7-8-Mavzu : Ijtimoiy tarmoqlardagi axborot xurujlari va tahdidlar Reja : 7.1 . Ijtimoiy tarmoqni axborot maydoniga aylantirish 7.2. An 'anaviy ommaviy axborot vositalari o'rnini ijtimoiy tarmoqlar egallaydi 7.3. Ijtimoiy tarmoqlarning jozibadorligi va yoshlarning jalb etilishi 7.4. Ijtimoiy tarmoqlarni ommalashtirish Kalit so'zlar va tushunchalar: Internet, axborot, server, IIS, sayt, Internet, dastur, RED, virtual, to'plamlar, axborot urushi, xavfsizlik administratori, kreking, hack, xavfsizlik administratori, avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, ijtimoiy muhandislik, DoS hujumi, hujum , jismoni y kirish, kuzatuv kamerasi, moliyaviy javobgarlik, ehtimollik, vakillik, tarmoq xavfsizligi, sir. Maqsad: Milliy va xorijiy ommaviy axborot vositalarining internet makonidagi faoliyati samaradorligini tahlil qilish 7.1.Ijtimoiy tarmoqni axborot maydoni ga aylantirish Jamiyatning barqaror taraqqiyoti sharoitida, jamiyatda ommani zararli axborotlardan himoya qilish va milliy saytlarni rivojlantirish maqsadida mamlakatimizda ilmiy asoslangan tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Bu borada rivojlangan davlatlarning internet tarmoqlariga mansub bo‘lgan, innovatsion texnologiyalarga asoslangan xorij tajribasini o‘rganish ma qsadga muvofiq. Ta’kidlash lozimki, jahonda global internet tarmog‘idan foydalanuvchilarning soni muntazam oshib bormoqda, global internet xizmatidan 20 yil avval 4,1% kishilar foydalangan bo‘lsa, ushubu ko‘rsatkich 2019 yilda 4,5 milliardni tashkil qildi, ya’ni bugungi kunda yer sharida yashovchi 58,8% aholi ushbu axborot tarmog‘idan foydalanadi. 1 Jahonda axborotning ijtimoiy fikrni shakllantirishi va texnologik taraqqiyotga ta’siri tobora faollashayotgan hozirgi davrda ijtimoiy tarmoqlarning bu jarayond agi o‘rni va roli kuchayib bormoqda. Hozirgi vaqtda «dunyo aholisining 58,8% i Internet tarmog‘idan foydalanadi , u o‘zaro bog‘langan axborot dunyosini tubdan o‘zgartirdi, mamlakatlar, mintaqalar, xalqlar va avlodlar o‘rtasidagi chegaralarni yo‘q qildi va u yoshlar hayotida juda katta ahamiyat kasb etadigan jarayon sifatida namoyon bo‘lmoqda» 2. Shu bois, ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish, axborotni muhofaza qilish va xavfsizligini ta’minlash, ma’lumotlarni kiritish, saqlash, qayta ishlash masalalariga aloh ida e’tibor qaratish hozirgi davrning dolzarb vazifalaridan biridir. Dunyoda axborot texnologiyalari va ommaviy kommunikatsiya 1 Дорогой ли в Узбекистане интернет сравнение цене в других стран. https://uz.sputniknews.ru/ society/20191216/13018724/Dorogoy -li-v-Uzbekistane -internet --sravnenie -tsen -v-drugikh -stranakh.html 2 .http://infocom.uz /2018/01/22/opublikovany -samye -populyarnye -servi sy-prilozheniya -i-telefony -internet - polzovatelejuzbekistana

vositalari jadal sur’atda insoniyatning iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy intellektual hayotida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Fanla r tizimida “ijtimoiy tarmoq” iborasi birinchi bor Jon Berns 3 (Jn A. Barnes) tomonidan 1954 yilda kiritilgan. Uning fikricha, bir individning atrofidagi ijtimoiy tarmoqning kattaligi taxminan 150 kishidan iborat bo‘lishi mumkin. Keyinchalik u gumanitar fanl arning turli sohalari, jumladan sotsiologiyada ham muntazam qo‘llanila boshlandi. Bu sohada Ya.Moreno tomonidan eksperement olib borilgan va u “Ijtimoiy tarmoqlar tahlili” fan tarmog‘ining asoschisi hisoblanadi. Shuningdek, algoritmik axborot nazariyasin i sun’iy intellekt yaratish ustida ijtimoiy tarmoqlar nazariyasining yetakchilari sifatida g‘arb olimlari R.Solomonoff va A.Rapoportlarning bir qator tadqiqotlar o‘tkazilgan. 1959 - 1968 yillarda venger matematiklari P.Erdyosh va A.Reni ijtimoiy tarmoqlar sh akllanishining prinsiplarini ta’riflovchi maqolalar nashr etdilar. D.Uotts va S.Strogach ijtimoiy tarmoqlar nazariyasini rivojlantirib, klasterlashtirish koeffitsientini ilmiy muomalaga kiritdilar. XX asrning 70 -chi yillarida sotsial tarmoqlarga oid ta dqiqotlarning sotsiologik va matematik usullari majmuasi shakllandi va ular ijtimoiy tarmoqlarning hozirgi zamon tahliliga ilmiy asos bo‘ldi. Keyingi chorak asr davomida shu sohada ish olib borgan olimlar tasnifiga ko‘ra, bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlarni ng tahliliga asosiy 4ta yondashuv mavjud. 4 Bular: 1) Tuzilmali yondashuv (asosan tarmoqning geometrik shakliga e’tibor beriladi); 2) Resursli yondashuv (aktorlar imkoniyatlari ularning resurlariga qarab tasniflanadi, bunda individual resurslar sifatida bil imlar, boylik, nufuz v.h. ko‘rib chiqiladi); 3) Normativ yondashuv (aktorlar orasidagi ishonch darajasi hamda ijtimoiy tarmoqlarda aktorlarning hulq -atvori va o‘zaro hamkorligiga ta’sir qiladigan norma, qoida va sanksiyalar o‘rganiladi); 4) Dinamik yondas huv (vaqt o‘tishi davomida tarmoqlardagi o‘zgarishlarga alohida e’tibor qaratiladi). Ijtimoiy tarmoq fenomenining global virtual muloqot tizimidagi o‘rni, jamiyat rivojlanishi va unga axborot texnologiyalarining jadallik bilan kirib kelishi ijtimoiy tarm oqlar tushunchasini yanada kengaytirdi va ulardan foydalanish shaklini o‘zgartirdi 5. Sotsial tarmoqlar yangi fenomen bo‘lib, uning tashuvchilari nafaqat so‘zlar, balki rasm, surat, kino, video, tovush, veb -sahifa kabi, axborot yoki matnni 3 Barnes J.A. Class and committees in Norwegia Island Parish//Human Relation. New York . 1975. 4 Григорян Э.Р. Социализация и персонализ ация. М., 1993; Кон. И.С. Социология личности. М., 1967; Смелзер Н. Социология: перевод с англ. - М., 1994, Хьелл Л., Зигглер Д. Теории личности (основные положения, исследования и примечания). - СПб., 1999. 5 Мельникова М. С., Яковлев И.П. Понятие «соци альная сеть» в социологических теориях и интернетпрактиках// https ://cyberleninka .ru/article /n/ponyatie -sotsialnaya -set -v-sotsiologicheskih -teoriyah -i- internet -praktikah

tashuvchisi sif atida namoyon bo‘la oluvchi har qanday ob’ekt bo‘lishi mumkin. Zamonaviy postindustrial -axborotlashgan jamiyatlar rivojlanishi natijasida sotsial tarmokdagi axborotga bo‘lgan talab ortib borib, an’anaviy ommaviy axborot vositalariga bo‘lganidan ham qolishm aydigan darajaga yetdi. Dunyodagi eng katta sotsial tarmoq bo‘lmish Facebook 2012 yil yakuniga ko‘ra 1 mlr.dan ortiq faol foydalanuvchiga ega. Shu bois, milliardlab odamlar uchun axborot manbai sifatida xizmat qiluvchi sotsial tarmoqlarning bir shakli, ob ’ektiv shart -sharoitlar va sub’ektiv omilar uyg‘unligi ta’minlash mmuhim ahamiyat kasb etishini taqozo qilmoqda. Ijtimoiy tarmoqlar transformatsiyasini madaniy omillar ta’siri kontekstida tahlil qilish ularning regulyativ funksiyasi va intellektual sal ohiyatini e’tiborga olgan holda , jamoatchilik nazoratini samarali institutsional mexanizmlarini ishlab chiqishdan iborat. 6 Muammoni tahlil etish asosida quyidagi xulosa qilindi: birinchidan, mental’ -xususiyatlar, ijtimoiy tarmoqlarda universal madaniy mun osabatlar tizimi va uning strukturaviy institutsional va noinstitutsional jihatlarini ijtimoiy makonda integratsiyalashtirish hamda prognozlashtirish imkoniyatlarini yaratadi; ikkinchidan, ijtimoiy tarmoqlar umuminsoniyat sivilizatsiyasi inson manfaatla rini oshishiga, demokratik - gumanistik tamoyillarni institutsional boshqarish faoliyatini professional sifat darajasini, sotsial holati, mavqeini, dunyoqarashi xarakterini belgilovchi va baholovchi faktologik omillarni konkretlashtiradi; uchinchidan, gl obal ijtimoiy tarmoqlar iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy o‘zgarishlarga, inson kapitaliga “distansion” ta’sir o‘tkazib, ularni transformatsiyalashuvida davlatlar madaniy qadriyatlar integratsiyasiga differensiallashgan yondashuvni taqoza etadi; to‘rtinchidan, xalqaro ijtimoiy munosabatlar integratsiyalashuvida ijtimoiy tarmoqlarni tashkillashtirish, boshqarish va nazorat qilishning geografik global institutsional strukturasini kompleks -tizimli nazariy -metodologik asoslarini hamda uning samaradorligini ta’minl aydi. Mamlakatimizda internet tarmoqlarining shakllanishi va rivojlanishi uning mustaqilligining mustahkamlanishi bilan bevosita bog‘liq. O‘zbekiston iqtisodiyotining turli sohalariga yangi texnologiyalarining kirib kelishi, ishlab chiqarish, agrar xo‘jal igi, sanoatning rivojlanishi ijtimoiy tarmoqlarning keng va shiddat bilan tarqalishining muhim omili bo‘ldi. Birinchidan Ijtimoiy tarmoqlar asta -sekin yoshlar ijtimoiylashuvida kiber qaramlikni rivojlantirishi oqibatlariga olib kelishi mumkin. Ikkinchidan sotsial mobilligini rivojlantirishga ijtimoiy institutlarning vazifasini bosqichma -bosqich amalga oshira boshladi. Virtual hayot haqiqiy qadriyatlarni chetda qoldirib internet madaniyatining ta’siri kuchayadi. 6 Ижтимоий тармоқлар ва тармоққа оид мулоқот ресурслари миллий сегментининг ривожланиш тенденцияси” мавзусида эксперт сўровининг таҳлил натижалари

Internet tarmoq infratuzilmasi sifatida ochiq protokollar va standartlar asosida yaratilgan va rivojlangan. Shuning uchun ma'lumotlar aniq yoki shifrlanmagan shaklda tashiladi, bu esa ularni ushlab turish va o'qish uchun mavjud qiladi. Shuningdek, jo'natuv chining tashabbusi bilan ma'lumotlarni tarqatuvchi va elektron pochta foydalanuvchilarining pochta qutilarini varaqalar va broshyuralarni tarqatuvchilar haqiqiy pochta qutilarini to'ldirganidek spam bilan to'ldiruvchi spam -serverlar va "zombi tarmoqlar" ma vjud. Mutlaqo har qanday foydalanuvchi noto'g'ri ma'lumot yoki nomaqbul tarkibdagi materiallarni nashr etishi mumkin: pornografik, nafratga sabab bo'lgan materiallar, o'z joniga qasd qilish materiallari, sektaviy materiallar, behayo so'zlar va x. Kiberj inoyat - bu zararli dasturlarni tarqatish, parollarni buzish, kredit karta raqamlari va boshqa bank rekvizitlarini o'g'irlash, internetdan foydalangan holda noqonuniy ma'lumotlarni tarqatish kabi jinoiy maqsadlarda odamlar tomonidan sodir etilgan harakatla r. Zararli dastur viruslarni o'z ichiga oladi, ular kompyuterga va unda saqlangan ma'lumotlarga zarar etkazishi mumkin. Shuningdek, ular internet ulanishingizni sekinlashtirishi va hatto kompyuterda o'zlarining nusxalarini global tarmoq bo'ylab do'stlaring iz, oilangiz, hamkasblaringiz va boshqalarning kompyuterlariga tarqatish uchun foydalanishi mumkin. Trolling - bu foydalanuvchilar o'rtasida o'zaro haqorat va hokazolar bilan birga nizolarni rivojlantirish uchun internetda provokatsion maqolalar yoki xab arlarni joylashtirish. Kiberbulling - bu ijtimoiy tarmoqdagi postlar, tezkor xabarlar, elektron pochta xabarlari va SMS ko'rinishida foydalanuvchilarga bildirilgan haqorat, haqorat yoki tahdid. Ijtimoiy tarmoq - bu o'zingiz haqingizda ma'lumot joylashti rishingiz va boshqa foydalanuvchilar bilan ma'lumot, fotosuratlar, xabarlar va turli xil fayllarni almashishingiz mumkin bo'lgan internet platformasi. Do'stlar bilan uzoqdan muloqot qilish qobiliyati. Yo'qolgan aloqalarni va yangi tanishlarni qidirish imko nini beradi. Ijtimoiy tarmoqlardan o'z -o'zini rivojlantirish, chet tillarini o'rganish, qiziqarli kitoblarni o'qish, musiqa tinglash uchun vosita sifatida foydalanish mumkin. Ijtimoiy tarmoqlarda sizni qiziqtirgan ma'lumotlarni topishingiz mumkin bo'lgan q iziqish guruhlari mavjud, masalan, fitnes mashg'ulotlari yoki gitara darslari videolari. Ijtimoiy tarmoqlar o'quv jarayonida yordam berishi mumkin. Ularning yordami bilan ma'ruza matnlari, laboratoriya ishlari uchun topshiriqlar va boshqa foydali ma'lumot lar bilan almashishingiz mumkin. Shuningdek, ma'lum bir mavzu bo'yicha hamjamiyatga qo'shilish va tarix bo'yicha batafsil savollarni o'rganish yoki chet tilini bilishni yaxshilash mumkin. Buning uchun kerakli adabiyotlar, foto va video materiallarga havola lar mavjud, siz guruhning boshqa a'zolari bilan muammoli masalalarni muhokama qilishingiz mumkin.

Xavflar, ijtimoiy tarmoqlarda nafaqat do'stlar, balki begonalar bilan ham muloqot qilish mumkin. Lekin ko'pchilik internet va ijtimoiy tarmoqlardan foydalani shda muammolarga duch kelmaydi. Shnday bo‘lsada Virtual dunyoda bizni qanday tahdidlar kutmoqda? Ular aldashlari, xafa qilishlari, qo'rqitishlari yoki hatto taxdid qilishlari mumkin. Shuningdek ijtimoiy tarmoqda giyohvand moddalarni iste'mol qilishga, o'z joniga qasd qilishga chaqiruvchi zararli ma'lumotlar, soxta diniy va mistik harakatlar, sektalar va boshqalar haqida ma'lumotlarga duch kelish xavfi doimo mavjud. Tarmoqda qisqa raqamga SMS to'laganingizdan so'ng taklif qilinadigan turli xizmatlarni uchr atishimiz mumkin. Ko'pincha bu firibgarlikdir. Shuning uchun, begonalardan fayllarni qabul qilmasligimiz kerak, shubhali havolalarni oching, chunki buning natijasida kompyuterlar viruslar bilan zararlanishi mumkin. Ijtimoiy tarmoqlarda befoyda ma’lumotlar yetarli bo‘lgani uchun internetda o‘tkaziladigan vaqt bir necha barobar ortadi. Bularning barchasi farovonlikka, jismoniy va ruhiy salomatlikka salbiy ta'sir ko'rsatadi. Axborot hajmi asab tizimiga salbiy ta'sir qiladi, asabiylashish va tajovuzkorlik payd o bo'ladi. Internet va ijtimoiy tarmoqlarga qaramlik insonning gormonal fonini o'zgartirishi mumkin. Vaqt o'tishi bilan haqiqiy muloqot qobiliyatlari yo'qoladi. Barcha muammolarni onlayn hal qilish odamni asotsial shaxsga aylantiradi. Ijtimoiy tarmoqlar nutq va imloga salbiy ta'sir qiladi. So'z boyligi, nutq va grammatik xatolar - bularning barchasi internetdagi muloqotning natijasidir. Profilni teztez turishdan kelib chiqadigan qaramlik xatolar yana bir kamchilikdir. Statistikaga ko'ra, u o'smirlar ora sida tez -tez uchraydi va psixologiyasiga ta’sir ko‘rsatadi. Bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlarda zo'ravonlik, taqiqlangan g'oyalar, pornografiya targ'iboti olib borilmoqda. Bunday sahifalarni kuzatish va blokirovka qilishiga qaramay, ular yana paydo bo'ladi va har qanday tarzda diqqatini tortishga xarakat qiladi. Virtual suhbatdoshbizning yonimizda bo‘lmaydi, lekin u "fikrlarga kirib borish" va dunyo qarashlariga ta'sir o'tkazishga qodir bo‘ladi. Ekstremistik oqim vakillari o'z saflariga yangi kelganlarni j alb qilish uchun internetning barcha keng imkoniyatlaridan faol foydalanmoqdalar. Internetda qanday jinoyat turlari keng tarqalgan? Firibgarlik - bu fuqarolarning ishonchiga asoslangan pul yoki boshqa qimmatbaho narsalarni olishning yolg'on yo'li. Internetdagi noto'g'ri ma'lumotlarning muammolari haqida nimalarni bilishingiz kerak? Internet katta hajmdagi ma'lumotlardan foydalanish, o'zini rivojlantirish, takomillashtirish va hatto axborot mahsulotlarini yaratish imkoniyatini beradi. Ammo tarmoqdagi ma'lumotlarning haqiqiyligini kim tekshiradi? Siz bilan bir xil foydalanuvchilar. Shunga ko'ra, siz olgan ma'lumotlarning noto'g'ri yoki zararli bo'lish ehtimolini kamaytirish uchun o'z hissangizni qo'shing. Ushbu amaliyot ma'lumotni ishonchli va ishonchs izga