MAVZU: MORFEMIK VA MORFOLOGIK SATH Reja : 1.So‘zning morfologik strukturasi. 2.Morfemika. 3.So‘z turkumlari haqidagi lingvistik nazariyalar

1.So‘zning morfologik strukturasi. Tilda son-sanoqsiz so‘zlar bor. Ularni shu holicha o‘rganib bo‘lmaydi. Uni faqat turkumlarga ajratish orqaligina hal etish mumkin. Grammatikaning tarkibiy qismi bo‘lgan morfologiya so‘z turkumlari nazariyasi haqidagi ta’limdir. So‘zlarni turkumlarga ajratish ularning kategorial belgilariga qarab amalga oshiriladi. Bu muammoni echish tarixini shartli ravishda uch asosiy bosqichga ajratish mumkin: 1. Strukturalizmgacha bo‘lgan davr 2. Strukturalizm davri 3. Strukturalizmdan keyingi, ya’ni hozirgi davr. Birinchisi uch belgiga asoslanagan: - so‘zlarning leksik ma’nosi. - so‘zlarning morfologik belgilari, ya’ni so‘zning grammatik shakli. - so‘zlarning gapdagi sintaktik vazifasi. Strukturalistlar so‘zlarning distributsiyasini asosga olishgan. Bunda so‘zning chap va o‘ng tomondan aloqaga kirishish imkoniyatlari nazarda tutiladi. Charlz Friz : (Amerika strukturalisti) ingliz tilida so‘zning ma’nosini bilmasdan, bu so‘zni gapda tutgan o‘rniga qarab, qaysi so‘z turkumiga kirishini aniq aytish mumkin. Shu tarzda u to‘rt mustaqil so‘z turkumini va o‘n beshta yordamchi so‘z turkumini aniqlagan. Bu tavsiyaning qiyinchiliklari: 1.U hamma tillar uchun universal bo‘la olmaydi. 2.Mazmun inkor etiladi. Shakl va mazmun dialektikasi buziladi. So‘z turkumlarining kategorial belgilari quyidagilar : 1.So‘z turkuml-ng semantik belgisi.

2.So‘z turk-ng morfologik belgisi. 3.So‘z turkuml-ng sintaktik belgisi. 4.So‘z yasalish belgisi. So‘z turkumlarining semantik belgisi deganda, so‘zlarning konkret ma’nolari emas, balki uning umumlashgan ma’nosi nazarda tutiladi: predmetlik – uy, yalpiz, do‘stlik, quyosh; harakat – chekmoq, o‘qimoq, yozmoq . So‘z turkumlarining morfologik belgisi deganda, so‘zga xos bo‘lgan grammatik kategoriyalar, shakl yasovchi, so‘z o‘zgartiruvchi affiksal morfemalar tushuniladi. Hamma so‘z turkumlari gapda birday vazifa va miqdorda ishlatilmaydi. So‘zlarning gapda boshqa so‘zlar bilan birika olish imkoniyati ham sintaktik belgi hisoblanadi. Bunda semantik belgi asosiy rol o‘ynaydi. Mas., predmet,narsa – belgi,sifat –harakat-fe’l singari. Ana shularga qarab so‘zlar turkumlarga ajratiladi. Har bir so‘z turkumining o‘ziga xos yasovchilari bor. Bu kategorial belgilar so‘z turkumlari nazariyasining birinchi prinsipini tashkil qiladi . Masalan, rus tilida semantik belgi bilan bir qatorda morfologik belgi ham etakchidir. Xitoy tillari oilasiga kiruvchi tillarda, masalan, xitoy, vetnam tillarida affikslar yo‘q. O‘zbek tilida morfologik va semantik belgilardan keyin sintaktik belgilar hisobga olinadi. 2. Morfemika. Morfemika so‘zning eng kichik ma’noli qismlari haqidagi ta’-limotdir. By kichik kismlar morfema - lardir: ishla, h ayda so‘zlaridagi - la va - da umumiy tarzda morfema deyiladi. Har bir ko‘rinish esa morf sanaladi. Morfema morflar yig‘indisidir. Bu turli ko‘rinishdagi qismlar, morflar, bir-biriga nisbatan allomorf sanaladi. Bu hol o‘zak morfemalarda ham uchraydi: to‘zg‘i-to‘zi (-g‘i va -i),

qo‘zg‘a va to‘zg‘i (-g‘a va -g‘i), to‘zidi-to‘zg‘idi-to‘zg‘oq , to‘zi va to‘z , qo‘zi va qo‘z , qazi va qaz , kuchuk uvladi-bo‘ri ulidi ( uv va u, -la va - li ). Morfema tarkibiga ko‘ra fonemalar kompleksidan, ba’zan bir fonemadan iborat bo‘ladi, bir qancha so‘zlarda takrorlanadi, muntazamlik xarakteriga ega bo‘ladi. Morflarning bir morfema sanalishi (- la va - da affikslarini eslang) ularning ma’no jihatidangina emas, balki formal tomondan (material-tovush tomonidan) ham yaqin-o‘xshash bo‘lishiga asoslanadi. Masalan, islamoq va iskamoq fe’llaridagi - la va - ka yasovchi affikslarining semantik funksiyasi bir xil, demak, bular sinonim affikslardir . Morfemalar vazifasiga ko‘ra so‘z yasalishiga ham, so‘z o‘zgarishiga ham aloqador. Affikslarning so‘z yasovchi affikslar (derivatsion) va so‘z o‘zgartuvchilar (relyasion) tusidagi tasnifi shu holatga asoslanadi: temir+chi – temir+ni – temir+ga. Bunda –ni, -ga affikslari sintaktik vazifani bajaradi. YOki uzum – uzum+chi, uzum+zor kabi hollarda yangi so‘z hosil qilish ma’nosida qo‘llanadi. Bunda affiks leksik funksiyani bajaradi. Har bir tilning yasama so‘zlari shu tildagi so‘z yasash modellari asosida yaratiladi. Masalan, bajaruvchi shaxs otlarining yasalish modellari: ot (o‘zak- negiz) +chi affiksi ( kran+chi ), ot+soz ( samolyotsoz ); sifatning ma’lum turlarini yasashning modellarn: ot+li ( bolali ), fe’l+q ( ochiq ); qo‘shma otlarning yasalish modellari: ot+ot ( non jiyda, qo‘l arra, qo‘l soat ), sifat+ot ( ko‘k qarg‘a ); abstrakt ma’noli otlarning yasalish modellari: sifat+lik ( yaxshilik, kattalik ), ravish+lik ( tezlik ); natija otlarining yasalish modellari: fe’l+m ( to‘plam, bog‘lam ), fe’l+n ( tugun, bo‘g‘in ) va b. Har bir yasalmaning asosida boshqa so‘z yotadi va bu yasalish ma’lum modelga ko‘ra biror yo‘l, usul bilan yuzaga kelgan bo‘ladi. Demak, har bir yasalishda ikki elementning munosabati bor: yasashga asos bo‘lgan so‘z va yasalib chiqqan so‘z (o‘zak yoki negiz).

Yasalgan so‘z bilan yasovchi so‘z o‘zaro yasalmalik munosabati bilan bog‘langan bo‘ladi: bularning aloqasi so‘z yasash munosabati sanaladi. Bu elementlar orasidagi semantik aloqa sezilmas holga kelsa, orada so‘z yasash munosabati bo‘lmaydi, yasama so‘z tub so‘zga aylanadi ( soddalanish hodisasi). So‘z yasalish strukturasi deganda, shu ikki element orasidagi formal va semantik munosabatlarning yig‘indisini tushunamiz. YAsama so‘zning ma’nosi yasovchi so‘zning ma’nosiga asoslanadi: O‘roq yasalmasining ma’nosi o‘rish harakati bilan asoslanadi ( motivlanadi ). Shunga ko‘ra: birinchi element asoslovchi ( motivlovchi ), ikkinchi element asoslanuvchi ( motivlanuvchi ), ikkala elementning orasidagi munosabat motivatsiya (motivlash, asoslash) munosabati sanaladi. Demak, « motivlangan » so‘zi « yasalgan » degan ma’noni talqin qiladi. Tub so‘z motivga ega bo‘lmaganligi- dan, u predmet, hodisa va boshqalarni bevosita anglatadi, yasama so‘z motivlangan so‘z bo‘lib, u vosita orqali anglatadi. Misollar: tuz, suv, taramoq, oq – tuzluq (tuz orqali anglanadi), suvchi (suv orqali), taroq (tarash harakati orqali), oqarmoq (rang- tus orqali). Quyidagi tara→taroq→ taroqchi→taroqchilik yasalishlari birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi yasalishlardan iborat. «Bu so‘z qanday yasalgan?» degan so‘roq har gal bir butun, yaxlit so‘zni, bir jarayonni ko‘zda tutadi yaxshilik ( yaxshi – yasovchi so‘z, yaxshilik – yasalma). Bu affiksatsiya yo‘li bilan yasalishdir. Demak, bu so‘z o‘zak va affiksning munosabatga kirishishi bilan hosil bo‘lgan. Bunday yasashni derivatologiya tekshiradi: o‘zak+affiks yoki negiz+ affiks: no-tinchlik . Bunda affiks derivator sanaladi. 3.So‘z turkumlarining tasnifi va ular to‘g‘risidagi nazariyalar. So‘z turkumlari nazariyasining ikkinchi prinsipi – so‘zlarni turkumlarga ajratish