning erkin fikrlash, ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonini tashkil etishni nazarda tutmog‘i lozim. Ta’lim jarayoniga tatbiq qilinadigan har qanday pedagogik texnologiya, uning komponentlarining ta’lim mazmuni, o‘quv dasturi yoki darslik, o‘qituvchi faoliyati orqali o‘tishidan qat’iy nazar, o‘quvchining jonli tarzdagi erkin va ijodiy faoliyatini jadal rivojlantirishga xizmat qilishiga erishish talab qilinadi. Oliy o'quv yurtlarida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan uyg'unlashgan holda qo'llash bo'lajak mutaxassis kadrlarning kasbiy tayyorgarlik sifatini yaxshilashga xizmat qiladi, o'quv mashg'ulotlarining samaradorligi va o'qituvchi(pedagog)lar mehnatining foydali ish koeffitsientini oshiradi. Boshqacha aytganda, bugungi kunda uzluksiz ta’lim tizimida o'qitish samaradorligini oshirishning muhim sharti-ta’lim jarayoniga tizimli yondashuv va rang-barang pedagogik faoliyatdan iborat xizmat ko'rsatish sanaladi. Ayni davrda, zamonaviy pedagogik texnologiya — tizimli yondashuvlar asosida o'qitishning shakllarini qulaylashtirish, uning natijasini kafolatlash va obyektiv baholash uchun zarur bo'lgan inson salohiyati hamda texnik vositalarning o'zaro hamkorligini namoyish qiladi. Ta’lim maqsadlarini oydinlashtirish, o'qitish va o'zlashtirish jarayonlarida qo'llaniladigan usul, metod va vositalarlami xilma-xillash, ta’lim va tarbiya jarayonlari mazmunini chuqurlashtirish-bular hammasi ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish demakdir, degan xulosaga kelindi.

I . BOB. BO’LAJAK O’QITUVChILARDA INNOVATSION PEDAGOGIK FAOLIY A TNI S H AKLLANTIRIS HNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Bo’lajak o’qituvchilarda innovastion pedagogik faoliyatni shakllantirish pedagogik muammo sifatida. Xalqimizning intellektual va ma’naviy salohiyati mamlakatimiz kuch-qudratining muhum omili ekanligiga to’xtalib birinchi prezidentimiz I.A.Karimov Xalqaro Vestminister universitetining ochilish tantanasida so’zlagan nutqida shunday degan edi: “Darhaqiqat, bizning bunday o’ta muhum omilni hisobga olmaslikka haqqimiz yo’q. Chunki , o’z oldimizga qo’ygan yuksak vazifa va marralarga erishishda zamonaviy bilim va tajriba sohibi bo’lgan yangicha fikrlaydigan yoshlarimiz bizning bizning tayanchimiz va suyanchimizdir, desak ayni haqiqat bo’ladi. Oldimizda turgan buyuk vazifalarni yechishning asosiy omili, ularni hal qilishning yagona sharti tom ma’nodagi barkamol shaxsni, har tamonlama yetuk avlodni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iborat. Yurtimizning yorug’ kelajagini, xalqimizning hech kimdan kam bo’lmasdan farovon yashashini ta’minlashga qaratilgan bu vazifalarni ado etish barchamizning insoniy burchimizdir… bugun vatanimizga nafaqat yuqori malakali mutaxassislar, balki umumbashariy meros va qadiryatlarni zamonaviy bilim va tafakkur bilan boyitishga qodir huquqiy-demokratik jamiyatda odamlarning ozod va erkin yashashini, mustaqil fikr yuritib, har tomonlama asoslangan qarorlar qabul qilishini hayotiy zarurat deb biladigan barkamol yoshlar ekan”. [ 1] O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O ’ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida» gi PQ- 4947 son, 2016 yil 29 dekabrdagi «2017-2021 yillarda ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-2909-son qarori hamda boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu disserta t siya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan 5 ta muhim tashabbusdagi uchinchi tashabbus, ya’ni aholi va yoshlar o’rtasida kompyuter

texnologiyalari va internetdan samarali foydalanishni tashkil etishga hissa qo’shadi. Bu muhum tashabbus O’zbekistonning rivojlanishida muhum omil hisoblanadi[2] O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunining 36-moddasida shunday deyilgan “Ta’lim sohasida ekstramental va innovatsion faolyat ta’limni modernizatsiya qilish maqsadida amalga oshiriladi hamda yangi ta’lim texnologiyalari va resurslarini ishlab chiqishga, ularni sinovdan o’tkazishga hamda ta’lim jarayoniga joriy e’tishga qaratilgan. Ekspremintal va innovatsion faoliyatni amalga oshirish tartibi va shartlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimyati organlari innovatsion o’quv dasturlari va loyihalarini amalga oshirish hamda ularning natijalarini amaliyotga joriy etish uchun o’z vakolatlari doirasida shart-sharoitlar yaratdi” [ 3]. Bo’lajak pedagog-o’qituvchilarni o’z mutaxassisliklari bo’yicha ta’lim muassasalarida fan asoslarni yangi pedagogic texologiyalar asosida o’qitishga tashkil etishga tayyorlash, ularni oily o’quv yurtida butun o’qish davrida kompleks ravishda amalga oshirilishi lozim. Pedagogik, psixologik , falsafiy, sotsial va uslubiy metodik hamda ta’limning texnika vositalari va axborot texnologiyalariga doir bilimlarni ularga tegishli fanlarni o’rganish jarayonida oladilar, umumiy ko’nikma va malakalarni laborotoriya-seminar mashg’ulotlarda, maktabda pedagogik amaliyot o’tash davrida egallaydilar. Pedagogik profildagi fakultetlar o’quv rejalariga kiritilgan “Yangi pedagogik texnologiyalar” fani bo’lajak pedagoglarga o’qish o’qitish jarayoniga texnologik yondoshuvni amalga oshirish b’yicha maxsus bilim va ko’nikmalarni berishi zarur. [ 4; 3 bet] Bizning mamlakatamizda pedagogik innovatsiyaning rivojlanish keng jamoatchi- pedagoglar harakati maktabning tez rivojlanishiga bo’lgan talab va uni pedagoglar amalga oshira bilmasliklari o’rtasidagi yuzaga kelgan qarama-qarshiliklar bilan bogliq. Yangiliklarni qo’llash umumyligi kengaydi. Shu sababli yangi bilimlarga bo’lgan talab, yangi “yangilik”, “yangi innovatsiya”, “innovatsion jarayon” tushunchalarini anglash talabi keskinlashdi.

“Innovatsiya” so’zi ingliz tilidan kelib chiqqan, uning tarjimasi “yangilash”, “o’zgartirish”, “yangilik kiritish” degan ma’nolarni bildiradi. Bizning adabiyotlarimizda innovatsiya muammolari ko’p vaqtgacha iqtisodiy tadqiqotlar tizimida o’rganilib kelinmoqda. Ammo vaqt o’tishi bilan jamiyat hayoti faoliyatining hamma sohalarida innovatsion o’zgarishlar sifat xarakteristkalarini baholash muammosi yuzaga keladi, ammo o’zgarishlarni faqatgina iqtisodiynazariyalar bilan aniqlab bo’lmaydi. Innavatsion jarayonlarni o’rganish uchun boshqa yo’llar zarur, unda innovatsion tahlil faqatgina. Fan va texnika erishgan zamonaviy yutuqlaridan foydalanishnigina o’z ichiga olmay, balki boshqarish, ta’lim, huquq va boshqa sohalarni ham qamrab oladi. Innovatsion pedagogik muammolarini yechilishini izlash ta’lim sohasida innovatsion jarayonlar borishi xususiyatlari, mazmuni, tarkibi va klassifikatsiyasini tekshirish natijalarini tahlil (analiz) qilish bilan bog’liq. “Innovatsiya” tushunchasi birinchi marta XIX asrda madaniyatshunoslar o’rganishlarida paydo bo’ldi va bir madaniyat elementlarini boshqasiga joriy qilish ma’nosini bildirgan. Uning bu ma’nosi hozirgacha etaografiyada saqlanib qolgan. XX asr boshlarida yangi bilim sohasi yangiliklarni kiritish, qollash yuzaga keldi. U mahsulot ishlab chiqarish sohasida texnik yangiliklarni kiritish qonuniyatlarini o’rgana boshladi. Yangiliklarni kiritish haqidagi fan-innovatika-firmalarning yani reja, xizmatlarni ishlab chiqish va tadbiq etish faoliyatiga talablari keskin oshib borishiaks ettirilgan holda paydo bo’ladi. 30 yillarda AQSHda “firma innovatsion siyosati”, “innovatsion jarayon” atamalari paydo bo’ldi. 60-70 yillarda g’arbda firmalar va boshqa korxonalar amalga oshirilayotgan yangiliklarni emperik tekshirishlar keng quloch yoyadi. Shu bilan birga diqqat ikki asosiy tekshirishlar sohasiga qaratiladi, ularning har birida o’z nazariy- metedologik madaniyati ustun turadi.[ 5; 179 -180 bet ] O’rta Osiyoning mutaffakir allomalaridan Bahoviddin Naqshband, al-Kindiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus,

Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Husayn Voiz Koshifiy, Abdulla Avloniy, Mahmudxo’ja Behbuddiy, Abdurauf Abdurahimboy o’g’li Fitrat, Hamza Hakimzoda, Asqar Zunnunov Abdulhamid Cho’lpon va boshqa mashhur qomusiy olimlar ta’lim tarbiya va madaniyatning rivojlanishining tengi yo’q vakillari hisoblanadi. Hozirgi zamon o’qituvchising asosiy fazilatlaridan biri o’z kasbiga sadoqatliligi, g’oyaviy e’tiqodliligi, o’z kasbini sevishi, bu kasbga bo’lgan cheksiz sadoqat o’qituvchining boshqa kasb egalaridan ajralib turadi. Chunki maktabda ta’lim tarbiya ishining yuqori saviyada olib borilishi faqat o’qituvchiga, uning kasbiy tayyorgarligiga bog’liq. O’qituvchi shaxsiga qo’yiladigan talablardan birishuki, u o’zi o’qitayotgan predmetlarni chuqur bilishi, uning metodikasini o’zlashtirib olgan bo’lishi zarur. Predmetni va uning nazariyasini chuqur bilishi, uni qiziqarli etib o’quvchilarga yetkaza olishi bolalarni shu predmetga bo’lgan qiziqishini oshiradi. O’qituvchi obro’sini ko’taradi. O’quvchilar o’qituvchi bilimining bu bilimlarni bolalarga yetkaza olish imkoniyatlarini qadirlabgina qolmay balki uning shu predmetga bo’lgan qiziqishini, uning fidoyiligini ham taqdirlashadi [6; 39,40 bet.] O’qituvchining yuksak madaniyati, uning teran bilim doirasi ta’lim tarbiya ishlarini muvaffaqiyatli kechishiga yordam beradi. Hozirgi zamon o’qituvchisi ayniqsa, boshlang’ich sinf o’qituvchisi milliy qadiryatlarimizni bilibgina qolmay, uni keng ota onalar jamoatchiligi ichida, sinfda otashin targ’ibotchisi ham bo’lishi kerak. O’qituvchi kasbiga xos bo’lgan muhum fazilatlardan, talablardan biri-bolalarni sevish, ularning hayoti bilan qiziqish, har bir shaxsni hurmat qilishdan iboratdir. Bolani sevgan, butun kuch va bilimini bolalarning kelajagi buyuk Vatanga sodiq fuqaro qilib tarbiyalashga safarbar qila oladigan odamgina haqiqiy o’qituvchi bo’la oladi. Bolaga befarq, uning kelajagi bilan qiziqmaydigan, o’qituvchilik kasbiga loqayd odam haqiqiy o’qituvchi bo’la olmaydi. O’qituvchiga shaxsiga qo’yiladigan umumiy talablar bilan boshlang’ich sinf o’qituvchisi kasbining o’ziga xosligi ayrim spetsifik talablarni keltirib chiqaradi.

Chunonchi, boshlang’ich sinf o’qituvchisi anatomiya, fizologiya, maktab gigienasi fanlaridan xabardor bo’lmog’i, o’quvchilarf faoliyatini sh fanlar tavsiya asosida tashlik etishi lozim; (sinflarni gigienik talabga javob berishi, o’quvchilar rejimi, ularni aqliy va jismoniy rivojlanishini kuzatish va to’g’ri yo’naltirish); o’qituvchi o’z nutqini idora qilishi, ovozning baland-pastligiga ahamiyat berishi (ortiqcha qattiq (baland ovoz bilan) gapirish ham, sekin gapirish ham bolalarni charchatib qo’yadi): nutqning jonli, ifodali bo’lishiga e’tibor berish; bolalarni charchatib qo’ymaslik maqsadida darsda ish turlarini tez-tez o’zgartirib olishi; ota-onalar orasida pedagogik bilimlarni targ’ib qilishi, ular bilan yaqindan aloqa o’rnata olishi (bu faoliyat turi boshlang’ich sinf o’quvchilarining xulq- atvorini, mayillarini, jismoniy holatini o’rganishga yordam beradi) va ularni tarbiyaviy ta’sir o’tkazishga yordamlashishi kerak. Nihoyat u o’z ustida tinmay ishlamog’i lozim. O’qituvchining kasbiy shakllanish jarayoni. O’qituvchining kasbiy shakllanish jarayoni institut dargohida ta’lim olish jarayonidan boshlanadi. Pedagogika institutlarining o’quv-reja va fanlar bo’yicha dasturlarida bo’lajak o’qituvchilarga shu kasbning sir asrorlarini o’rgatish, ilmiy bilimlar berish, boshlang’ich sinf o’qituvchisiga kasbi haqida ma’lumot va ko’nikma berish nazarda tutiladi [7]. “Boshlang’ich ta’lim konsepsiyasi”da boshlang’ich sinf o’qituvchisining qiyofasi quyidagicha ta’riflanadi: “…eng muhimi, bolalarda o’qish, o’rganishga chinakam havas, ishtiyoq uyg’otuvchi, e’tiqot hosil qiluvchi ustoz sifatida alohida o’rin tutadi”. Bu konsepsiyada boshlang’ich sinf o’qituvchisiga qo’yiladigan quyidagi talablar ham keltiriladi: - O’zbekiston- kelajagi buyuk davlat ekaniga ishonadigan milliy iftixor tuyg’usiga ega bo’lishi; - bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy qadiryatlarimiz asosida tarbiya qila olishi; - nutqi ravon, xalq tili boyligi, ifoda usuli va tasvir vositalarni, adabiy til uslub va me’yorini to’la egallagan bo’lishi zarur. O’qituvchilik kasbiga xos bo’lgan bunday fazilatlarni undagi pedagogik odob shakllantiradi. Pedagogic odob o’qituvchining yuksak kasbiy fazilatidir. U

O'xshashlar

O‘zbekistonda mustaqillik yillarida milliy ta’lim tizimini shakllantirishning nazariy asoslari.
Sportning nazariy asoslari.
Sportning nazariy asoslari
NEYROLINGVISTIKANING NAZARIY ASOSLARI
Innovatsion pedagogik faoliyat. Uzluksiz ta’lim tizimi informatika o’qituvchisining innovatsion pedagogik faoliyati