logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. DORIVOR O’SIMLIKLAR URUG’CHILIK BAZASINI TASHKIL ETISH

DORIVOR O’SIMLIKLAR URUG’CHILIK BAZASINI TASHKIL ETISH

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.88671875 KB
Ko'chirib olish
DORIVOR O’SIMLIKLAR URUG’CHILIK BAZASINI TASHKIL ETISH Reja : 1. Daraxtzorda daraxtlarni seleksion baholash 2. Ko ’ p yiillik dorivor o ’ t o ’ simliklar urug ’ chilik bazasini tashkil etish . 3. Bir yiillik dorivor o ’ t o ’ simliklar urug ’ chilik bazasini tashkil etish . Dorivor o ’ simliklar urug ‘ chiligi yaxshi yetilgan , yetilayotgan o ‘ rta yoshdagi daraxt va daraxtzorlar , shuningdek yahshi pishib yetilgan o ' t o ' simliklar negizida seleksion asosda tashkil etiladi . Bu daraxtlar boshqalardan kompleks xo‘jalik qimmatbaho belgilari va xususiyatlari: tez o‘sishi, yuqori meva (urug‘) hosildorligi, tanasi va yog‘ochning sifati, zararkunanda va kasalliklarga, noqulay iqlim sharoitiga va muhitning boshqa omillariga chidamliligi bilan ajraladi. Daraxt va buta turlaridan qimmatbaho irsiy xususiyatlari va yuqori ekish sifatiga ega bo‘lgan urug‘larni olish uchun daraxtzorlarda doimiy va vaqtincha o‘rmon urug‘lari bazalari yaratiladi. Doimiy o‘rmon urug‘lari bazasiga plusli daraxtzorlar (urug‘li zakazniklar), urug‘ yig‘ib-terib olish uchun belgilangan maxsus shakllangan doimiy o‘rmon urug‘lari plantatsiyalari kiradi. Daraxtlarning urug‘lar bazasini tashkil etish daraxtzorlar va daraxtlarning seleksion bahosini, daraxt turlarining genetik fondini ajratish va saqlashni, o‘rmon urug‘lari plantatsiyasini yaratishni, doimiy o‘rmon urug‘lari uchastkalarini barpo etish va shakllantirishni, vaqtinchalik o‘rmon urug‘lari uchastkalarini barpo etishni o‘z ichiga oladi. Daraxtzorda daraxtlarni seleksion baholash Daraxtlar va daraxtzorlarni seleksion baholash ularning mahsuldorligi, yog‘ochi va mevasining sifati, hayotiy qobiliyati va boshqa o‘rmon xo‘jalik belgilaridan eng yaxshi ko‘rsatkichga ega bo‘lganlarida o‘tqaziladi. Bu yerlarda daraxtlar va daraxtzorlar plusli, normal va minuslilarga ajratiladi. Plusli daraxt va daraxtzor ikki usulda tanlanadi. Bu ish yaxshi daraxtzorlarda plusli daraxt va daraxtzorga nomzodlarni oldindan aniqlash bilan boshlanadi. Keyinchalik viloyat o‘rmon xo‘jaligi boshqarmasining vakili vegetatsiya davrida tanlangan daraxtlar va daraxtzorlarni ko‘rikdan o‘tkazadi va ularni pluslilar kategoriyasiga qabul qilinishi haqida qaror qabul qiladi. Har bir attestatsiyadan o‘tgan plusli daraxt va daraxtzorga belgilangan namunadagi pasport to‘ldiriladi. Plusli daraxtlar va daraxtzorlarga belgilar qo‘yiladi, atrofi o‘raladi. Belgi 1,5 m balandlikdagi daraxt tanasida oq moy bo‘yoq bilan 10 sm enlikda ko‘ndalang chiziq o‘tqaziladi va nomer yoziladi (Suratida davlat reestri bo‘yicha raqam, maxrajida esa korxona bo‘yicha raqam yoziladi). Plusli daraxtzor chegaralari burchaklarida stolbali qoziqlar bilan vizirlanadi, anshlaglar o‘rnatilib, tegishli ma’lumotlar yoziladi. Plusli daraxtlar xo‘jalik ahamiyati va xususiyati bo‘yicha bir xil sharoitda o‘sayotgan bir xil yoshdagi daraxtlardan ustun bo‘ladi. Ular o‘sish kuchi, tanasining sifati, sog‘lomligi va normal meva hosil berishi bilan ajralib turadi. Ularning diametri 60-70%, balandligi 15% ga daraxtzorlardagi daraxtlarning o‘rtacha ko‘rsatkichidan yuqori, ayrim hollarda bu ko‘rsatkichlar biroz past bo‘ladi (30 va 10%). Plusli daraxtlar tanasi to‘g‘ri, shox-shabbalari bir tekis rivojlangan bo‘ladi. Maxsus xo‘jalik tashkil etishda plusli daraxtlar ham yetishtirilayotgan daraxtzorlar talabiga javob berishi kerak. Plusli daraxtlar kesish uchun ajratilmaydi, shikastlanishdan himoyalanadi, zarurat tug‘ilganda atrofi o‘raladi. Plusli daraxtlardan tayyorlanadigan qalamchalar va urug‘lar o‘rmon urug‘lari plantatsiyalarini barpo etish uchun qo‘llaniladi. Agar vegetativ (urug‘li) nasl asosiy belgilarini va qimmatbaho xususiyatlarni o‘zida takrorlasa, bunday daraxtlar elitali deb tan olinadi. Normal daraxtlar - bu o‘sish kuchi va xususiyati bo‘yicha yaxshi va o‘rta daraxtlardir. Ular o‘rmon daraxtzorlarining asosiy qismini tashkil etadi. Ularning diametri daraxtzorlarning o‘rtacha ko‘rsatkichidan 15-20% ga ko‘p, bo‘yi esa bir necha barobar baland bo‘ladi. Daraxtlar ichidan ijobiy o‘sish (plus) ko‘rsatkichlariga yaqin bo‘lgan yaxshi daraxtlar ajratiladi. Normal daraxtlar o‘rmon barpo etish uchun foydalaniladigan asosiy urug‘ miqdorining manbayi bo‘lib xizmat qiladi. Minusli daraxtlar sust o‘sishi bilan farqlanadi. Daraxt tana yog‘ochining diametri daraxtzorlardagi daraxtlar o‘rtacha ko‘rsatkichining 50% ini tashkil etadi. Ularga qing‘ir, o‘zakli, shoxshabbalari yomon rivojlangan, kasallangan, zararlangan daraxtlar ham kiradi. Bu daraxtlardan (minusli) urug‘ yig‘ib-terib olish taqiqlanadi. Urug‘chilikda o‘rmon daraxtzorlarini seleksion baholash katta ahamiyatga ega. Tegishli darajasiga bog‘liq holda daraxtzorlar plusli, normal, minusli bo‘ladi (2.1- jadval). Bulardan tashqari, ekish maqsadi uchun tayyorlanadigan qator daraxt turlarining a’lo sifatli urug‘lariga texnik shartlar (TU-56 206-83) ishlab chiqilgan. Unga asosan urug‘lar navli (saralangan), yaxshilangan va normal urug‘larga bo‘linadi. 2.1-jadval Daraxtzorlarni seleksion baholash Daraxtlar Foydalanish katego- riyasi Xarakteristikasi maqsadi tartibi plusli Mahsuldorligi va sifati belgilangan o‘rmon o‘sish mintaqasida juda yuqori, 20-30% plusli daraxtlarni o‘z ichiga oladi Urug‘li zakazniklarda ajratiladi va urug‘ plantatsiyalari uchun urug‘ va qalam cha tayyorlash uchun foydalaniladi Kesishga ajratilmay- di, parvarishlash maq- sadida plusli daraxt lar o‘sishiga xalaqit beruvchi minusli daraxtlar kesiladi normal Mahsuldorligi va sifati yuqori va o‘rta Doimiy va vaqtincha o‘rmon urug‘lari uchastkalarini tuzish va urug‘ yig‘ib terish uchun foydalaniladi Urug‘ yig‘ib-terib olish yillari urug‘ tayyorlash maqsadida imkoniyatga qarab kesiladi. Doimiy o‘r- mon urug‘li uchast- kalari (DO‘UU) kesil- maydi. minusli Mahsuldorligi va sifati past, minusli daraxtlar ustunlik qiladi O‘rmon barpo etish va urug‘chilik uchun urug‘ olish taqiqlanadi O‘rmondan foydala - nish rejasi bo‘yicha kesiladi. Navli (saralangan) urug‘lar o‘rmon urug‘lari plantatsiyalarida (O‘UP) daraxtlarning fenotip belgilari (plusli) bo‘yicha a’lo vegetative navlarini yoki plusli daraxtlarning o‘zlarini sun’iy chatishtirish bilan changlanishini nazorat qilish usulida olinadi. Yaxshilangan urug‘lar, plusli va yaxshi normal daraxtlardan minusli daraxtlari olib tashlangan plusli daraxtzorlardan, normal daraxtzorlarda o‘sayotgan doimiy o‘rmon urug‘lari uchastkalaridan (DO‘UU), shuningdek, navli (saralangan) urug‘lardan yetishtirilgan urug‘ ko‘chat va ko‘chatlardan barpo etilgan plantatsiyalardan yig‘ib- terib olinadi. Doimiy o‘rmon urug‘lari bazalari o‘rmon urug‘lari plantatsiyalari va uchastkalarini birlashtiradi. Bu daraxtzorlar uzoq vaqt davomida daraxt va butalarning navli, elitali va gibrid urug‘larni olish uchun maxsus barpo etiladi. Ular sovuq urmaydigan zararli shamollardan himoyalangan, belgilangan daraxt turi o‘sishi uchun xarakterlijoylarda (qumli, vodiy, 8-10° nishablikdagi tog‘ qiyaliklari), nisbatan, tekis relyeflarda barpo etiladi. Bu maqsadda tuproq yoppasiga ishlanadi, yetishtirish davrida meva hosil berishiga va o‘rmonni himoyalashga aktiv ta’sir etuvchi kompleks tadbirlar o‘tqaziladi. O‘rmon urug‘lari plantatsiyalari vegetativ usulda va urug‘idan etishtirilgan bo‘ladi. Vegetativ usulda yetishtirilgan o‘rmon urug‘lari plantatsiyalari payvandlangan ko‘chatlar yoki plusli va elitali daraxtlar urug‘idan yetishtirilgan payvandtagga plusli va elitali daraxtlardan qalamchalarni payvandlab barpo etiladi. Vegetativ ko‘paytirish usuli plusli daraxtlarning irsiy belgilarini va xususiyatlarini to‘liq o‘zida saqlab qoladi, shuning uchun payvandli klonli o‘rmon urug‘lari plantatsiyalari o‘rmon daraxt va butalarining navli urug‘chiligida asosiy forma bo‘lib hisoblanadi. Turli daraxtlar uchun payvandlash usuli ularning biologik xususiyatlariga bog‘liq. Igna bargli daraxt turlari uchun novdaning yuqorigi qismi kurtak orqali yorib payvandlash, o‘zagini kambiyga ulash usuli yaxshi natija beradi. Grek yong‘og‘i, pista, bodom uchun kurtak payvand, to‘liqsiz trubka va kurtak ko‘zi “T” shaklidagi kesimga payvandlanadi. O‘zbekiston sharoitida ko‘pchilik daraxtlar uchun yozgi (iyul-avgust) uyquga ketgan kurtak bilan payvandlanadi. Meva hosilga kirgan madaniy pistazorlarda (Samarqand viloyatini Sarayqo‘rg‘on o‘rmon xo‘jaligi) vegetativ usulda o‘rmon urug‘lari plantatsiyalari barpo etilgan. Payvandlash uchun pistazordagi pistalardan qimmatbaho shakllari saralangan. Ular asosan yong‘og‘ining og‘irligi, kattaligi, yuqori foiz ochiqligi va shu kabi boshqa belgilari bilan xarakterlanadi. 2.2-jadval Sarayqo‘rg‘on o‘rmon xo‘jaligi pistazorlaridan ajratilgan pistaning qimmatli shakllariShakllari № 100 yong‘oq m assasi, gr M ag‘izining chiqi- shi, % Yong‘oq o‘lchovi, mm O chiqligi, % O chiqlik darajasi, m m M ag‘izidagi yog‘ m iqdori, % U zunligi Eni Q alinligi 3A 100,0 47,0 18,5 11,0 11,4 88 3,9 58,02 4A 98 51,3 20,9 11,4 9,2 82 1,9 59,60 111A 117,6 48,7 20,7 11,9 10,8 78 1,5 57,80 116A 81,8 52,4 18,6 10,5 9,5 96 1,6 57,30 117A 82,8 56,3 19,7 10,6 9,7 97 1,2 59,50 120A 81,4 51,5 17,9 10,8 8,9 95 0,8 55,30 O‘rmon urug‘lari plantatsiyalari payvandlangan ko‘chatlar bilan shox- shabbalarining rivojlanishi va namlik bilan ta’minlanish sharoitiga bog‘liq holda siyrak sxemalarda tuziladi - 5x5, 5x10, 10x10, 12x12 m. Har bir urug‘ plantatsiyalarida vegetativ nasl (klon) ko‘chatlarni ma’lum bir aniq sxema bo‘yicha aralashtirish va joylashtirish bilan farqlanadigan plusli yoki elitali daraxtlardan tarkib topadi. Bu erkak va urg‘ochi daraxtlarni va ikki uyli o‘simliklarni bir tekis joylashtirish uchun juda ahamiyatlidir. Turli parvarishlash tadbirlari bilan urug‘li daraxtlarning yaxshi o‘sishi va hosil berishi ta’minlanadi. Madaniy o‘rmonlarda qabul qilingan parvarishlash agrotexnikalaridan farqli urug‘li daraxtlarda shox-shabbalariga shakl beriladi, zarurat tug‘ilgan holatlarda siy- raklashtiriladi, vaqti-vaqti bilan payvandust novdalari shamol va boshqa omillar ta’sirida sinib ketmasliklari uchun bog‘lanadi, boshqalari tizimtik ravishda olib tashlanadi. Mexanizmlar o‘tishlari uchun xalaqit beradigan darajada o‘sib ketgan tana shoxlari kesib olinadi. Urug‘dan barpo etilgan o‘rmon urug‘lari plantatsiyalari. Bular navli va elita urug‘lardan yetishtirilgan urug‘ko‘chat yoki ko‘chatdan, yana plusli va elita daraxt urug‘laridan ekib barpo etiladi. Plantatsiyalardan turlararo chatishtirishdan birinchi avlodli gibrid urug‘lar va yaxshilangan irsiy xususiyatli qimmatbaho ekzotlar va boshqa turlar urug‘larini olish mumkin. Har bir plantatsiyadagi nasl kamida 20-25 plusli daraxtlarni o‘z ichiga olishi zarur. Ko‘chatzor- ning urug‘ ekish va yirik ko‘chat yetishtirish bo‘limida tanlangan daraxtlar nasli ajratilgan holatda yetishtiriladi. O‘rmon urug‘lari plantatsiyasini barpo etish uchun yetishtirilgan urug‘ko‘chatlardan va ko‘chatlardan, sifatli va kasallik-zararkunan- dalarga chidamliligi bo‘yicha yaxshilari tanlab olinadi. Plantatsiya, bog‘ usulida 5,0x5,0 m; 12,0x12,0 m sxemada barpo etiladi, maydonchalarda 1,0x1,0 m. Ularning markaz oraliqlari 5x5 m dan kam bo‘lmasligi zarur, maydonchalarning 1 ga maydondagi miqdori 400 dona. Alleya yoki qator usulida esa 1 m oraliqda, qatorlari orasi 8-10 m bo‘ladi ular kelajakda siyraklashtirib boriladi. Doimiy o‘rmon urug‘lari uchastkalari (DO‘UU) - bu tabiiy va madaniy o‘rmonlarda o‘suvchi belgilangan daraxt turi uchun uzoq muddat davomida irsiy xususiyati va ekish sifati bo‘yicha qimmatbaho urug‘lar olish maqsadida barpo etilgan yuqori mahsuldorli va yuqori sifatli uchastkalardir. Daraxtzorlarning kattaligi ularning yaxshi hosil berish davriga to‘g‘ri kelishi kerak. Yaxshi hosil berishi, o‘sishi, rivojlanishi uchun urug‘li daraxt- larga, ularning tarkibiy sifatini yaxshilash, urug‘ va meva hosilini yig‘ib-terib olish maqsadida DO‘UU daraxtzorlarini shakllantirish va parvarishlash maqsadida bir qator tadbirlar o‘tkaziladi: shox-shabbalariga shakl beriladi, tuproq yumshatiladi; o‘g‘it beriladi, kasallik va hasharotlarga qarshi kurash olib boriladi. Saksovulzorlar uchun O‘z O‘XITI xodimlari tomonidan DO‘UU ajratish va unda xo‘jalik yuritish bo‘yicha saksovulning biologik va o‘rmonchilik xususiyatlariga asoslangan tavsiyanomalar ishlab chiqilgan. DO‘UU saksovulning boshqa navlari uchun ham uch asosiy uslubdan biri bo‘yicha yaratilishi mumkin: - eng yaxshi uchastkalardagi mavjud daraxtlardan 1 yoki 2 bonitetli (yaxshi meva beradigan) keyinchalik hosilni yaxshilash bo‘yicha tadbirlar o‘tkazish sharti bilan ajratish; - DO‘UUda yosh o‘rmonlarni shakllantirish; - DO‘UU va plantatsiyalarda eng yaxshi ekish materialidan bo‘l- gan yangi o‘rmon urug‘i maydonlarini yaratish. DO‘UU ga ajratilgan saksovul daraxtlari kamida II bonitetga ega bo‘lishi, yoshi 12 dan kam bo‘lmasligi, urug‘dan o‘sib chiqqan, iloji boricha sof bo‘lishi kerak yoki ikkinchi darajali nav bilan kamroq (10-15% gacha) aralash bo‘lishi mumkin. Eng yaxshi to‘liqligi 0,3 0,4 shox-shabbalarning qoplamasining yig‘indisi gektariga summasi 2-3 ming m 2 bo‘ladi. O‘ta zich uchastkalarda (kesishni talab qiluvchi) umumiy may donning 15% dan oshmaganini egallashi mumkin. Ajratilgan uchastkalar asosiy daraxtlar maydonidan izolatsiyalangan bo‘lishi kerak, bu zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurash samarasini oshiradi. Uchastkaning eng yaxshi shakli to‘g‘ri to‘rtburchaklisidir. Uchastka hajmi turlicha bo‘lishi mumkin, yaxshisi 100 gektargacha. Uchastka kvartallar va bo‘linmalarda rivojlanadi. Bir-biriga yaqin joylashgan uchastkalar blokni tashkil etadi. Xo‘jalik uchun DO‘UUning zarur maydonini aniqlashda quyi- dagilar hisobga olinishi kerak: 1 ga daraxtzordan 10-15 yoshida yili ik o‘rtacha hosildorlik bo‘yicha 1,5-2,0 ts urug‘ olish mumkin, DO‘UUda barcha zaruriy o‘rmon xo‘jalik tadbirlari o‘tkazilganda esa hosilni gektaridan 3 ts gacha yig‘ish mumkin. Daraxtzorlarni normal, plusli va minusli uchastkalarga bo‘lib, seleksion baholashni meva berish davrida (oktabr-noyabr oylarida) o‘tqazish kerak. Bir paytning o‘zida plusli daraxtlarga nomzodlarni qizil bilan belgilab boriladi. Nomzodlarni kuzatib borish va hosilini 2-3 yil davomida yig‘ish kerak. So‘ngra urug‘larning yuqori tajriba- viy undirish barqarorligini (60% gacha), yaxshi urug‘ beradiganlarni pluslilarga o‘tkaziladi. DO‘UUda yuqori hosilning barqarorligini ta’minlash uchun gektariga daraxt va nihollarning optimal miqdorini saqlab turish kerak. 5 yoshdan 10 yoshgacha bu miqdor 700-900 tani, 10 yoshdan so‘ng esa 500-600 tani va 5 yoshgacha bo‘lganda ishonchlilari 1000 1500 tani tashkil etadi. Qora saksovulning yorug‘likni yaxshi ko‘rishi va zichlashganda hosili kamayishini hisobga olib, DO‘UU dagi asosiy tadbir kesib turish hisoblanadi. Uni buldozerda himoya ekinlarining eni 3 m gacha bo‘lgan 3x3 m li sxema bo‘yicha amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Kesib turish esa faol hosil berish davrida 6 yoshdan 20 yoshgacha kamida 2 marta bajariladi. DO‘UUda hosilni oshirishning zarur sharti kasallik va zarar- kunandalarga qarshi kurashish hisoblanadi. O‘zO‘XITI tomonidan ishlab chiqilgan oqqirov kasaliga qarshi oltingugurt, polikarbotsid va boshqalarni purkash yoki sepish usulida kurash choralarini qo‘llaniladi. DO‘UU larini yangi yerlarda ekish bilan yaratish yaxshiroqdir, chunki daraxtlar to‘liqligini boshqarish osonroq va kesish hajmi kamroq bo‘ladi. Qora saksovulning DO‘UU uchun suv va havo o‘tkazuvchanligi oson bo‘lgan, qumloq, qumoq tuproqlar (yer osti suvi 2-5 m chuqurlikda bo‘lgan) tanlanadi. Tuproqni tayyorlash ekishdan bir yil oldin pluglar yordamida 30-40 sm chuqurlikda amalga oshiriladi. Hay dash kengligi 2,8 m gacha bo‘lishi kerak. Yerni haydashda ko‘chat o‘tqazishdan bir yil oldin tuproq qora shudgorda ushlanadi. Tuproqni kuzgi tayyorlashda, madaniy o‘rmon ishlarini boshlashdan avval bahorda molalanadi. DO‘UU va ko‘chat ekish plantatsiyalarini yaratishda ko‘chatlar plusli xo‘jalik jihatdan muhim belgilari bo‘yicha tanlangan daraxtlarning urug‘laridan qumloq ko‘chatzorda bir yil oldin yetishtiriladi. Ko‘chatzorda ko‘chatlar shox- shabbalarining shakli taksatsiya ko‘rsatkichlari, kasallik va zararkunandalarga chidamliligi bo‘yicha tanlanadi. O‘tqazish uchun yaroqli ko‘chatlar - bu yer usti qismi 25 sm va undan baland, ildiz oldi poyasi 0,4-1,0 sm, ildizining uzunligi 35- 40 sm ga teng bo‘lgan ko‘chatlar hisoblanadi. Vaqtinchalik o‘rmon urug‘lari uchastkalari (VO‘UU) deb yetilgan va etilayotgan normal daraxtzorlarda urug‘lar yig‘ish uchun ajratilgan va maxsus tayyorlangan uchastkalarga aytiladi. VO‘UU ajratilishi madaniy o‘rmonlar ishlarini zarur hajmlarda bajarish o‘rmon xo‘jaligini yuqori sifatli urug‘ga bo‘lgan talabini ta’minlovchi DO‘UU va plantatsiyalarining yetishmasligi bilan bog‘liq. Hozirgi vaqtda urug‘larning asosiy qismi VO‘UUlarida yig‘ib olinadi. Yaqin 2-4 yil ichida kesiladigan, yetilgan va yetilayotgan daraxtzorlarda VO‘UU ajratish amalda ularni chegaralash, barcha maydonlarni yillik foydalanish uchastkalariga ajratish, chegara ustunlarini o‘rnatish va minusli daraxtlarni belgilash bilan bog‘liq. To‘liqligi 0,7 va undan yuqori bo‘lgan daraxtzorlarda kesishdan 5-8 yil oldin to‘liqlik 0,5-0,6 gacha siyraklashtiriladi. Hosil yili kesiladi. O‘zbekiston o‘rmonlari I guruhga kiradi va unda o‘rmon kesilmaydi. Faqat VO‘UU laridagi saksovulzor bunga kirmaydi. VO‘UUlardagi daraxtzorlarda sanitar ishlarini qilish, minusli daraxtlarni olib tashlash, meva va urug‘ hasharot - kasalliklari oldini olish tadbirlari olib boriladi. Shu bilan birgalikda o‘g‘it berish, qurigan va tushgan shoxlaridan tozalash, plusli daraxtlarni ajratish va ularni alohida parvarishlash maqsadga muvofiqdir. Bu uchastkalarda fenologik kuzatish olib borib, bu jarayonda hosil holati aniqlanadi, ularni saqlab olish choralari ko‘riladi. VO‘UU larini chorva boqilishidan qo‘riqlash zarur. Sun’iy ravishda o‘rmonlarni ko‘paytirishning samarasini aniqlovchi omillardan biri ularning geografik kelib chiqishi hisoblanadi. Tarix shuni ko‘rsatadiki irsiy xususiyatning farqlanishini hisobga olgan holda olib borilgan ishlar o‘rmonlarning nobud bo‘lishiga, kam mahsuldorli, egri yog‘ochli daraxtzorlar yetilishiga sabab bo‘lgan. Urug‘larning geografik kelib chiqishini, ona daraxtzorlarning o‘sish sharoitini hisobga olishning zarurligi har xil iqlimiy mintaqada va o‘sish sharoitida uzoq davr aniq bir muhitning ta’sirida irsiy populatsiya shakllanadi. Mahalliy sharoitga mos holda chidamli va mahsuldorli daraxt- zorlarni faqatgina o‘z xo‘jaligi sharoitida tayyorlangan urug‘lardan barpo etish mumkin. Alohida hollarda madaniy o‘rmonlar amaliyotida ayrim daraxt turlarining urug‘larini ma’lum bir masofadagi uzoqlikda ko‘paytirish mumkin. Urug‘larni geografik siljitishlarda o‘rmon urug‘larining geografik jihatdan hududlashtirishiga rahbarlik qilinishi zarur. Geografik jihatdan hududlashtirish - bu geografik hududni aniq genotipik tarkibdagi populatsiyaning evolutsion jarayonida shakllanishini asoslovchi tabiiy omillar bo‘yicha nisbatan bir turli qismlarga ajratishdir. Asosiy birligi o‘rmon urug‘lari rayoni, ya’ni nisbatan o‘xshash tabiiy sharoitlari va genotipik tarkibli populatsiyasi bo‘lgan aniq maydon (tur areali chegarasida) dir. Har bir o‘rmon urug‘chilik hududi uchun ekologik-geografik kelib chiqishi ma’lum populatsiya urug‘laridan foydalanish mo‘ljallangan. Hudud tabiiy sharoitlariga moslashgan mahalliy yoki ular bilan aralashgan populatsiyalar afzal ko‘riladi. Mahalliy urug‘lar - bu bevosita o‘rmon urug‘chilik hududi chegarasida yig‘ilgan urug‘lar. Boshqa o‘rmon urug‘chilik hududlaridan yig‘ilgan urug‘lar boshqa hududli urug‘lar deyiladi. Har bir o‘rmon urug‘chiligi hududida urug‘lar o‘rmon turlarining xo‘jalik guruhlari bo‘yicha alohida yig‘iladi. O‘rmon urug‘chiligini geografik jihatdan hududlashtirish o‘x- shash sharoitlarda ekiladigan, yana ham yaxshisi bir maydonda mamlakatning turli hududlaridan yig‘ilgan urug‘lardan foydalanib ekilgan geografik ekinlarining o‘sishi va holatini o‘rganish asosida ishlab chiqiladi. Turli hududlardagi urug‘lardan yaratilgan ekinlar- ning o‘sishi va moslashishi, ularning zararkunandalarga, kasalliklarga chidamliligi va boshqa belgilari qiyoslash yo‘li bilan qaysi hududda- gi urug‘lar yaxshi natija berishini o‘rganish imkonini beradi, ya’ni urug‘larni imkoniyat darajasida rayonlashtirish chegarasini aniqlash mumkin bo‘ladi. Bunda o‘tqazish masofasi dunyo mamlakatlarining joylashish o‘rniga nisbatan turlicha bo‘lishi mumkin. Ko‘p mamlakatlarda geografik ekinlarni qonuniy tartibda o‘rganish asosida o‘rmon urug‘lari fondidan foydalanishni geografik rayonlar bo‘yicha boshqarish amalga oshiriladi. Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Акопов И.Э.Важнейшие отечественные лекарственные растения и их приминение (справочник) Т., Медицина 1990. 120 б 2. Ahmedov O‘. Ergashev A., Abzalov.A Dorivor o‘simliklar va ularni o‘stirsh tex nologiyasi. Ukuv kullanma.Toshkent. 2008. 232 b 3. Atabaeva X.N. va boshq. O‘simlikshunoslik. T., «Mehnat», 2000. 4. Bo‘riev X. Ch., Dusmuratova S.I. Qishloq xo‘jaligi ekinlari urug‘shunosligi. Toshkent. “Mehnat”, 2000. 5. To‘xtaev B.Yo., Maxkamov T.X., To‘laganov A.A., Mamatkarimov A.I., Mahmudov A.V., Allayarov M.O‘. Dorivor va ozuqabop o‘simliklar plantatsiyalari ni tashkil etish va xom-ashyosini tayyorlash bo‘yicha yo‘riqnoma. – Toshkent, 2015. 144 b. 6. Атабаева Х.Н., Умарова Н.С. Лекарственные растения в ветеринарии. 7. Теdхин А.А. В.В. Вандышев Технология возделывания лекарственных растений. Учебное пособие. Москва.2008. 201стр. 8. E.T.Berdiev, M.X. Xakimova, G.B. Maxmudova. O‘rmon dorivor o‘simliklari. Ukuv kullanma. Toshkent. UzR FA Minitipografiyasi, 2014.-273b. 9. E.T.Axmedov, E.T.Berdiev. Dorivor usimliklarni yetishtirish

DORIVOR O’SIMLIKLAR URUG’CHILIK BAZASINI TASHKIL ETISH Reja : 1. Daraxtzorda daraxtlarni seleksion baholash 2. Ko ’ p yiillik dorivor o ’ t o ’ simliklar urug ’ chilik bazasini tashkil etish . 3. Bir yiillik dorivor o ’ t o ’ simliklar urug ’ chilik bazasini tashkil etish .

Dorivor o ’ simliklar urug ‘ chiligi yaxshi yetilgan , yetilayotgan o ‘ rta yoshdagi daraxt va daraxtzorlar , shuningdek yahshi pishib yetilgan o ' t o ' simliklar negizida seleksion asosda tashkil etiladi . Bu daraxtlar boshqalardan kompleks xo‘jalik qimmatbaho belgilari va xususiyatlari: tez o‘sishi, yuqori meva (urug‘) hosildorligi, tanasi va yog‘ochning sifati, zararkunanda va kasalliklarga, noqulay iqlim sharoitiga va muhitning boshqa omillariga chidamliligi bilan ajraladi. Daraxt va buta turlaridan qimmatbaho irsiy xususiyatlari va yuqori ekish sifatiga ega bo‘lgan urug‘larni olish uchun daraxtzorlarda doimiy va vaqtincha o‘rmon urug‘lari bazalari yaratiladi. Doimiy o‘rmon urug‘lari bazasiga plusli daraxtzorlar (urug‘li zakazniklar), urug‘ yig‘ib-terib olish uchun belgilangan maxsus shakllangan doimiy o‘rmon urug‘lari plantatsiyalari kiradi. Daraxtlarning urug‘lar bazasini tashkil etish daraxtzorlar va daraxtlarning seleksion bahosini, daraxt turlarining genetik fondini ajratish va saqlashni, o‘rmon urug‘lari plantatsiyasini yaratishni, doimiy o‘rmon urug‘lari uchastkalarini barpo etish va shakllantirishni, vaqtinchalik o‘rmon urug‘lari uchastkalarini barpo etishni o‘z ichiga oladi. Daraxtzorda daraxtlarni seleksion baholash Daraxtlar va daraxtzorlarni seleksion baholash ularning mahsuldorligi, yog‘ochi va mevasining sifati, hayotiy qobiliyati va boshqa o‘rmon xo‘jalik belgilaridan eng yaxshi ko‘rsatkichga ega bo‘lganlarida o‘tqaziladi. Bu yerlarda daraxtlar va daraxtzorlar plusli, normal va minuslilarga ajratiladi. Plusli daraxt va daraxtzor ikki usulda tanlanadi. Bu ish yaxshi daraxtzorlarda plusli daraxt va daraxtzorga nomzodlarni oldindan aniqlash bilan boshlanadi. Keyinchalik viloyat o‘rmon xo‘jaligi boshqarmasining vakili vegetatsiya davrida tanlangan daraxtlar va daraxtzorlarni ko‘rikdan o‘tkazadi va ularni pluslilar kategoriyasiga qabul qilinishi haqida qaror qabul qiladi. Har bir attestatsiyadan o‘tgan plusli daraxt va daraxtzorga belgilangan namunadagi pasport to‘ldiriladi. Plusli daraxtlar va daraxtzorlarga belgilar qo‘yiladi, atrofi o‘raladi. Belgi 1,5 m balandlikdagi daraxt tanasida oq moy bo‘yoq bilan 10 sm enlikda ko‘ndalang chiziq o‘tqaziladi va nomer yoziladi (Suratida davlat reestri bo‘yicha raqam, maxrajida esa korxona bo‘yicha raqam yoziladi).

Plusli daraxtzor chegaralari burchaklarida stolbali qoziqlar bilan vizirlanadi, anshlaglar o‘rnatilib, tegishli ma’lumotlar yoziladi. Plusli daraxtlar xo‘jalik ahamiyati va xususiyati bo‘yicha bir xil sharoitda o‘sayotgan bir xil yoshdagi daraxtlardan ustun bo‘ladi. Ular o‘sish kuchi, tanasining sifati, sog‘lomligi va normal meva hosil berishi bilan ajralib turadi. Ularning diametri 60-70%, balandligi 15% ga daraxtzorlardagi daraxtlarning o‘rtacha ko‘rsatkichidan yuqori, ayrim hollarda bu ko‘rsatkichlar biroz past bo‘ladi (30 va 10%). Plusli daraxtlar tanasi to‘g‘ri, shox-shabbalari bir tekis rivojlangan bo‘ladi. Maxsus xo‘jalik tashkil etishda plusli daraxtlar ham yetishtirilayotgan daraxtzorlar talabiga javob berishi kerak. Plusli daraxtlar kesish uchun ajratilmaydi, shikastlanishdan himoyalanadi, zarurat tug‘ilganda atrofi o‘raladi. Plusli daraxtlardan tayyorlanadigan qalamchalar va urug‘lar o‘rmon urug‘lari plantatsiyalarini barpo etish uchun qo‘llaniladi. Agar vegetativ (urug‘li) nasl asosiy belgilarini va qimmatbaho xususiyatlarni o‘zida takrorlasa, bunday daraxtlar elitali deb tan olinadi. Normal daraxtlar - bu o‘sish kuchi va xususiyati bo‘yicha yaxshi va o‘rta daraxtlardir. Ular o‘rmon daraxtzorlarining asosiy qismini tashkil etadi. Ularning diametri daraxtzorlarning o‘rtacha ko‘rsatkichidan 15-20% ga ko‘p, bo‘yi esa bir necha barobar baland bo‘ladi. Daraxtlar ichidan ijobiy o‘sish (plus) ko‘rsatkichlariga yaqin bo‘lgan yaxshi daraxtlar ajratiladi. Normal daraxtlar o‘rmon barpo etish uchun foydalaniladigan asosiy urug‘ miqdorining manbayi bo‘lib xizmat qiladi. Minusli daraxtlar sust o‘sishi bilan farqlanadi. Daraxt tana yog‘ochining diametri daraxtzorlardagi daraxtlar o‘rtacha ko‘rsatkichining 50% ini tashkil etadi. Ularga qing‘ir, o‘zakli, shoxshabbalari yomon rivojlangan, kasallangan, zararlangan daraxtlar ham kiradi. Bu daraxtlardan (minusli) urug‘ yig‘ib-terib olish taqiqlanadi. Urug‘chilikda o‘rmon daraxtzorlarini seleksion baholash katta ahamiyatga ega. Tegishli darajasiga bog‘liq holda daraxtzorlar plusli, normal, minusli bo‘ladi (2.1- jadval).

Bulardan tashqari, ekish maqsadi uchun tayyorlanadigan qator daraxt turlarining a’lo sifatli urug‘lariga texnik shartlar (TU-56 206-83) ishlab chiqilgan. Unga asosan urug‘lar navli (saralangan), yaxshilangan va normal urug‘larga bo‘linadi. 2.1-jadval Daraxtzorlarni seleksion baholash Daraxtlar Foydalanish katego- riyasi Xarakteristikasi maqsadi tartibi plusli Mahsuldorligi va sifati belgilangan o‘rmon o‘sish mintaqasida juda yuqori, 20-30% plusli daraxtlarni o‘z ichiga oladi Urug‘li zakazniklarda ajratiladi va urug‘ plantatsiyalari uchun urug‘ va qalam cha tayyorlash uchun foydalaniladi Kesishga ajratilmay- di, parvarishlash maq- sadida plusli daraxt lar o‘sishiga xalaqit beruvchi minusli daraxtlar kesiladi normal Mahsuldorligi va sifati yuqori va o‘rta Doimiy va vaqtincha o‘rmon urug‘lari uchastkalarini tuzish va urug‘ yig‘ib terish uchun foydalaniladi Urug‘ yig‘ib-terib olish yillari urug‘ tayyorlash maqsadida imkoniyatga qarab kesiladi. Doimiy o‘r- mon urug‘li uchast- kalari (DO‘UU) kesil- maydi. minusli Mahsuldorligi va sifati past, minusli daraxtlar ustunlik qiladi O‘rmon barpo etish va urug‘chilik uchun urug‘ olish taqiqlanadi O‘rmondan foydala - nish rejasi bo‘yicha kesiladi. Navli (saralangan) urug‘lar o‘rmon urug‘lari plantatsiyalarida (O‘UP) daraxtlarning fenotip belgilari (plusli) bo‘yicha a’lo vegetative navlarini yoki plusli

daraxtlarning o‘zlarini sun’iy chatishtirish bilan changlanishini nazorat qilish usulida olinadi. Yaxshilangan urug‘lar, plusli va yaxshi normal daraxtlardan minusli daraxtlari olib tashlangan plusli daraxtzorlardan, normal daraxtzorlarda o‘sayotgan doimiy o‘rmon urug‘lari uchastkalaridan (DO‘UU), shuningdek, navli (saralangan) urug‘lardan yetishtirilgan urug‘ ko‘chat va ko‘chatlardan barpo etilgan plantatsiyalardan yig‘ib- terib olinadi. Doimiy o‘rmon urug‘lari bazalari o‘rmon urug‘lari plantatsiyalari va uchastkalarini birlashtiradi. Bu daraxtzorlar uzoq vaqt davomida daraxt va butalarning navli, elitali va gibrid urug‘larni olish uchun maxsus barpo etiladi. Ular sovuq urmaydigan zararli shamollardan himoyalangan, belgilangan daraxt turi o‘sishi uchun xarakterlijoylarda (qumli, vodiy, 8-10° nishablikdagi tog‘ qiyaliklari), nisbatan, tekis relyeflarda barpo etiladi. Bu maqsadda tuproq yoppasiga ishlanadi, yetishtirish davrida meva hosil berishiga va o‘rmonni himoyalashga aktiv ta’sir etuvchi kompleks tadbirlar o‘tqaziladi. O‘rmon urug‘lari plantatsiyalari vegetativ usulda va urug‘idan etishtirilgan bo‘ladi. Vegetativ usulda yetishtirilgan o‘rmon urug‘lari plantatsiyalari payvandlangan ko‘chatlar yoki plusli va elitali daraxtlar urug‘idan yetishtirilgan payvandtagga plusli va elitali daraxtlardan qalamchalarni payvandlab barpo etiladi. Vegetativ ko‘paytirish usuli plusli daraxtlarning irsiy belgilarini va xususiyatlarini to‘liq o‘zida saqlab qoladi, shuning uchun payvandli klonli o‘rmon urug‘lari plantatsiyalari o‘rmon daraxt va butalarining navli urug‘chiligida asosiy forma bo‘lib hisoblanadi. Turli daraxtlar uchun payvandlash usuli ularning biologik xususiyatlariga bog‘liq. Igna bargli daraxt turlari uchun novdaning yuqorigi qismi kurtak orqali yorib payvandlash, o‘zagini kambiyga ulash usuli yaxshi natija beradi. Grek yong‘og‘i, pista, bodom uchun kurtak payvand, to‘liqsiz trubka va kurtak ko‘zi “T” shaklidagi kesimga payvandlanadi. O‘zbekiston sharoitida ko‘pchilik daraxtlar uchun yozgi (iyul-avgust) uyquga ketgan kurtak bilan payvandlanadi.

O'xshashlar

DORIVOR O’SIMLIKLAR URUG’LARINI EKISHGA TAYYORLASH
DORIVOR O’SIMLIKLAR VEGETETIV KO’PAYTIRISH USULLaRI
DORIVOR O’SIMLIKLAR URUG’LARINING SIFATI VA SAQLASH USULLARI
DORIVOR O’SIMLIKLAR URUG’LARINING EKISH MUDDATINI ANIQLASH USULLARI
DORIVOR O’SIMLIKLAR URUG’CHILIGI VA KO’CHATCHILIGI FANINING MAQSADI VA VAZIFALARI.