Geografik axborot to’plamini yaratishda GIS dasturlarining roli Reja: KIRISH. 1. Geografik axborot tizimining ta’rifi. 2. Geografik axborot tizimining rivojlanish tarixi. 3 .Geografik axborot tizimining umumiy tushunchalari. 4 . Geografik axborot tizimining tarkibiy qismlari. 5. Geografik axborot tizimida qo’llaniladigan dasturiy ta’minotlar. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.

Kirish Geografik axborot tizimi (GAT) geofazoviy ma’lumotlarni to plash,ʻ boshqarish va tasvirlashga mo ljallangan kompyuter tizimi bo lib, unda mazkur ʻ ʻ ma’lumotlarni voqea, hodisa, faoliyat yoki undagi tafsilotlar bilan birga ularning qayerda mavjud ekanligini tasvirlar, jadvallar orqali aks ettirish mumkin. Geoaxborot tizimining boshqacha ko rinishi bo lgan geoinformatika deganda ʻ ʻ geoaxborot tizimining rivojlanishi bilan bog liq bo lgan ilmiy-texnik va amaliy ʻ ʻ fanlar majmuasi tushuniladi. Bu majmua geografiya, informatika va informatsion texnologiyalar nazariyasi, kartografiya va hisoblash texnikasiga yangicha yondashishlar o rtasidagi bog liqlikdan kelib chiqadi. Hozirgi kunda axborot ʻ ʻ tizimining ushbu bo limi jadal sur’atlar bilan o sib borishi natijasida u nafaqat ʻ ʻ texnik sohalarda, balki hayotimizning turli ijtimoiy sohalarida ham qo llanilib ʻ kelmoqda. GATning qo llanilish sohalari keng bo lib, u turli holatlarda, jumladan ʻ ʻ sog liqni saqlashda yangi klinika va shifoxonalarni geografik jihatdan mos va ʻ aholiga qulay qilib joylashtirish jarayonida, yuk tashish bilan shug ullanadigan ʻ korxonalar uchun yo l marshrutlari va jadvallarini tuzish hamda aniqlashda, ʻ avtomobil yo llarini quruvchi korxonalarga yangi trassa va yo llarni loyihalashda ʻ ʻ eng maqbul variantni tanlash paytida, shuningdek, davlat fondidagi yerlarni to g ri ʻ ʻ va oqilona hisoblashda, fermerlar uchun yangi yerlarni o zlashtirishda, yerlarninig ʻ holatini aniqlash va ular to g risida yetarli ma’lumot olishda juda qo l keladi. ʻ ʻ ʻ Geoaxborot tizimining asosiy vazifalari – bu fazoviy ma’lumotlarni yig ish va ʻ qayta ishlash orqali avtomatlashgan raqamli ma’lumotlar bazasini yaratish, uni kelgusida tahlil qilish va bosmaga chiqarish uchun saqlashdan iborat. Geoaxborot tizimining vazifasini faqatgina kompyuter orqali raqamli karta ishlab chiqarish deb tushunish to g ri emas, chunki ushbu tizim orqali olingan ma’lumotlar tahlil etilib, ʻ ʻ muhim qarorlar qabul qilishda ham qo llaniladi. Bu tizim bizga an’anaviy usulda ʻ yaratiladigan jadval ma’lumotlardan farqli ravishda ma’lumotlar so rovi, turli ʻ qatlamlarni birlashtirish kabi operatsiyalarni bajarish imkonini beradi. Geografik axborot tizimining ta’rifi. Geografik axborot tizimi yoki geoaxborot tizimiga olimlar turlicha ta’rif berishgan. Masalan, J.Berri shunday ta’rif beradi: “Geografik axborot tizimi – bu ma’lumotlarni boshqarish, kartografik tasvirlash va tahlil qilish uchun yaratilgan ichki pozitsiyalashgan fazoviy axborot tizimidir”. Bu ta’rif unchalik to liq emas, ʻ chunki unda inson axborot tizimining muhim bir elementi sifatida ko rsatilmagan, ʻ vaholanki, inson barcha axborot tizimida mutaxassis, kuzatuvchi va tahlilchi sifatida

muhim rol o ynaydi. Demak, insonning bevosita qatnashuvi GATda muhim rolʻ o ynaydi va quyida K.Chang tomonidan berilgan ta’rifni to liq va tushunish uchun ʻ ʻ osonroq deyishimizga asosimiz bor, ya’ni: “Geografik axborot tizimi – bu geofazoviy ma’lumotlarni to plash, saqlash, izlash, tahlil qilish va tasvirlashga ʻ mo ljallangan kompyuter tizimidir”. Yuqoridagi ta’rifga yanada soddaroq ko rinish ʻ ʻ beradigan bo lsak, unda geoaxborot tizimi bu dasturiy apparat va inson faoliyatining ʻ geografik ma’lumotlarni saqlash, boshqarish va tasvirlashga mo ljallangan ʻ kompleks tizimdir, degan xulosa kelib chiqishi mumkin. Keltirilgan fikrlarni umumlashtirgan holda quyida eng aniq ta’rifni bersak bo ladi: “Geoaxborot tizimi – ʻ bu asosiy vazifalari tabiat va jamiyat hodisalarining geofazoviy ma’lumotlarini maxsus vositalar yordamida to plash, saqlash, boshqarish, tahlil qilish, ʻ modellashtirish va tasvirlashdan iborat bo lgan mutaxassis va tahlilchilar boshqaruvi ʻ ostidagi umumlashgan dasturiy tizimdir”. Geoaxborot tizimiga yana turlicha ta’riflar keltirish, u haqidagi muhokamalarni davom ettirish mumkin, biroq barcha ta’riflarning zamirida yuqorida keltirilgan asosiy ma’no yotadi. Shuning uchun keltirilgan ta’rifni bosh ta’rif deb qabul qilish mumkin. Yuqorida berilgan ta’rifdagi fazoviy-geografik ma’lumotlar turkumi deganda barcha yer to g risidagi ʻ ʻ ma’lumotlarni, jumladan koordinatalarni, yer uchastkalari chegaralarini, ular joylashgan joy to’g’risidagi ma’lumotlarni, joyning huquqiy va iqtisodiy ma’lumotlarini hamda ko’plab muhim bo’lgan fazoviy ma’lumotlarni tushunish lozim. Geografik axborot tizimining rivojlanish tarixi. Geografik axborot tizimi tushunchasi 1960-yillar o rtasida Kanadada paydo ʻ bo lib, Kanada geografik axborot tizimi (Canadian Geographic Information System ʻ CGIS) deb atalgan. Tizimning asosiy maqsadi Kanada yer resurslari inventarizatsiyasini o tkazish va shu asosda yer resurslarining mavjud holati va ʻ kelajakdagi potensialini aniqlashdan iborat edi. Hozirda rivojlangan davlatlarda geoaxborot tizimi ko plab ijtimoiy sohalar, iqtisodiyot, siyosat, ekologiya, tabiiy ʻ resurslarni boshqarish va tabiatni muhofaza qilish, kadastr, ilm-fan va boshqa sohalarda qo llanilib kelmoqda. Geoaxborot tizimi bizning sayyoramizga tegishli ʻ global, hududiy, milliy, lokal-axborot turlari: kartografiya, masofadan zondlash, statistika, kadastr ma’lumotlari, gidrometeorologik ma’lumotlar, dala ekspeditsiyasi materiallarini kuzatish, burg ulash natijalari, suv ostini zondlash va hokazolarni ʻ integrallashtirgan holda hamma jabhalarni egallab kelmoqda. Geoaxborot tizimini kengroq rivojlantirishda xalqaro assotsiatsiyalar (BMT, YeH va b.), davlat uyushmalari, vazirliklar, kartografiya, geologik va yer tuzish xizmatlari, ilmiy institutlar hamda xususiy firmalar qatnashmoqdalar. Ko plab davlatlarda maxsus ʻ milliy va viloyat miqyosidagi organlar tuzilgan bo lib, ularning vazifalariga ʻ

geoaxborot tizimi va avtomatlashtirilgan kartografiya, davlat harbiy siyosatini geoinformatikada formallashtirish, milliy rejalashtirish, huquqiy muammolarni o zʻ ichiga olgan geografik axborotlarni sir saqlagan holda yig ish hamda tarqatish va ʻ boshqalar kiradi. O zbekistonda 1991–1992-yillarda O zdavgeologqo mita fondi ʻ ʻ ʻ tomonidan Markaziy Qizilqumning 1:50000 masshtabli kartografik ma’lumotlar bazasini yaratishni o z ichiga olgan geoaxborot tizimi tuzilgan edi. 1996–1999- ʻ yillarda „GGP-Qiziltepageologiya” ekspeditsiyasi bilan hamkorlikda Toshkent shahri uchun 1:25000 masshtabda, Farg ona vodiysi uchun 1:200000 masshtabda va ʻ O zbekiston uchun 1:1000000 masshtabdagi raqamli kartalari geoekologik GAT ʻ loyihasi uchun; 1997–1998-yillarda esa O zbekistonning 1:1000000 va ʻ Toshkentning 1:25000 masshtabli raqamli kartalari tuzildi. Hozirgi kunga kelib Toshkent shahrining 1:2000 masshtabli raqamli kartalari Markaziy Aerogeodeziya davlat unitar korxonasi (MADUK) tomonidan to liq tuzib bo lindi. MADUK va ʻ ʻ Koreya Respublikasining KOICA agentligi o rtasida “O zbekiston Respublikasida ʻ ʻ geoaxborot tizimini yaratish” loyihasi 2006-yil avgust oyida ishga tushdi. Bu loyiha doirasida Toshkent shahri va Toshkent viloyati bo yicha geoaxborot tizimi va ʻ ma’lumotlar bazasini tuzish kelishilgan. Albatta, geoaxborot tizimini tuzish juda katta mablag va kuch talab etadi. Bunda esa imtiyozli xalqaro kreditlarning o rni ʻ ʻ katta. O zGASHKLITI da qisman Toshkent shahrining geoaxborot tizimi asosidagi ʻ raqamli kartasi tuzilgan. Hozirda Birlashgan Millatlar Tashkilotining "Rivojlanish Dasturi" loyihasi doirasida ham O zbekiston Respublikasida geoaxborot tizimini ʻ yaratish bo yicha ishlar boshlangan. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013- ʻ ʻ yil 25-sentabrdagi “Milliy geografik axborot tizimini yaratish” investitsiya loyihasini amalga oshirish choratadbirlari to g risida”gi PQ-2045-sonli qarori ʻ ʻ asosida O zbekiston Respublikasining barcha hududlarida joriy qilinadigan, asosiy ʻ iqtisodiyot tarmoqlari va faoliyat sohalari axborotini qamrab oladigan hamda quyidagilarni o z ichiga oluvchi funksional avtomatlashtirilgan kompleks axborot ʻ tizimi – Milliy geografik axborot tizimini yaratish va rivojlantirish bo yicha ishlar ʻ olib borilmoqda. Milliy geografik axborot tizimi (MGAT) yagona tizimga integratsiyalanadigan, vazirlik va idoralar tomonidan ularning vakolatlari va vakolatlarning tarmoqlar bo yicha taqsimlanishidan kelib chiqib yaratiladigan ʻ axborot resurslari kompleksini o zida aks ettiradi. ʻ Geoaxborot tizimining umumiy tushunchalari Geografik axborot tizimi yer yuzidagi obyektlar, jumladan, binolar, shaharlar, yoʻllar, daryolar, davlatlarni kompyuter orqali tasvirlashga yordam beradi. Hozirda bu tizimni insoniyat faoliyati va dunyoda boʻlayotgan oʻzgarishlar, voqea- hodisalarni tasvirlash, tahlil qilish, muammoli vaziyatlarni aniqlash va ularni

tushunish uchun qoʻllab kelmoqdalar. Kartalar orqali tasvirlab berilgan tahliliy muammolar insonga har xil sonlar, diagrammalardan koʻra vizual ravishda samaraliroq tushunishga yordam bermoqda. Buning sababi, hozirda GAT orqali vizual koʻrinishda biror-bir muammoni tasvirlashda juda koʻplab usullardan foydalanilmoqda. Bu usullar jumlasiga turli ranglar, uch oʻlchamli koʻrinishlar, vektorli tasvirlash kiradi va bu, oʻz navbatida, matnlar yoki sonlar orqali tushunish qiyin boʻlgan jihatlarni ochib beradi. Shuning uchun ushbu tizim texnologik tizimlar turkumidan boʻlsa-da, ijtimoiy, iqtisodiy va sogʻliqni saqlash sohalarida ham keng qoʻllanila boshladi. Hozirgi kunda geoaxborot tizimining ilmiy asoslari keng koʻlamda oʻrganilmoqda va endilikda kartalar orqali tasvirlash geografik bilimlar sohasida isbotlangan usullardan biriga aylandi. Agar biron-bir sohaga oid muammolarni tushunishga va ularning yechimini izlashga kirishadigan boʻlsak, endilikda darhol oʻsha muammoning raqamli kartasini ishlab chiqishimiz , muammoning koʻlamini baholash orqali yechimlar izlashimiz va shunga yarasha qarorlar qabul qilishimiz mumkin boʻladi. Geoaxborot tizimining tarkibiy qismlari GATni ta’riflashning yana bir usuli to g risida ma’lumot Marbl va Pikueʻ ʻ (Marble & Pequet, 1983) tomonidan berilgan. Bunga ko ra, GATning o zi ham ʻ ʻ tizimlarga bo linadi va ular quyidagilar: ʻ 1. Ma’lumotlarni to plash tizimi. Bu tizimda ma’lumotlar turli xil ʻ manbalardan olinadi va boshlang ich qayta ishlov amalga oshiriladi. Bu tizimning ʻ asosiy vazifasi turli xil fazoviy ma’lumotlarni o zgartirish (rastr ko rinishdan vektor ʻ ʻ ko rinishiga keltirish) dan iboratdir. ʻ 2. Ma’lumotlarni saqlash va ajratish tizimi. Tizimning asosiy vazifasi fazoviy ma’lumotlarni ajratish, yangilash va tahrir qilishdan iborat. 3. Ma’lumotlarni boshqarish va tahlil qilish tizimi. Bunda turli masalalarni hal qilish uchun ma’lumotlar guruhlanadi, ajratiladi va modellashtiriladi. 4. Ma’lumotni chiqarish tizimi. To liq yoki qisman ma’lumotlar bazasi ʻ jadval, diagramma yoki karta ko rinishida tasvirlanib, bosmaga chiqariladi yoki ʻ foydalanuvchining talabiga ko ra elektron yoki qog ozli ma’lumot ko rinishida ʻ ʻ ʻ beriladi. Yuqoridagi to rtta tizim GATning ajralmas va amalga oshirilishi shart bo lgan ʻ ʻ muhim tizimlaridir. Barcha jarayonlar mana shu tizim ichida amalga oshiriladi va bunda ham, albatta, inson omili juda muhim rol o ynaydi. Geoaxborot tizimida ʻ