Daryolarda to‘linsuv davri va toshqin suvlari elementlarini hisoblash
![Daryolarda to‘linsuv davri va toshqin suvlari elementlarini hisoblash
Reja:
1. Daryolarning suv rejimi davrlari
2. Daryolarni suv rejimi davrlariga ko‘ra tasniflash
3. To‘lin suv davri oqimi va uni hisoblash usullari
4. To‘lin suv davrining asosiy ko‘rsatkichlari va ularni hisoblash usullari](/data/documents/76bb7cb2-25f2-4b95-9da0-d13f33819dad/page_1.png)
![Daryolar suv rejimining yillik o‘zgarishini bir necha harakterli qismlarga -
ko‘p suvli, ya’ni to‘linsuv, kam suvli va toshqin davrlariga ajratish mumkin. Ular
umumiy nom bilan suv rejimi davrlari deb ataladi.
Daryolar suv rejimining davrlari soni turli tabiiy geografik zonalarda
joylashgan daryolar uchun turlicha - ikkitadan to to‘rttagacha bo‘lishi mumkin.
Masalan, tekislik hududlarida quyidagi to‘rt davr kuzatiladi: bahorgi to‘linsuv
davri (polovode), yozgi kam suvli davr (yozgi mejen), kuzgi toshqin
davri (pavodok), qishki kam suvli davr (kuzgi mejen). Ba’zi tekislik daryolarida
kuzgi toshqin davri kuzatilmasligi mumkin, yozgi to‘linsuv davri uzoq muddatga
cho‘ziladigan daryolarda esa yozgi kam suvli davr kuzatilmaydi.
O‘rta Osiyoning nisbatan yirik daryolarida esa asosan ikkita davr, bahorgi -
yozgi to‘linsuv davri va kuzgi - qishki kam suvli davr kuzatiladi.
To‘linsuv davri deb, daryoda suvning ko‘payishi har yili deyarli bir xil
mavsumda takrorlanadigan va uzoq vaqt (2-6 oy) davom etadigan davrga aytiladi.
Bu davrda daryo qayirlari suv ostida qoladi. Suv sathining keskin ko‘tarilishi esa
ayrim hollarda ko‘ngilsiz hodisalarga sabab bo‘ladi.
To‘linsuv davrining asosiy elementlariga quyidagilar kiradi: to‘linsuv
davrining boshlanish vaqti, ko‘tarilish tezligi va bu ko‘tarilishning davom etish
vaqti, to‘linsuv davrining balandligi va cho‘qqisi, to‘linsuv davrining pasayishi va
bu pasayishining davom etish vaqti, to‘linsuv davrining tugash vaqti, to‘linsuv
davrining umumiy davom etish vaqti, to‘linsuv davridagi oqim hajmi.
Toshqin davri deganda, daryo havzasiga yoqqan jala yomg‘irlar natijasida
daryodagi suv sathi va sarfining juda tez ortishi va shunday keskin kamayishi
tushuniladi. Toshqin davri o‘zining qisqa muddatliligi, oqim hajmining nisbatan
kichikligi hamda ayni bir daryoda butun yil davomida turli davrlarda kuzatilishi
bilan to‘linsuv davridan farq qiladi. Tog‘li hududlarda, jumladan O‘rta Osiyo
daryolarida havo haroratining keskin ko‘tarilishi natijasida qor yoki muzliklarning
jadal erishi hisobiga ham toshqinlar kuzatilishi mumkin.
Kam suvli davr - daryolar suv rejimining to‘linsuv va toshqin davrlariga
nisbatan kam suvliligi bilan farq qiladigan davridir. Kam suvlilikning asosiy sababi](/data/documents/76bb7cb2-25f2-4b95-9da0-d13f33819dad/page_2.png)
![suv to‘plash havzasidan daryoga kelib tushadigan suv miqdorining keskin
kamayishidir.
Suv rejimining turlariga ko‘ra daryolarni oddiy va murakkab rejimli
daryolarga ajratish mumkin. O‘z suvini har xil geografik zonalardan yig‘adigan
katta daryolar uchun (Nil, Amur, Yenisey, Pechora, Dunay va boshqalar)
murakkab rejim xosdir. Bir xil geografik zonada joylashgan o‘rta va kichik
daryolar oddiy rejimga ega bo‘ladi.
Bizga ma’lumki, daryolarninig suv tartibida quyidagi davrlar kuzatiladi:
to‘lin suv davri; toshqin suv davri va kam suvli davr.
To‘lin suv davri deb, daryo havzalarida qor va muzliklarning erishi
natijasida daryoda suv sathining uzoq muddat davomida ko‘tarilgan holda turish
davriga aytiladi. Daryolarda bunday holat yildan-yilga deyarli bir vaqtda
kuzatiladi. To‘lin suv davri kuzatilishi vaqtiga qarab bahorgi, bahor-yozgi va
yozgi bo‘ladi.
Bahorgi to‘lin suv davri asosan qor va qor-yomg‘ir suvlaridan kelib
chiqib, u asosan tekislikdagi daryo havzalarida kuzatiladi. To‘lin suv davrida
o‘tuvchi suv sarflarining maksimal qiymatlari cho‘l va chalacho‘l zonalarda
mart-aprel oylarida, o‘rmon zonalarida aprel, tundra zonasida may-iyun oylarida
kuzatiladi.
Bahor-yozgi to‘lin suv davri asosan o‘rtacha balandlikka ega bo‘lgan
tog‘lardan boshlanadigan daryolarda, ya’ni to‘yinish manbai abadiy qor
chizig‘idan pastda joylashgan daryo havzalarida kuzatiladi. Bu daryolarda suv
sarflariniing maksimal qiymatlari may-iyun oylariga to‘g‘ri keladi, to‘lin suv
davri 3-5 oygacha davom etadi.
Yozgi to‘lin suv davri baland tog‘lardagi muzlik va mangu qorliklardan
to‘yinadigan daryolarda kuzatiladi. Bu xil daryolarda to‘lin suv davri uzoq,
oktyabrgacha davom etishi mumkin. Suv sarflarining maksimal qiymatlari yilning
eng issiq oylari (iyul-avgust) da kuzatiladi.
2. Daryolarni suv rejimi davrlariga ko‘ra tasniflash](/data/documents/76bb7cb2-25f2-4b95-9da0-d13f33819dad/page_3.png)
![Daryolarni suv rejimi davrlariga ko‘ra guruhlarga ajratish, ya’ni tasniflash
mumkin. B.D.Zaykov MDH hududidagi daryolarni quyidagi 3 ta guruhga bo‘ldi
(8.1-rasm):
a) to‘linsuv davri bahorda kuzatiladigan daryolar;
b) to‘linsuv davri yozda kuzatiladigan daryolar;
v) toshqinli suv rejimiga ega bo‘lgan daryolar.
O‘rganilayotgan hududda to‘linsuv davri bahorda kuzatiladigan
daryolar ko‘pchilikni tashkil etadi. To‘linsuv davrining xususiyatlariga va suv sarfi
hamda suv sathi rejimlarining boshqa davrlardagi o‘zgarishlariga bog‘liq holda bu
guruhdagi daryolar beshta turga bo‘linadi: Qozog‘iston, Sharqiy Yevropa, G‘arbiy
Sibir, Sharqiy Sibir va Oltoy turlari.
To‘linsuv
davri yilning iliq vaqtlarida kuzatiladigan daryolar guruhiga Uzoq
Sharq va Tyanshan turlari kiradi.
Toshqinli
rejimga ega bo‘lgan daryolarda to‘linsuv davri bo‘lmaydi. Ular
katta yoki kichik vaqt oraliqlariga bo‘lingan, ketma-ket kuzatiladigan yomg‘irli
toshqin davrlari bilan ajralib turadi. Bu guruhdagi daryolar nisbatan kam tarqalgan.
Toshqin davrining yil davomida taqsimlanishiga ko‘ra ushbu guruh daryolari
quyidagi uchta turga bo‘linadi: Qora
dengiz bo‘yi, Qrim va Shimoliy Kavkaz.](/data/documents/76bb7cb2-25f2-4b95-9da0-d13f33819dad/page_4.png)
![1 - rasm. Daryolarning suv rejimi davrlari bo‘yicha tasnifi
Bu tasnifni hozirgi kun talablariga to‘la javob beradi, deb bo‘lmaydi. Turli
balandlik zonalaridan suv to‘playdigan va shu tufayli turlicha to‘yinish
manbalariga ega bo‘lgan O‘rta Osiyo daryolarining yagona-Tyanshan turiga
kiritilishi buning yorqin misolidir.
3. To‘lin suv davrining asosiy ko‘rsatkichlari va ularni hisoblash usullari
To‘lin suv davrining asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat:
To‘lin suv davrining boshlanish vaqti;
To‘lin suv davrining davom etish muddati;
To‘lin suv davriniing tugash vaqti;
4.To‘lin suv davrida kuzatilgan suv sarfining maksimal qiymati;
5. To‘lin suv davrida oqib o‘tgan oqim hajmi.](/data/documents/76bb7cb2-25f2-4b95-9da0-d13f33819dad/page_5.png)
![To‘lin suv davrining o‘lcham ko‘rsatkichlarini gidrometrik kuzatishlar
bo‘lganda va bo‘lmaganda hisoblash usullari mavjud.
Gidrometrik kuzatishlar yetarlicha uzun qator bo‘lganda (n>25) hisoblashda
kuzatilgan davr uchun sutkali suv sarflari asosida alohida yillar uchun
gidrograflar chiziladi.
To‘lin suv davrining boshlanish muddati (sanasi) gidrograflar asosida
aniqlanadi. Bu masala qator olimlarni qiziqtirgan. Ular orasida Z.V. Djordjio bu
borada tadqiqotlar olib borib, quyidagi qonuniyatlarni tavsiya qilishga erishgan.
1.To‘lin suv davrining boshlanishida sutkalar orasida suvning tebranishi
kuzatiladi, ya’ni kunduzi haroratning ko‘tarilishi natijasida suv sarfining ortishi va
tungi vaqtda esa, aksincha, haroratning pasayishi natijasida suv sarfining
kamayishi yaqqol seziladi;
2.To‘lin suv davri vaqtida havoning harorati va suv sarflari orasida
bog‘lanish Q f(t o
h ) tiklanadi, suvlilikning boshqa davrlarida, jumladan kam
suvli davrda bunday bog‘lanish kuzatilmaydi;
3. 0 o
izoterma chizig‘i mavsumiy qor chizig‘idan yuqorida bo‘ladi.
To‘lin suv davrining tugash sanasini aniqlashga keladigan bo‘lsak,
tadqiqotchilarning fikriga binoan, u nisbatan shartli harakterga ega. Shunday
bo‘lsa ham quyidagilarni e’tiborga olish kerak:
Havo haroratining o‘rtacha sutkalik qiymatining 0 o
dan manfiy qiymatga
o‘tgan sanasi belgilanadi;
Daryo suvlarining to‘lqinlanishi kamayib, ravon oqimga o‘tadi. Buni
gidrografdan ham ko‘rish mumkin;
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, to‘lin suv davrining tugashi vaqtida suv
sarflari to‘lin suv davrining boshlanishidagi suv sarfiga nisbatan ko‘p
bo‘ladi.
To‘lin suv davrining davom etish muddati (kunlar yoki sutkalar hisobida)
uning boshlanishi va tugashi sanalari orasidagi kunlar hisoblanadi.
To‘lin suv davrining oqim hajmi ham alohida yillar uchun quyidagicha
hisoblanadi:](/data/documents/76bb7cb2-25f2-4b95-9da0-d13f33819dad/page_6.png)
![.
Kerakli ta’minlanishdagi to‘lin suv davri hajmini hisoblash uchun,
ta’minlanish egri chizig‘i parametri -S
V , C
S , larni hisoblash talab qilinadi.
Ular asosida aniqlanadi.
To‘lin suv davri o‘lcham ko‘rsatkichlarini gidrometrik kuzatishlar bo‘lmaganda
aniqlash usullari.
Tekislik daryolari to‘lin suv davrining boshlanish sanasini Antonov
izochiziqlar ko‘rinishidagi haritadan aniqlashni tavsiya qildi. Buning uchun daryo
havzasi og‘irlik markazining geografik koordinatalari ( o
o
) ishlatiladi.
To‘lin suv davrining davom etishi (sutkalarda) B.V.Polyakov ifodasi
yordamida aniqlanadi, u quyidagi ko‘rinishga ega:
bunda t- to‘lin suv davrining davom etish muddati-kunlarda; e- daryoning
uzunligi, km da; a-geografik parametr bo‘lib, a 25 ga teng.
To‘lin suv davrida oqib o‘tgan oqim qalinligi (h, mm) ni aniqlashda DGI
tomonidan tavsiya qilingan izochiziqlar haritasini ishlatamiz. Bundan tashqari
DGI tomonidan to‘lin suv davri oqimining o‘zgaruvchanligi haritasi ishlab
chiqilgan. Tog‘li hududdagi daryolar uchun to‘lin suv davri ko‘rsatkichlarini
aniqlash uchun to‘lin suv davri oqimi elementlari bilan daryo havzasiniing
o‘rtacha balandliklari orasidagi bog‘lanishdan foydalaniladi.](/data/documents/76bb7cb2-25f2-4b95-9da0-d13f33819dad/page_7.png)
![ADABIYOTLAR
1. Gandin L.S. Kogan R.L. Statisticheskiye metodi interpretatsii
meteorologicheskix dannix. -L.: GMI, 1976.
2. Gruza G.V., Reytenbax R.G. Statistika i analiz gidrometeorologicheskix
dannix. -L., GMI, 1982.
3. Gandin L.S., Danovich A.M. i dr. Praktikum po chislennim metodam
prognoza pogodi. -L.: GMI, 1978.
4. Belov P.N Chislennie metodi prognoza pogodi. –L. GMI, 1975.
5. Panovskiy G.A., Brayer. Statisticheskiye metodi v meteorologii. –L.
GMI, 1972.
6. Grigorev V.I. Avtomatizirovannaya obrabotka gidrometeorologicheskoy
informatsii. –L. GMI, 1979.](/data/documents/76bb7cb2-25f2-4b95-9da0-d13f33819dad/page_8.png)
Daryolarda to‘linsuv davri va toshqin suvlari elementlarini hisoblash Reja: 1. Daryolarning suv rejimi davrlari 2. Daryolarni suv rejimi davrlariga ko‘ra tasniflash 3. To‘lin suv davri oqimi va uni hisoblash usullari 4. To‘lin suv davrining asosiy ko‘rsatkichlari va ularni hisoblash usullari
Daryolar suv rejimining yillik o‘zgarishini bir necha harakterli qismlarga - ko‘p suvli, ya’ni to‘linsuv, kam suvli va toshqin davrlariga ajratish mumkin. Ular umumiy nom bilan suv rejimi davrlari deb ataladi. Daryolar suv rejimining davrlari soni turli tabiiy geografik zonalarda joylashgan daryolar uchun turlicha - ikkitadan to to‘rttagacha bo‘lishi mumkin. Masalan, tekislik hududlarida quyidagi to‘rt davr kuzatiladi: bahorgi to‘linsuv davri (polovode), yozgi kam suvli davr (yozgi mejen), kuzgi toshqin davri (pavodok), qishki kam suvli davr (kuzgi mejen). Ba’zi tekislik daryolarida kuzgi toshqin davri kuzatilmasligi mumkin, yozgi to‘linsuv davri uzoq muddatga cho‘ziladigan daryolarda esa yozgi kam suvli davr kuzatilmaydi. O‘rta Osiyoning nisbatan yirik daryolarida esa asosan ikkita davr, bahorgi - yozgi to‘linsuv davri va kuzgi - qishki kam suvli davr kuzatiladi. To‘linsuv davri deb, daryoda suvning ko‘payishi har yili deyarli bir xil mavsumda takrorlanadigan va uzoq vaqt (2-6 oy) davom etadigan davrga aytiladi. Bu davrda daryo qayirlari suv ostida qoladi. Suv sathining keskin ko‘tarilishi esa ayrim hollarda ko‘ngilsiz hodisalarga sabab bo‘ladi. To‘linsuv davrining asosiy elementlariga quyidagilar kiradi: to‘linsuv davrining boshlanish vaqti, ko‘tarilish tezligi va bu ko‘tarilishning davom etish vaqti, to‘linsuv davrining balandligi va cho‘qqisi, to‘linsuv davrining pasayishi va bu pasayishining davom etish vaqti, to‘linsuv davrining tugash vaqti, to‘linsuv davrining umumiy davom etish vaqti, to‘linsuv davridagi oqim hajmi. Toshqin davri deganda, daryo havzasiga yoqqan jala yomg‘irlar natijasida daryodagi suv sathi va sarfining juda tez ortishi va shunday keskin kamayishi tushuniladi. Toshqin davri o‘zining qisqa muddatliligi, oqim hajmining nisbatan kichikligi hamda ayni bir daryoda butun yil davomida turli davrlarda kuzatilishi bilan to‘linsuv davridan farq qiladi. Tog‘li hududlarda, jumladan O‘rta Osiyo daryolarida havo haroratining keskin ko‘tarilishi natijasida qor yoki muzliklarning jadal erishi hisobiga ham toshqinlar kuzatilishi mumkin. Kam suvli davr - daryolar suv rejimining to‘linsuv va toshqin davrlariga nisbatan kam suvliligi bilan farq qiladigan davridir. Kam suvlilikning asosiy sababi
suv to‘plash havzasidan daryoga kelib tushadigan suv miqdorining keskin kamayishidir. Suv rejimining turlariga ko‘ra daryolarni oddiy va murakkab rejimli daryolarga ajratish mumkin. O‘z suvini har xil geografik zonalardan yig‘adigan katta daryolar uchun (Nil, Amur, Yenisey, Pechora, Dunay va boshqalar) murakkab rejim xosdir. Bir xil geografik zonada joylashgan o‘rta va kichik daryolar oddiy rejimga ega bo‘ladi. Bizga ma’lumki, daryolarninig suv tartibida quyidagi davrlar kuzatiladi: to‘lin suv davri; toshqin suv davri va kam suvli davr. To‘lin suv davri deb, daryo havzalarida qor va muzliklarning erishi natijasida daryoda suv sathining uzoq muddat davomida ko‘tarilgan holda turish davriga aytiladi. Daryolarda bunday holat yildan-yilga deyarli bir vaqtda kuzatiladi. To‘lin suv davri kuzatilishi vaqtiga qarab bahorgi, bahor-yozgi va yozgi bo‘ladi. Bahorgi to‘lin suv davri asosan qor va qor-yomg‘ir suvlaridan kelib chiqib, u asosan tekislikdagi daryo havzalarida kuzatiladi. To‘lin suv davrida o‘tuvchi suv sarflarining maksimal qiymatlari cho‘l va chalacho‘l zonalarda mart-aprel oylarida, o‘rmon zonalarida aprel, tundra zonasida may-iyun oylarida kuzatiladi. Bahor-yozgi to‘lin suv davri asosan o‘rtacha balandlikka ega bo‘lgan tog‘lardan boshlanadigan daryolarda, ya’ni to‘yinish manbai abadiy qor chizig‘idan pastda joylashgan daryo havzalarida kuzatiladi. Bu daryolarda suv sarflariniing maksimal qiymatlari may-iyun oylariga to‘g‘ri keladi, to‘lin suv davri 3-5 oygacha davom etadi. Yozgi to‘lin suv davri baland tog‘lardagi muzlik va mangu qorliklardan to‘yinadigan daryolarda kuzatiladi. Bu xil daryolarda to‘lin suv davri uzoq, oktyabrgacha davom etishi mumkin. Suv sarflarining maksimal qiymatlari yilning eng issiq oylari (iyul-avgust) da kuzatiladi. 2. Daryolarni suv rejimi davrlariga ko‘ra tasniflash
Daryolarni suv rejimi davrlariga ko‘ra guruhlarga ajratish, ya’ni tasniflash mumkin. B.D.Zaykov MDH hududidagi daryolarni quyidagi 3 ta guruhga bo‘ldi (8.1-rasm): a) to‘linsuv davri bahorda kuzatiladigan daryolar; b) to‘linsuv davri yozda kuzatiladigan daryolar; v) toshqinli suv rejimiga ega bo‘lgan daryolar. O‘rganilayotgan hududda to‘linsuv davri bahorda kuzatiladigan daryolar ko‘pchilikni tashkil etadi. To‘linsuv davrining xususiyatlariga va suv sarfi hamda suv sathi rejimlarining boshqa davrlardagi o‘zgarishlariga bog‘liq holda bu guruhdagi daryolar beshta turga bo‘linadi: Qozog‘iston, Sharqiy Yevropa, G‘arbiy Sibir, Sharqiy Sibir va Oltoy turlari. To‘linsuv davri yilning iliq vaqtlarida kuzatiladigan daryolar guruhiga Uzoq Sharq va Tyanshan turlari kiradi. Toshqinli rejimga ega bo‘lgan daryolarda to‘linsuv davri bo‘lmaydi. Ular katta yoki kichik vaqt oraliqlariga bo‘lingan, ketma-ket kuzatiladigan yomg‘irli toshqin davrlari bilan ajralib turadi. Bu guruhdagi daryolar nisbatan kam tarqalgan. Toshqin davrining yil davomida taqsimlanishiga ko‘ra ushbu guruh daryolari quyidagi uchta turga bo‘linadi: Qora dengiz bo‘yi, Qrim va Shimoliy Kavkaz.
1 - rasm. Daryolarning suv rejimi davrlari bo‘yicha tasnifi Bu tasnifni hozirgi kun talablariga to‘la javob beradi, deb bo‘lmaydi. Turli balandlik zonalaridan suv to‘playdigan va shu tufayli turlicha to‘yinish manbalariga ega bo‘lgan O‘rta Osiyo daryolarining yagona-Tyanshan turiga kiritilishi buning yorqin misolidir. 3. To‘lin suv davrining asosiy ko‘rsatkichlari va ularni hisoblash usullari To‘lin suv davrining asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat: To‘lin suv davrining boshlanish vaqti; To‘lin suv davrining davom etish muddati; To‘lin suv davriniing tugash vaqti; 4.To‘lin suv davrida kuzatilgan suv sarfining maksimal qiymati; 5. To‘lin suv davrida oqib o‘tgan oqim hajmi.