logo

Ikrom Otamurod she’rlarida metafora va uning ifodalanishi.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.6416015625 KB
Ikrom Otamurod she’rlarida  metafora va uning ifodalanishi.
        Baymuradova Adiba Olimovna
SamDU filologiya fakulteti Lingvistika
(O‘zbek tili) yo‘nalishi 1-kurs magistranti
Annotatsiya:   Ikrom Otamurod she’rlarida uchraydigan o‘xshatish va metaforalar,
ularning faqat shoir ijodiga xos bo‘lganlari haqida fikr yuritildi.
Kalit   so‘zlar:       Lingvopoetika,   o‘xshatishlar,   ko‘chma   ma’no,   oddiy   metafora,
personifikatsiya, sinesteziya.
             Lingvopoetikada o‘xshatish – badiiy tasvir vositalaridan biri bo‘lib, obyektni
obrazli,   ta’sirchan,   konkret   va   ixcham   ifodalash   xususiyatlari   bilan   ajralib   turadi.
O‘xshatishla r   orqali   har   bir   ijodkor   o‘zigagina   ma’lum   bo‘lgan   dunyoni,   o‘z
dunyoqarashidan kelib chiqib boshqalarga ham ilinadi. Kitobxonni o‘z dunyosiga
olib   kirmoqchi   bo‘ladi.   O‘xshatish   deb,   bir   predmet   yoki   hodisani   ikkinchi   bir
predmet  yoki hodisa bilan taqqoslaganda ularning shakli yoki mazmun tomondan
obrazli   o‘xshashiga   aytiladi.   O‘xshatishlar   o‘ziga   xos   obrazli   tafakkur   tarzining
mahsuli   sifatida   yuzaga   keladi.   Shuning   uchun   ham   ular   nutqda   hamisha   badiiy-
estetik   qimmatga   ega   bo‘lib,   nutqning   emotsional-ekspressivligi,   ifodaliligi,
ta’sirchanligini ta’minlashga xizmat qiladi.  Tilimizda   o‘xshatishga   nisbatan     ham
metafora   atamasi   ko‘p   qo‘llaniladi.   A.   Potebnya   metaforaga   nisbatan   qisqargan
o‘xshatish   ta’rifini   beradi.   Arastu   esa   siqiq   o‘xshatish   degan   ta’rifni   ishlatadi.
Metafora   narsa-buyum,   voqea-hodisalar,   belgilar   o ‘ rtasidagi   o ‘ zaro   o ‘ xshashlikka
asoslangan   ma ’ no   ko ‘ chishi,   ya ’ ni   metafora   ko ’ chma   ma ’ no   hosil   qilishning   eng
keng tarqalgan usullaridan biridir 1
.   Boshqacha aytganda ko‘chma ma’noning keng
tarqalgan   turi   metaforadir.   O‘zbek   tilida   metafora   leksik   ma’no   taraqqiyot
yo‘llaridan biri sifatida qaraladi, hamda ko‘chimning o‘xshashlikka asoslangan turi
sifatida   baholanadi.     Metafora   asosida   nom   ko‘chishi   predmet,   belgi,   harakat,
holatlarning   keng   ma’nodagi   o’xshashligiga   asoslanadi.   Metaforada   o‘xshatish
ochiq   bo‘lganda   tushunarli,   o‘xshatish   hosil   qilinganda   tushunarsiz,   o‘xshatish
yo‘qolganda   sezilarsiz   bo‘ladi.   Ko‘chma   ma’nolarni   atroflicha   tadqiq   etgan   M.
Mirtojiyev   metaforalarning   denotat   o‘xshashligi   belgisiga   ko‘ra   uch   guruhga
bo‘ladi 2
:   oddiy   metafora,   personifikatsiya,   sinesteziya.   Bunda   oddiy   metafora
belgilarga   qarab   oddiy   qiyoslash,   personifikatsiya   –   jonlantirish   orqali   qiyoslash,
sinesteziyada   esa   subyektiv   holatda   qiyoslash   o‘xshatish   uchun   asos   bo‘ladi.
Metafora   shoirga   dilidagilarni   kutilmagan   o‘xshatishlar   orqali   kitobxonga
yetkazish   uchun   yordam   beradi.   She’riyatda   badiiy   metaforadan   unumli
foydalaniladi.   Metafora   usulida   ma’no   ko‘chishini   izohlash   uchun   komponent
tahlil usulining ahamiyati juda muhimdir. Bu leksemalar tarkibini semalarga bo‘lib
1
 Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р, Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси.Т.: Ўқитувчи, 1983,–Б.246 .  
2
  Миртожиев М. Лингвистик метафоралар таснифи. // Ўзбек тили ва адабиѐти. – Т., 1973.- № 4. – Б. 33-37  . o‘rganish   usuli   bo‘lib,   metafora   hodisasini   izohlashda   muhim   rol   o‘ynaydi.
Shuning   uchun   ham   ushbu   maqolada   asosan   o‘xshatishning   bir   turi   bo‘lgan
metaforalarga to‘xtaldik. 
                      Ikrom   Otamurodning   ijodida   metaforalar   alohida   e’tiborga   loyiq.
She’rlarida individual, hech bir ijodkorda kuzatilmagan   metaforalarni ko‘rishimiz
mumkin. 3
  Xususiy-muallif   metaforalari   yangi   va   okkazional,   kutilmagan   bo ‘ ladi.
Ularni   yozuvchining   o ‘ zi   estetik   maqsad,   ya ’ ni   borliqni   subyektiv   munosabatini
ham   qo ‘ shib   obrazli   ifodalab   nomlash   asosida   yaratadi.   Ular   uslubiy   jihatdan
bo ‘ yoqdorlikka   va   voqelikni   obrazli   tasvirlash   xususiyatiga   ega   bo ‘ ladi.   Shuning
uchun   ham   badiiy   matnda   qahramonning   his-tuyg ‘ ularini   ta‘sirchan,   yorqin
bo ‘ yoqlarda, aniq va ixcham ifodalashga xizmat qiladi.  B unday   metaforalar
badiiy   matnning   lingvopoetik   va   lingvokulturologik   tahlilida   favqulodda   muhim
o ‘ rin   tutadi.   Chunki   har   bir   yozuvchi   o‘z   mentaletidan   kelib   chiqib,   o‘z   tasavvur
dunyosi doirasidan foydalanib o‘xshatishlar qiladi.   Xususiy-muallif metaforalarida
hamisha konnotativ ma ’ no aniq holda ifodalanadi.      Metaforalar ham yozuvchilar
mahoratini   yaqqol   ko‘rsatadigan   oynaga   o‘xshaydi.   Oynaga   esa   siz   nimaning
aksini   tutsangiz,   o‘sha   narsaning   aksini   ko‘rish   mumkin.   Badiiy-estetik   qimmat,
lingvopoetik   salmoq   nuqtai   nazaridan   erkin   metaforalar   yozuvchining   mahoratini
namoyon etuvchi vositalardan biri sifatida talqin etiladi. Yozuvchi o‘zining badiiy
tasvir maqsadiga  muvofiq ravishda xilma-xil metaforalar  yaratadi, bu metaforalar
kutilmaganligi, oxorliligi bilan o‘quvchini rom etadi, muayyan ruhiy yoki jismoniy
holat-xususiyat   –   predmetlarni   o‘quvchi   ko‘z   o‘ngida   yaqqol   gavdalantiradi.
Metaforik munosabat ma’lum sharoitda, ma’lum voqea-hodisani tasvir etishda ikki
predmet yoki hodisa o‘rtasidagi umumiy ko‘rinishlar, hislatlar biridan ikkinchisiga
ko‘chiriladi.       Ikrom   Otamurod   bir   she’rida   “dunyo”ni   “ Dunyo   –   qadimgi   roviy,
dunyo   –   ruhimning   sasi ”   deya   izohlaydi.   “Roviy”   so‘zi   o‘zbek   tilining   izohli
lug’atida   “hikoya qiluvchi, naql aytuvchi, qissa aytuvchi” sifatida talqin etilgan. 4
Agar bolaligimizni eslasak, buvilarimiz tunlari hammamizga ertaklar aytib bergan.
Bu ertaklarda buvilarimizning yaxshilik va yomonlik haqidagi qarashlari ham aks
etgan.   Chunki   ham   ularning   yoshi,   ham   hayot   tajribasi   katta   bo‘lgan.   Bu   yerda
shoir   dunyoni   ana   shunday   keksa   hikoya   aytuvchiga   o‘xshatyapti.   Dunyo
yaralibdiki,   unda   millionlab   odamlar   yashab   umr   kechirib,   unda   o‘zining   izini
qoldirgan. Kimdirning hayoti kimdir uchun xulosa chiqarisha asos bo‘lgan. Dunyo
esa   yaxshiga   ham,   yomonga   ham   o‘z   bag‘rini   ochgan.   Dunyoning   qissa
aytuvchiligi   shundan   dalolat.   Yana   dunyoni   ruhimning   sasi   ham   deyapti.   “Sas”
o‘zbek tilining izohli lug‘atida “ovoz, tovush” sifatida izohlangan. Shoir bu dunyo
mening   ichki   olamim   ovoziga   o‘xshaydi   demoqchi.   Inson   go‘yoki   ichi   turli   xil
3
  Икром Отамурод. Харитага тушмаган жой. –Тошкент: Шарқ, 2011. 
4
  Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. А.Мадвалиев таҳрири остида.  I I   жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 200. – 
59-b. buyumlar   bilan   to‘ldirilgan   ko‘zaga   o‘xshaydi.   Agar   ko‘zaga   gullar   solingan
bo‘lsa,   undan   faqar   gullarning   xushbo‘y   ifori   taralib   turadi,   agar   ichiga   chiqindi
solingan bo‘lsachi? Javobini bildingiz, menimcha. Shoir dunyoni ruhining ovoziga
o‘xshatayotgani   bejiz   emas   ekan   demak.   Agar   ruh   ezguliklar   bilan   boyitilgan
bo‘lsa,   u   dunyoga   faqat   ezguliklarni   beradi.   Dunyoni   ham   o‘sha   sof   ruhi,   ovozi
bilan   idrok   etadi.       Yana   o‘sha   she’rida   “   Sochar   dashtlar   ustinda,   yulduzlarini
osmon,//Dunyo   –   yamoq po‘stinda, dunyo –     uzilgan   paymon”   misrasida metafora
insonning dunyoni anglashida qanchalik ahamiyatli ekanligini ko‘rish mumkin. U
shoirning   ichki   olamini,   keng   fantaziyasini   ochib   berishga   xizmat   qilyapti.   Nega
aynan dunyoga nisbatan yamoq po‘stin metaforasi ishlatilyapti? Buning boisi inson
bu   dunyoda   yashar   ekan,   uning   hamma   istaklari   ham   amalga   oshavermaydi.
Shuning   uchun   ham   “birkam   dunyo”     iborasi   ko‘p   ishlatiladi.   Bundan   tashqari
po‘stinning   yamoqligi,   dunyoning   qadimiyligiga   ham   ishora.     “ Dunyo   –   uzilgan
paymon”   jumlasida     “paymon”   izohli   lug’atda   “fors.-   va’da,   bitim,   ahd” 5
  deb
izohlangan. Demak, bu dunyo o‘z va’dasida turmaydi. Qur’oni karimda “Bu dunyo
hayoti, faqat g’urur (aldov) matohidir” deyilgan ( “Oli imon” surasi, 185).  Navoiy
esa   ilohiy   hikmatni   nazmga   solib   shunday   deydi:   “Dunyo   erur   mazra’an   foxira,//
Ad-dunyo   mazra’atul-   oxira”. 6
  Ya’ni   ko‘zimizga   ko‘rinib   turgan   dunyo   chiroyli,
faxrlansa arzigulik ekinzorga o‘xshaydi, aslida esa bu dunyo u dunyoning polizidir.
Bu   dunyoda   yaxshilik   ekinini   eksang,   u   dunyoda   jannat   mevalarini   terasan.   Bu
dunyo   poliziga   yomonlik   urug’ini   qadasang,   Qiyomatda   do‘zaxning   otash
toshlarini   yutasan.   Bu   yerda   poetik   metafora   –   dunyo   obrazni   shakllantiryapti.
Shoir dunyo haqida fikrlarini davom ettirib “ Dunyo   –   nishlagan g’uncha, dunyo   –
yangi   chiqqan   oy ”   metaforalarini   ham   ishlatadi.   G’uncha   so‘zi   izohli   lug’atda   (f.
kurtak, shona) hali ochilmagan, gulbarglari hali yozilmagan gul tarzida izohlangan.
Bu   yerda   ijodkor   endi   dunyoni   eski,   qadimiy   emas,   balki   yangi   hali   kurtak   ham
ochmagan   g’unchaga   qiyos   etyapti.   Bilamizki,   endi   tug‘ilgan,   endi   qadam
bosayotgan bolalar uchun bu dunyo yangi. Ular bu dunyoni o‘z holicha kashf etadi.
Ular uchun bu dunyo hali o‘rganilmagan bir cho‘qqi. Bu yerda shoir aynan mana
shu   ma’noni   nazarda   tutib   dunyoni   g‘unchaga   qiyoslayapti.   G‘uncha   ma’lum   bir
vaqtdan   keyin,   albatta,   barglarini   yozib,   go‘zal   gulga   aylanadi.   Gul   bo‘lib,   o‘z
tarovatini   hammaga   taratgandan   so‘ng,   bir   kun   asta-sekin   so‘liy   boshlaydi.   Shoir
bu   bilan   bu   dunyoga   kelgan,   kurtak   yozgan,   yashayotgan   har   qanday   jonzot,
dunyoni   tark   etishga   mahkum   demoqchi   bo‘ladi.   Ikrom   Otamurodning   yutug’i
shundaki, u birgina dunyoni ham keksa, ham yosh kontrasti asosida ko‘z oldimizda
gavdalantira   olyapti.   Yana   dunyoni   yangi   chiqqan   oyga   mengzayapti.   Tilimizda
go‘zal   qizlarni   oyga   qiyoslash   juda   ko‘p   qo‘llanilgan,   lekin   dunyoga   nisbatan
5
  Yuqorida keltirilgan asar. 66-b. 
6
    Муталлибов С. Алишер Навоий. Ҳикматлар. –Тошкент, 1968 .42-b.   “ Dunyo   –   yangi   chiqqan   oy ”   o‘xshatishining   berilishi   shoirning   ijodiy   original
mahsulidir.   Bu   misollarda   keltirilgan   o‘xshatishlarning   ko‘pchiligi   metafora
xarakterli. Badiiy adabiyotda metafora o‘xshatishning qisqargan formasi  bo‘lib, u
predmetning   nomi   bo‘lish   vazifasini   bajarmaydi.   Chunki   bunda   shu   nutqiy
parchada ilgari  hech qachon anglatmagan  predmet  yoki  hodisani  anglatadi. Ya’ni
so‘zni   hamma   bilgan   ma’noda   emas,   boshqa   bir   ma’noda   qo‘llaydi.   Professor
L.I.Timofeyev badiiy metaforaning ana shu xususiyatini  ko‘rsatib shunday deydi:
“Metaforada...o‘xshashlikka yoki zidlikka ko‘ra real  (voqea) aloqa va bog‘liqlikka
ega   bo‘lmagan   asosiy   va   qo‘shimcha   ma’nolar   kesishgan   bo‘ladi”. 7
  Quyidagi
satrlarda ham lingvistik metaforaning go‘zal ko‘rinishlarini ko‘rish mumkin :
                                Tungi daryo – uzala tushgan qilich,
                                Bo‘lak-bo‘lak tunning ko‘hna yostig‘i.           
                Ko‘z   oldimizga   tungi   daryo   manzarasini   keltiraylik.   Kechqurun   unga
qaraganda uzoqdan oqimtir bo‘lib ko‘rinadi, oy oynaday dengiz suvida akslanadi.
Uning nurlari shaffof suvda juda go‘zal ko‘rinadi. Endi shoirning misralarini yana
bir   bor   eslaymiz:   “ Tungi   daryo   –     uzala   tushgan   qilich ”.   Bilamizki,   qilich   juda
o‘tkir bo‘lib, agar uni qiyalatsak nurda akslanib jilolanadi. Shoir aynan mana shu
qilichning   qiya   tushganini,   tungi   daryoning   jilolanishiga   qiyoslayapti.     Osmonga
qaraganda, oyning yonida bulutlar suzib yuradi. Aynan mana shu bulutlarga ishora
qilib,   bulutlarni   osmonning   ko‘hna     yostig‘i   deb   atayapti.   Ikrom   Otamurodning
deyarli   barcha   she’rlarida   hayotning   baxti   ham,   baxtsizligi   ham,   oddiy   qishloq
bolasining   sof   qalbi   ham,   erta-yu   kech   tinim   bilmay   mehnat   qilgan   oddiy,   sodda
ayolni   ham,   qishlog‘ini   sog‘ingan   chapani   insonni   ham,   xatto   qismatga   ko‘ngan
qismatdoshlarni ham ko‘rish mumkin.
                 Bosib kelaverar uqubat-quyun,
Yukinib charchaydi, to‘kinib charchar.
Qismat – langarcho‘pga tikilgan o‘yin,
Kunduz quyosh-parcha,  tunda oy-parcha.
               Ushbu misralarda shoir qismatni   langarcho‘pga tikilgan o‘yin deb metaforik
ma’noda   qo‘llayapti.   Xo‘sh,   langarcho‘pga   tikilgan   o‘yin   qaysi?   Qaysi   o‘yinda
o‘yinchi, o‘z hayotini bitta shu langarcho‘pga ishonib, tavakkal qiladi.  Bu, so‘zsiz,
darbozlardir. Darbozlar dorda muvozanatni saqlash uchun qo‘lda tutadigan yo‘g‘on
uzun   tayoqdan   foydalanadi.   Shu   orqali   og‘irligini   ikki   tomonlama   bir   xil
muvozanatda   saqlaydi.   Shoir   mana   shu   o‘yinni   qismatga   qiyoslayapti.   Darboz
dorga   chiqar   ekan,   u   shu   dordan   omon   tushushini   aniq   bilmaydi.   Qismat   ham
shunday bir kun, bir soat, bir daqiqadan keyin nima bo‘lishini hech kim bilmaydi.
Payg‘ambarimiz   (s.a.v.):   “Namoz   so‘ngida   o‘ng   tomonga   salom   berib,   chap
7
  Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва дабиеlти. – 1964. - № 4. – Б. 34-36. 
  tomonga   salom   berishga   ulguramanmi,   yo‘qmi,   Xudo   biladi”,   degan   ekanlar.
Demak, chindan ham qismat –   bu langarcho‘pga tikilgan o‘yin ekan. Yo yutasiz,
yoki   yutqazasiz.     Shoir   poetik   metafora   orqali   qismatning   langarcho‘pga   tikilgan
o‘yinligini   oddiy   so‘zlar   orqali   aks   ettiryapti   va   shu   orqali   yangilangan   badiiy
obrazni shakllantiryapti.  
              Ikrom   Otamurod   ijodida   o‘z   qishlog‘ini   sog‘inish,   unga   talpinish,   o‘zbek
madaniyatining   bir   bo‘lagi   bo‘lgan   turli   xil   buyumlarni   aks   ettirish   ham   muhum
o‘rin   tutadi.   Shoir   bir   she’rida   “Mehr   –     momolarim   to‘qigan   tumor,   oqibat –
bobolar   yigirgan   tasbeh”   deydi.   Mehrni   tumorga   o‘xshatgan   biror   ijodkorni
uchratganmisiz?   Qadimda   momolarimiz   turli   xil   balo-qazolardan   nabiralarini
asrash,   ularga   ko‘z   tegishini   oldini   olish   maqsadida,   har   xil   qalampir-u
munchoqlarni olib, o‘z qo‘llari bilan tumorlar yasaganlar. Ularni o‘z qo‘llari bilan
nabiralari   bo‘yniga   taqib   qo‘yganlar.   Bu   tumorlarda   momolarning   mehri   jo
bo‘lgan.   Bobolarning   qo‘llarida     esa   doimo   tasbeh   bo‘lgan.   Bu   yerda   tasbehga
nisbatan   yigirmoq   so‘zi   ishlatilyapti,   bilamizki,   ipni   yigirayotganda   tinmay   charx
aylanib   turadi   va   ipni   hosil   qiladi.   Shoir   bu   bilan   oqibat   ya’ni   mehr-muhabbat
kimga berilsa, u xuddi tasbeh qanday aylanib qaytsa, u ham xuddi shunday qaytadi
degan   fikrni   aytmoqchi.   Kimgadir   oqibat   qilinsa,   u   aylanib   qaytishi   bobolar
qo‘lidagi   tasbehga   qiyos   qilinyapti.   Shoir   o‘zbekka   xos   bo‘lgan   milliy   kiyim
bo‘lgan   to‘nni   she’rida   o‘zgacha   qo‘llaydi:   “ Poyida   sog‘inchlar   uxlagan
uyning,//eshigi   g‘iyqillab   ochilar   bir   kun.//   Yirtilib   sog‘inchning   qirq   yamoq
to‘ni,//   baridan   tirqirab   sachraydi   sukun” .   Sog‘inchning   to‘ni   tasvirida,   shoir
qalbidagi sog‘inch, ilinj kabi tuyg‘ularini his qilish, to‘nning yirtiqligi, uning qirq
yamoqligi   obrazida   esa   sog‘inishning   naqadar   azobligini   ko‘rish   mumkin.   Bu
yerdagi   metaforik   ifoda   sog‘inchning   qirq   yamoq   to‘ni   orqali,   kitobxonni   o‘sha
holatga olib kiryapti. Uni his qildirishga urinyapti. Parchadagi sog‘inchlar uxlagan
uy,   sog‘inchning   qirq   yamoq   to‘ni   so‘zlari   betakror   bir   tarzda   metaforik
qo‘llangan.   She’rdagi   yaxlit   badiiy   mazmunning   tugal   ifodalanishida   bu
so‘zlardagi   metaforalar   badiiy   ustunlar   vazifasini   bajargan.   Hatto   bu   metaforalar
tufayli   reallashayotgan   badiiy   ma’nolarni   shunchaki   tasvirlash,   uni   tushuntirish,
uni   his   qilish   ham   mushkul.   Shoir   to‘n   tasvirini   yana   bir   misrada,   yangicha
ma’noda   beradi.   Bu   safar   u   tunga   nisbatan   qora   chopon   metaforasini   ishlatadi:
“ Uzoq cho‘zildi o‘n besh kun, o‘n besh kun cho‘zildi uzoq.// O‘n besh kun osmon
kiydi,   tunning   qora   choponin”.   Bu   yerda   zaminga   tun   kirishini   osmonning   qora
chopon kiyishi orqali aks ettiryapti. Yana bu misralarda “Oyning o‘n beshi yorug‘
bo‘lsa,   o‘n   beshi   qorong‘u”   maqoliga   ham   ishorat   bor.   Metafora   mohiyatan
o‘xshatish bo‘lgani tufayli, unda o‘xshatilayotgan narsa tilga olinmasa ham, uning
ma‘nosini   o‘xshatayotgan   narsa,   uni   ifodalayotgan   so‘z   orqali   ham     anglash
mumkin. Yuqoridagi misralarda ham aynan shuni ko‘rish mumkin.              Arastu yaxshi metafora yarata olish, o‘xshashlikni ko‘ra olish iste’dodning
belgisi deb bejiz aytmagan. Chunki o‘xshashlik voqelikda mavjud bo‘lsa, uni ko‘ra
olish   ijodkor   shaxsi   bilan   bog‘liq,   yaxshi   metafora   esa   shu   ikkisining
hamjihatligida yaratiladi. Bundan tashqari ham shoirning juda ko‘plab ana shunday
metaforalarini     misol   qilib   keltirish   mumkin.   U   osmonni   mijiqlab   tashlangan
quroq;  xotiralarni  chaqilgan vujud, qaytarilmas tush;  ruhni darchalari  darz ketgan
xona; mehrni momolari to‘qigan tumor; oqibatni bobolari yigirgan tasbeh; ko‘ksini
armonlarning   tosh   bandargohi;   bardoshni   lolagun;   sabrni   qoq;   diyonatni     tomiri
kesilgan   paykon;   vaqtni   sandiq;   o‘limni   darcha;   tunni   basir;   dardni     tog’;   oftobni
Xudoning o‘ti deya metaforik o‘xshatish qiladi. Bu metaforik o‘xshatishlarning har
biri muallifning ijodiy izlanishlari mahsulidir.  Ikrom Otamurodning mahorati ham
aynan mana shu metaforik o‘xshatishlarni ko‘rsata olganida ko‘rinadi.  
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Икром   Отамурод.   Харитага   тушмаган   жой.     –Тошкент:   Шарқ,   2011.   -
208 б.
2. Миртожиев   М.   Лингвистик   метафоралар   таснифи.   //   Ўзбек   тили   ва
адабиеlти. – Т., 1973.- № 4. 
3. Муталлибов С. Алишер Навоий. Ҳикматлар. –Тошкент, 1968 .42-b.
4. Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва ад a би	
еlти.    – 1964. - № 4. 
5. Ўзбек   тилининг   изоҳли   луғати.   5   жилдли.   А.Мадвалиев   таҳрири
остида.  I I   жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 200.  - 680 б .
. Шомақсудов   А.,   Расулов   И.,   Қўнғуров   Р,   Рустамов   Ҳ.   Ўзбек   тили
стилистикаси.Т.: Ўқитувчи, 1983,–246  б .

Ikrom Otamurod she’rlarida metafora va uning ifodalanishi. Baymuradova Adiba Olimovna SamDU filologiya fakulteti Lingvistika (O‘zbek tili) yo‘nalishi 1-kurs magistranti Annotatsiya: Ikrom Otamurod she’rlarida uchraydigan o‘xshatish va metaforalar, ularning faqat shoir ijodiga xos bo‘lganlari haqida fikr yuritildi. Kalit so‘zlar: Lingvopoetika, o‘xshatishlar, ko‘chma ma’no, oddiy metafora, personifikatsiya, sinesteziya. Lingvopoetikada o‘xshatish – badiiy tasvir vositalaridan biri bo‘lib, obyektni obrazli, ta’sirchan, konkret va ixcham ifodalash xususiyatlari bilan ajralib turadi. O‘xshatishla r orqali har bir ijodkor o‘zigagina ma’lum bo‘lgan dunyoni, o‘z dunyoqarashidan kelib chiqib boshqalarga ham ilinadi. Kitobxonni o‘z dunyosiga olib kirmoqchi bo‘ladi. O‘xshatish deb, bir predmet yoki hodisani ikkinchi bir predmet yoki hodisa bilan taqqoslaganda ularning shakli yoki mazmun tomondan obrazli o‘xshashiga aytiladi. O‘xshatishlar o‘ziga xos obrazli tafakkur tarzining mahsuli sifatida yuzaga keladi. Shuning uchun ham ular nutqda hamisha badiiy- estetik qimmatga ega bo‘lib, nutqning emotsional-ekspressivligi, ifodaliligi, ta’sirchanligini ta’minlashga xizmat qiladi. Tilimizda o‘xshatishga nisbatan ham metafora atamasi ko‘p qo‘llaniladi. A. Potebnya metaforaga nisbatan qisqargan o‘xshatish ta’rifini beradi. Arastu esa siqiq o‘xshatish degan ta’rifni ishlatadi. Metafora narsa-buyum, voqea-hodisalar, belgilar o ‘ rtasidagi o ‘ zaro o ‘ xshashlikka asoslangan ma ’ no ko ‘ chishi, ya ’ ni metafora ko ’ chma ma ’ no hosil qilishning eng keng tarqalgan usullaridan biridir 1 . Boshqacha aytganda ko‘chma ma’noning keng tarqalgan turi metaforadir. O‘zbek tilida metafora leksik ma’no taraqqiyot yo‘llaridan biri sifatida qaraladi, hamda ko‘chimning o‘xshashlikka asoslangan turi sifatida baholanadi. Metafora asosida nom ko‘chishi predmet, belgi, harakat, holatlarning keng ma’nodagi o’xshashligiga asoslanadi. Metaforada o‘xshatish ochiq bo‘lganda tushunarli, o‘xshatish hosil qilinganda tushunarsiz, o‘xshatish yo‘qolganda sezilarsiz bo‘ladi. Ko‘chma ma’nolarni atroflicha tadqiq etgan M. Mirtojiyev metaforalarning denotat o‘xshashligi belgisiga ko‘ra uch guruhga bo‘ladi 2 : oddiy metafora, personifikatsiya, sinesteziya. Bunda oddiy metafora belgilarga qarab oddiy qiyoslash, personifikatsiya – jonlantirish orqali qiyoslash, sinesteziyada esa subyektiv holatda qiyoslash o‘xshatish uchun asos bo‘ladi. Metafora shoirga dilidagilarni kutilmagan o‘xshatishlar orqali kitobxonga yetkazish uchun yordam beradi. She’riyatda badiiy metaforadan unumli foydalaniladi. Metafora usulida ma’no ko‘chishini izohlash uchun komponent tahlil usulining ahamiyati juda muhimdir. Bu leksemalar tarkibini semalarga bo‘lib 1 Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р, Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси.Т.: Ўқитувчи, 1983,–Б.246 . 2 Миртожиев М. Лингвистик метафоралар таснифи. // Ўзбек тили ва адабиѐти. – Т., 1973.- № 4. – Б. 33-37 .

o‘rganish usuli bo‘lib, metafora hodisasini izohlashda muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham ushbu maqolada asosan o‘xshatishning bir turi bo‘lgan metaforalarga to‘xtaldik. Ikrom Otamurodning ijodida metaforalar alohida e’tiborga loyiq. She’rlarida individual, hech bir ijodkorda kuzatilmagan metaforalarni ko‘rishimiz mumkin. 3 Xususiy-muallif metaforalari yangi va okkazional, kutilmagan bo ‘ ladi. Ularni yozuvchining o ‘ zi estetik maqsad, ya ’ ni borliqni subyektiv munosabatini ham qo ‘ shib obrazli ifodalab nomlash asosida yaratadi. Ular uslubiy jihatdan bo ‘ yoqdorlikka va voqelikni obrazli tasvirlash xususiyatiga ega bo ‘ ladi. Shuning uchun ham badiiy matnda qahramonning his-tuyg ‘ ularini ta‘sirchan, yorqin bo ‘ yoqlarda, aniq va ixcham ifodalashga xizmat qiladi. B unday metaforalar badiiy matnning lingvopoetik va lingvokulturologik tahlilida favqulodda muhim o ‘ rin tutadi. Chunki har bir yozuvchi o‘z mentaletidan kelib chiqib, o‘z tasavvur dunyosi doirasidan foydalanib o‘xshatishlar qiladi. Xususiy-muallif metaforalarida hamisha konnotativ ma ’ no aniq holda ifodalanadi. Metaforalar ham yozuvchilar mahoratini yaqqol ko‘rsatadigan oynaga o‘xshaydi. Oynaga esa siz nimaning aksini tutsangiz, o‘sha narsaning aksini ko‘rish mumkin. Badiiy-estetik qimmat, lingvopoetik salmoq nuqtai nazaridan erkin metaforalar yozuvchining mahoratini namoyon etuvchi vositalardan biri sifatida talqin etiladi. Yozuvchi o‘zining badiiy tasvir maqsadiga muvofiq ravishda xilma-xil metaforalar yaratadi, bu metaforalar kutilmaganligi, oxorliligi bilan o‘quvchini rom etadi, muayyan ruhiy yoki jismoniy holat-xususiyat – predmetlarni o‘quvchi ko‘z o‘ngida yaqqol gavdalantiradi. Metaforik munosabat ma’lum sharoitda, ma’lum voqea-hodisani tasvir etishda ikki predmet yoki hodisa o‘rtasidagi umumiy ko‘rinishlar, hislatlar biridan ikkinchisiga ko‘chiriladi. Ikrom Otamurod bir she’rida “dunyo”ni “ Dunyo – qadimgi roviy, dunyo – ruhimning sasi ” deya izohlaydi. “Roviy” so‘zi o‘zbek tilining izohli lug’atida “hikoya qiluvchi, naql aytuvchi, qissa aytuvchi” sifatida talqin etilgan. 4 Agar bolaligimizni eslasak, buvilarimiz tunlari hammamizga ertaklar aytib bergan. Bu ertaklarda buvilarimizning yaxshilik va yomonlik haqidagi qarashlari ham aks etgan. Chunki ham ularning yoshi, ham hayot tajribasi katta bo‘lgan. Bu yerda shoir dunyoni ana shunday keksa hikoya aytuvchiga o‘xshatyapti. Dunyo yaralibdiki, unda millionlab odamlar yashab umr kechirib, unda o‘zining izini qoldirgan. Kimdirning hayoti kimdir uchun xulosa chiqarisha asos bo‘lgan. Dunyo esa yaxshiga ham, yomonga ham o‘z bag‘rini ochgan. Dunyoning qissa aytuvchiligi shundan dalolat. Yana dunyoni ruhimning sasi ham deyapti. “Sas” o‘zbek tilining izohli lug‘atida “ovoz, tovush” sifatida izohlangan. Shoir bu dunyo mening ichki olamim ovoziga o‘xshaydi demoqchi. Inson go‘yoki ichi turli xil 3 Икром Отамурод. Харитага тушмаган жой. –Тошкент: Шарқ, 2011. 4 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. А.Мадвалиев таҳрири остида. I I жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 200. – 59-b.

buyumlar bilan to‘ldirilgan ko‘zaga o‘xshaydi. Agar ko‘zaga gullar solingan bo‘lsa, undan faqar gullarning xushbo‘y ifori taralib turadi, agar ichiga chiqindi solingan bo‘lsachi? Javobini bildingiz, menimcha. Shoir dunyoni ruhining ovoziga o‘xshatayotgani bejiz emas ekan demak. Agar ruh ezguliklar bilan boyitilgan bo‘lsa, u dunyoga faqat ezguliklarni beradi. Dunyoni ham o‘sha sof ruhi, ovozi bilan idrok etadi. Yana o‘sha she’rida “ Sochar dashtlar ustinda, yulduzlarini osmon,//Dunyo – yamoq po‘stinda, dunyo – uzilgan paymon” misrasida metafora insonning dunyoni anglashida qanchalik ahamiyatli ekanligini ko‘rish mumkin. U shoirning ichki olamini, keng fantaziyasini ochib berishga xizmat qilyapti. Nega aynan dunyoga nisbatan yamoq po‘stin metaforasi ishlatilyapti? Buning boisi inson bu dunyoda yashar ekan, uning hamma istaklari ham amalga oshavermaydi. Shuning uchun ham “birkam dunyo” iborasi ko‘p ishlatiladi. Bundan tashqari po‘stinning yamoqligi, dunyoning qadimiyligiga ham ishora. “ Dunyo – uzilgan paymon” jumlasida “paymon” izohli lug’atda “fors.- va’da, bitim, ahd” 5 deb izohlangan. Demak, bu dunyo o‘z va’dasida turmaydi. Qur’oni karimda “Bu dunyo hayoti, faqat g’urur (aldov) matohidir” deyilgan ( “Oli imon” surasi, 185). Navoiy esa ilohiy hikmatni nazmga solib shunday deydi: “Dunyo erur mazra’an foxira,// Ad-dunyo mazra’atul- oxira”. 6 Ya’ni ko‘zimizga ko‘rinib turgan dunyo chiroyli, faxrlansa arzigulik ekinzorga o‘xshaydi, aslida esa bu dunyo u dunyoning polizidir. Bu dunyoda yaxshilik ekinini eksang, u dunyoda jannat mevalarini terasan. Bu dunyo poliziga yomonlik urug’ini qadasang, Qiyomatda do‘zaxning otash toshlarini yutasan. Bu yerda poetik metafora – dunyo obrazni shakllantiryapti. Shoir dunyo haqida fikrlarini davom ettirib “ Dunyo – nishlagan g’uncha, dunyo – yangi chiqqan oy ” metaforalarini ham ishlatadi. G’uncha so‘zi izohli lug’atda (f. kurtak, shona) hali ochilmagan, gulbarglari hali yozilmagan gul tarzida izohlangan. Bu yerda ijodkor endi dunyoni eski, qadimiy emas, balki yangi hali kurtak ham ochmagan g’unchaga qiyos etyapti. Bilamizki, endi tug‘ilgan, endi qadam bosayotgan bolalar uchun bu dunyo yangi. Ular bu dunyoni o‘z holicha kashf etadi. Ular uchun bu dunyo hali o‘rganilmagan bir cho‘qqi. Bu yerda shoir aynan mana shu ma’noni nazarda tutib dunyoni g‘unchaga qiyoslayapti. G‘uncha ma’lum bir vaqtdan keyin, albatta, barglarini yozib, go‘zal gulga aylanadi. Gul bo‘lib, o‘z tarovatini hammaga taratgandan so‘ng, bir kun asta-sekin so‘liy boshlaydi. Shoir bu bilan bu dunyoga kelgan, kurtak yozgan, yashayotgan har qanday jonzot, dunyoni tark etishga mahkum demoqchi bo‘ladi. Ikrom Otamurodning yutug’i shundaki, u birgina dunyoni ham keksa, ham yosh kontrasti asosida ko‘z oldimizda gavdalantira olyapti. Yana dunyoni yangi chiqqan oyga mengzayapti. Tilimizda go‘zal qizlarni oyga qiyoslash juda ko‘p qo‘llanilgan, lekin dunyoga nisbatan 5 Yuqorida keltirilgan asar. 66-b. 6 Муталлибов С. Алишер Навоий. Ҳикматлар. –Тошкент, 1968 .42-b.

“ Dunyo – yangi chiqqan oy ” o‘xshatishining berilishi shoirning ijodiy original mahsulidir. Bu misollarda keltirilgan o‘xshatishlarning ko‘pchiligi metafora xarakterli. Badiiy adabiyotda metafora o‘xshatishning qisqargan formasi bo‘lib, u predmetning nomi bo‘lish vazifasini bajarmaydi. Chunki bunda shu nutqiy parchada ilgari hech qachon anglatmagan predmet yoki hodisani anglatadi. Ya’ni so‘zni hamma bilgan ma’noda emas, boshqa bir ma’noda qo‘llaydi. Professor L.I.Timofeyev badiiy metaforaning ana shu xususiyatini ko‘rsatib shunday deydi: “Metaforada...o‘xshashlikka yoki zidlikka ko‘ra real (voqea) aloqa va bog‘liqlikka ega bo‘lmagan asosiy va qo‘shimcha ma’nolar kesishgan bo‘ladi”. 7 Quyidagi satrlarda ham lingvistik metaforaning go‘zal ko‘rinishlarini ko‘rish mumkin : Tungi daryo – uzala tushgan qilich, Bo‘lak-bo‘lak tunning ko‘hna yostig‘i. Ko‘z oldimizga tungi daryo manzarasini keltiraylik. Kechqurun unga qaraganda uzoqdan oqimtir bo‘lib ko‘rinadi, oy oynaday dengiz suvida akslanadi. Uning nurlari shaffof suvda juda go‘zal ko‘rinadi. Endi shoirning misralarini yana bir bor eslaymiz: “ Tungi daryo – uzala tushgan qilich ”. Bilamizki, qilich juda o‘tkir bo‘lib, agar uni qiyalatsak nurda akslanib jilolanadi. Shoir aynan mana shu qilichning qiya tushganini, tungi daryoning jilolanishiga qiyoslayapti. Osmonga qaraganda, oyning yonida bulutlar suzib yuradi. Aynan mana shu bulutlarga ishora qilib, bulutlarni osmonning ko‘hna yostig‘i deb atayapti. Ikrom Otamurodning deyarli barcha she’rlarida hayotning baxti ham, baxtsizligi ham, oddiy qishloq bolasining sof qalbi ham, erta-yu kech tinim bilmay mehnat qilgan oddiy, sodda ayolni ham, qishlog‘ini sog‘ingan chapani insonni ham, xatto qismatga ko‘ngan qismatdoshlarni ham ko‘rish mumkin. Bosib kelaverar uqubat-quyun, Yukinib charchaydi, to‘kinib charchar. Qismat – langarcho‘pga tikilgan o‘yin, Kunduz quyosh-parcha, tunda oy-parcha. Ushbu misralarda shoir qismatni langarcho‘pga tikilgan o‘yin deb metaforik ma’noda qo‘llayapti. Xo‘sh, langarcho‘pga tikilgan o‘yin qaysi? Qaysi o‘yinda o‘yinchi, o‘z hayotini bitta shu langarcho‘pga ishonib, tavakkal qiladi. Bu, so‘zsiz, darbozlardir. Darbozlar dorda muvozanatni saqlash uchun qo‘lda tutadigan yo‘g‘on uzun tayoqdan foydalanadi. Shu orqali og‘irligini ikki tomonlama bir xil muvozanatda saqlaydi. Shoir mana shu o‘yinni qismatga qiyoslayapti. Darboz dorga chiqar ekan, u shu dordan omon tushushini aniq bilmaydi. Qismat ham shunday bir kun, bir soat, bir daqiqadan keyin nima bo‘lishini hech kim bilmaydi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.): “Namoz so‘ngida o‘ng tomonga salom berib, chap 7 Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва дабиеlти. – 1964. - № 4. – Б. 34-36.

tomonga salom berishga ulguramanmi, yo‘qmi, Xudo biladi”, degan ekanlar. Demak, chindan ham qismat – bu langarcho‘pga tikilgan o‘yin ekan. Yo yutasiz, yoki yutqazasiz. Shoir poetik metafora orqali qismatning langarcho‘pga tikilgan o‘yinligini oddiy so‘zlar orqali aks ettiryapti va shu orqali yangilangan badiiy obrazni shakllantiryapti. Ikrom Otamurod ijodida o‘z qishlog‘ini sog‘inish, unga talpinish, o‘zbek madaniyatining bir bo‘lagi bo‘lgan turli xil buyumlarni aks ettirish ham muhum o‘rin tutadi. Shoir bir she’rida “Mehr – momolarim to‘qigan tumor, oqibat – bobolar yigirgan tasbeh” deydi. Mehrni tumorga o‘xshatgan biror ijodkorni uchratganmisiz? Qadimda momolarimiz turli xil balo-qazolardan nabiralarini asrash, ularga ko‘z tegishini oldini olish maqsadida, har xil qalampir-u munchoqlarni olib, o‘z qo‘llari bilan tumorlar yasaganlar. Ularni o‘z qo‘llari bilan nabiralari bo‘yniga taqib qo‘yganlar. Bu tumorlarda momolarning mehri jo bo‘lgan. Bobolarning qo‘llarida esa doimo tasbeh bo‘lgan. Bu yerda tasbehga nisbatan yigirmoq so‘zi ishlatilyapti, bilamizki, ipni yigirayotganda tinmay charx aylanib turadi va ipni hosil qiladi. Shoir bu bilan oqibat ya’ni mehr-muhabbat kimga berilsa, u xuddi tasbeh qanday aylanib qaytsa, u ham xuddi shunday qaytadi degan fikrni aytmoqchi. Kimgadir oqibat qilinsa, u aylanib qaytishi bobolar qo‘lidagi tasbehga qiyos qilinyapti. Shoir o‘zbekka xos bo‘lgan milliy kiyim bo‘lgan to‘nni she’rida o‘zgacha qo‘llaydi: “ Poyida sog‘inchlar uxlagan uyning,//eshigi g‘iyqillab ochilar bir kun.// Yirtilib sog‘inchning qirq yamoq to‘ni,// baridan tirqirab sachraydi sukun” . Sog‘inchning to‘ni tasvirida, shoir qalbidagi sog‘inch, ilinj kabi tuyg‘ularini his qilish, to‘nning yirtiqligi, uning qirq yamoqligi obrazida esa sog‘inishning naqadar azobligini ko‘rish mumkin. Bu yerdagi metaforik ifoda sog‘inchning qirq yamoq to‘ni orqali, kitobxonni o‘sha holatga olib kiryapti. Uni his qildirishga urinyapti. Parchadagi sog‘inchlar uxlagan uy, sog‘inchning qirq yamoq to‘ni so‘zlari betakror bir tarzda metaforik qo‘llangan. She’rdagi yaxlit badiiy mazmunning tugal ifodalanishida bu so‘zlardagi metaforalar badiiy ustunlar vazifasini bajargan. Hatto bu metaforalar tufayli reallashayotgan badiiy ma’nolarni shunchaki tasvirlash, uni tushuntirish, uni his qilish ham mushkul. Shoir to‘n tasvirini yana bir misrada, yangicha ma’noda beradi. Bu safar u tunga nisbatan qora chopon metaforasini ishlatadi: “ Uzoq cho‘zildi o‘n besh kun, o‘n besh kun cho‘zildi uzoq.// O‘n besh kun osmon kiydi, tunning qora choponin”. Bu yerda zaminga tun kirishini osmonning qora chopon kiyishi orqali aks ettiryapti. Yana bu misralarda “Oyning o‘n beshi yorug‘ bo‘lsa, o‘n beshi qorong‘u” maqoliga ham ishorat bor. Metafora mohiyatan o‘xshatish bo‘lgani tufayli, unda o‘xshatilayotgan narsa tilga olinmasa ham, uning ma‘nosini o‘xshatayotgan narsa, uni ifodalayotgan so‘z orqali ham anglash mumkin. Yuqoridagi misralarda ham aynan shuni ko‘rish mumkin.